Home | Beeckman | < Journaal > | Woordenlijst

Schouw , wasgoed , stem , tol , koude , magneet , schoorsteen , room , schepen , exercitie , rosmolen , fontein


Isack Beeckman - 1626

C. de Waard, Journal tenu par Isaac Beeckman de 1604 à 1634

Tome II: 1619 - 1627



[ 333 ]   Januari 1626

Kromme schouw

Fumaria incurva cur meliora.

  De schouwen, soomen seght, syn hoe crommer hoe beter.

  De reden is, omdat de locht door de crompte so wel niet en kan naer het vier getrocken werden ende also den roock neerslaen. Twelck blyckt in de mynen, die onder de aerde crinckel ende wynckel gemaeckt worden, ende dan heft het buscruyt eer een huys omhooghe dant door dat cromme gat uytvlieght. Men siet oock dat de stoven so wel branden, ende is omdat se door een nauwe buyse in de wyde schouwe gaen, also dat de locht door het stoockgat veel gereeder aent vier kan; ende al ist dat in de camer, daer een stove staet, de locht seer gemindert is, so treckse evenwel al sterck na het stoockgat toe om de gereetheyt wille.

Kachels waerom die so wel trecken.

Het vier, dat in de stove is, dringht door het yser van de stove in de kamer; ende hoe legher van locht de camer is, hoe lichter het vier daerin raeckt ende maeckt de camer heeter; deselvighe oock al wat vervullende dat de locht te beter int stoockgat kan, doch so niet of de deure open staende, so salder noch veel van buyten in kommen, daer de locht koudt is ende veel dichter ende meer gepranght, Derhalven een gecrynckelde ende gewynckelde schouwe en sal niet licht roocken, als oock die van langherhandt wyder ende wyder oploopt, als vooren ergens geseydt is [<].

  Jan. 1626.   [ > ]

Psalm zingen

Psalm 16 cur sit 10mi modi.

  Den 16en Psalm is decimi modi, want de woorden, op U betrouw ick, ende Ghy hebt Heer O, ende Doch en kompt uyt, konnen een octave hoogher gesonghen worden gelyck dickwils gebeurt oock in ander psalmen. Ende den toon en is daerom niet verandert, want somtyts en kan men een note dry of vier so hooghe of so leeghe niet halen. Twort ordinaris gedaen.

Muzieknoten benoemen

Notarum musicarum nominandarum ratio.

  In den 35en Psalm behoort men de noten van den eersten regel te singhen ut ut re mi re ut mi ut. Want den halftoon wort genoech bekent uyt de mi, ende waerom en machmen dat so wel niet doen als la fa la ? So ist dan genoech om den halftoon gewaer te worden, datmen ofte fa ofte mi hoort. De reden datmen niet en behoort hier onder de ut te gaen is, omdat al de consonantien boven de ut syn ende den halftoon, dieder onder is, en mach den heelen regel niet regieren, maer behoort de reste te volgen, synde maer een byvoechsel; ende so doende en salmen in den volgenden regel geen veranderinghe hebben. Ende de ut is hier de principale note ende en wort maer fa genoempt als sy onder haer consonantien maeckt. Dus gaet het oock met den laetsten regel: mi re ut mi re ut mi re.

[ 334 ]

Wasgoed vriest droog

Lintea cur congelando siccentur.

  D. Jacob Lansbergius [<,>] seyde my dat het gewassen lynwaet, dat te drooghen hangt, in de vorst bevriest, gelyck de waerheyt is: het bevriest eerst ende daernaer bevriest het drooghe. Hy meynt dat de locht, van alle vochticheyt ontbloot synde, door de vorst het ys uyt het lynwaet by cleyne beetkens na sich treckt.

  Ick segghe daertoe, dat dan de warmte die het ys noch by hem houdt, eerst uytvliecht doordien dattet lanckx den doeck so dunnekens verspreydt licht, ende so raeckt het wech in forma pulveris subtilissimi, quem minimus calor superveniens propter mutabilitatem aeris per noctem et diem, imo in singulis horis, ambit et propter exiguam corporeitatem solvit ende secum rapit intra crassum aerem ob frigus etiam graviora ferentem, in forma procul dubio vaporis.
[ ... in de vorm van het fijnste stof, en de minste warmte die verschijnt door de veranderlijkheid van de lucht bij nacht en dag, zelfs per uur, komt er bij en maakt het los door de geringe lichamelijkheid, en voert het met zich mee binnen de dichte lucht, die wegens de kou ook het zwaardere kan dragen, zonder twijfel in de vorm van damp. ]

Topzwaar

Topswaerheyt doet schip quaet.

  Een schip dat het geschut boven heeft, vercrenght seer in storm, want de wint slaet het aen een syde, ende het schut wilt oock derwaerts, omdat het topswaer is, maer den ballast tracht recht neer. Also croockt het schip, ende het houdt buyght.

Kaarsvlam op constante hoogte

Candelæ flamma ut semper sit ejusdem altitudinis.

  Om een keerse altyt even hooghe te doen branden, maeckt een holle buyse, langher dan de keerse is, ende daerop een candelaer. Dese buyse steeckt in de pype van eenen grooten candelaer, so hooghe de voorschreven buyse lanck is, vol waters, also dat de buyse maer 2 of 3 duym int water en synckt ende effen in de pype past teghen het waggelen. Twelck geschieden sal indien het water 2 duym hooghe in de buyse gegoten synde, ontrent so swaer is als de heele buyse met den candelaer daerop, ende, als 't gewichte van de keerse daerop staet, effen so diepe sinckt als de keerse lanck is. Also vercrycht men in een keerse, dat in de lampe gepresen*) wort.

  Tot Middelborch, den 5en Jann. 1626.


[ *)  Misschien: geresen.]

Sterkte van stem

Vocis quantitas in dissertationibus.

  De sprake in kouten of predicken blyft altyt in ééne quantiteyt. Dan deen persoon spreeckt ende preeckt wel eenighe toonen hoogher of leegher als een ander; oock op een tyt hoogher als op een ander tyt, oock als hy kyft, bidt, blyde is, droeve is, etc. De veranderinghe, dieder valt in een periode, is maer in de qualiteyt (de rascheyt ende traegheyt is elckeen openbaer). Somptyts heeft hy een stercke stemme, ende men seght: hy verheft syn stemme. Dat geschiet, alsmen de organen des monts gestreckt stelt om geludt te geven ende dan moet men oock stercker wint geven om daerdoor te geraken, want men sluydt de wech meer toe — niet dien wech, daerdoor de wint gaende, desen of dien toon geeft (want gelyck het met een fleute gaet, so gaet het hier oock mede,

[ 335 ]
te weten, alse haer wyde behoudt, al blaest men deen tyt wat styver als dander tyt, so luydt sy wel stercker, maer en gaet daerom niet hoogher) namentlick de kele, maer de plaetse in dewelcke het geluydt gemaeckt wort, te weten den mont.

Falsetstem

Vox in facet.

  Men sal oock bevinden alsmen in facet synght, datmen op deselfde hooghde wyder gaepen moet nadien men dan loslaet het gespan des geluydts. Men kan in facet oock hoogher toonen halen, dewyle het gewelt des geblaes niet weerhouden en wort doort geprangh der leden des geluydts. Men kan int facet so leeghe niet synghen, dewyle de mont niet gespannen en staet; ende den aesem vlieght door die wyde kele sonder gehoort te worden.
Dit alles kan men best proeven, alsmen int synghen altyt een ende het selvighe woort, syllabe, of vocael, gebruyckt, opdatter int maer*) slechs één simpel geluydt en sy, int welcke men lichtelicker alle differentien bemercken kan.   [<,>]


[ *)  Zie WNT, mare, II, 5: 'gerucht', in de zin van een geluid dat gemaakt wordt.]

Fluisteren

Veselen, id est susurrare, quid sit.

  Als men veselt, so doetmen de kele so wyt open, datter soveel wint seffens doorvlieght dat de kracht van de borst gheen geluydt en kan maken, dat klynckt, al staet het gestel des monts daertoe vast. Maer het veselen is een leegher stemme dan des diepsten bas, die de persoon halen kan; derhalven en konnender gheen toonen, hoogh of leegh, int veselen gedistingueert werden.

  De syllabe, daer een emphasis in is, die en gaet niet hoogher als de andere, maer wort wat stercker gepronuncieert. De laetste syllabe van een propoost, schynt eenen toon te dalen, daermen aen merckt, dat het propoost ten eynde is; ende wort oock wat sachter gesproken.

  Daer is dan te aenmercken longitudo, latitudo, profunditas, celeritas*), daerdoor de sterckte gecauseert wort, alser oock veel wints seffens uytkompt ende de organen des geluydts gespannen staen.   [<,>]


[ *)  Lengte, breedte, diepte, snelheid.]

Tol

Turbo puerorum, id est een worptop,
waerom sy overeynde staet, alse draeyt.

scheve tol      Van den worptop hoe sy overeynde staet alse draeyt, hebbe ick vele geseydt fol. 17 [<], doch achte, dat dit niet onnoodich en sal syn daerby te doen.

  Den worptop sy abcd, op beyde syden evegelyck; of ist geenen worptop, laetet slechs yet syn, dat op d draeyende, overeynde staen kan in de locht.

  Het is openbaer, indien d op de grondt niet en staet, maer den top hanght aen gf aent centrum gravitatis e ende draeyt op bd, datse in deselfde postuere blyven sal ende inclinatie, daerse nu in hanght, hoe rasch den dray oock sy. Want ihdc is in al gelyck ihab; ende daer is geen reden, waerom b meer na g gaen soude dan naer k, dewyle dat de syde icdh niet meer lochts en raeckt int drayen dan hiba.


[ 336 ]
Maer als d op de aerde vast staet, dan kan men wel verstaen, dat de macht, die door den dray aen hiba gedaen wort, door het raken aen de locht grooter beweginghe geeft dan aen hicd, doordien dat hiba verder vant vastpunt d staet dan hicd; ende derhalven wort aen den lancksten arm met even macht meer gewelt gedaen. So moet dan b nootsakelick opwaert na g gedronghen worden, als den top so rasch drayt dat dit verschil van stooten teghen de locht de swaerheyt, die in die inclinatie is, overwint.
Hiermede en wort de gront aen d niet verlicht, maer al den drangh blyft daerop gelyck te vooren eerse draeyde, want de locht raect aen deen syde soveel als aen dander in respect van db, ende het centrum e blyft even swaer ende alleen op d rustende. Hebbe oock hetselvighe also bevonden, den worptop in een schale drayende ende overeynde staende, of inclinerende, ende woegh niet meer dan alse stille lach sonder drayen. [<,>]

  Waert dan dat de top oock in b vast ware, gelyck in d, so soude hieruyt volghen, dat het ooghken, daer b in drayt, boven al den last lydt. Oock waert dat den top van verscheyden materie ware, te weten acd van loot, ende acb van houdt, ende datse hinghe aen e ende drayde, ende e ware noch het swaerheytsmiddelpunt, so soude abc veel grooter syn dan acd, ende eic derhalven veel grooter dan aeh; ende ihab meer superficies dan ihdc. So oock beha grooter ende eveswaer, dan ende met, iedc.
Ende dewyle heba opwaerts druckt, teghen de locht slaende, ende iedc nederwaerts, beyde tot rysinghe van b na g, ende dat eib ende ehd, diet contrarie souden doen, beyde vermindert syn, so volcht dat self in gelyckstofsware materien b na g rysen sal.

  Vide ut posterior cura etiam inter scribendum priora emendare conetur.
  [ Zie erop toe dat latere aandacht ook tijdens het schrijven het vorige probeert te verbeteren.]

gelijkzijdige driehoek      Laet nu abc den top syn, de punt daerse op draeyt sy a, den drayas sy ae, de perpendikel cd, also dat den top op de aerde licht, al drayende, of dicht daeraen.

  Ick segghe, dat hy rysen sal, also dat ea de hangende of perpendikel syn sal, dewyle efdb teghen het eynde des arms drynght, te weten ef ; ende cfa, even groot synde, teghen het begin fa. Jae waert dat den top op ae, aen fc hanghende, draeyde, so soude cfa neerdruckende, so veel doen tot het oprechten van ab, als efdb opstygende.

  Hieruyt kan men sien wat toppen door de experientie best gemaeckt syn, tot kennisse van ander dynghen, die wat te bedieden hebben*); want men moet vant gene, dat bekent is ende geringhe, gaen tot het onbekende ende treffelicke. [>]


[ *)  Vergelijk: Marcel Minnaert, De natuurkunde van 't vrije veld, deel III, p. 73, "de tol gaat meer en meer rechtop staan"; op p. 74, bij n.2: "Pas zeer onlangs werd de oplossing gevonden, een bewijs dat er uit zulk een alledaags verschijnsel toch steeds nieuwe lering te halen valt."]

[ 337 ]
  Maer als alles recht gaen soude, so en moet men niet sien de grootte van fca ende fdbe, maer van de linien ebd ende ca, daerdoor de superficies doort drayen gemaeckt worden, die teghen de locht stooten. Neempt nu eens een pylaer met onder een puntjen om op te drayen, ende besiet hoeveel het scheelt van een ander forme om wel te drayen, ende merckt dan uyt de voorgaende stellinghe de reden daervan doort meerderen ende minderen vant stooten teghen de locht tot oprechtinghe van den as. Sult bevinden, dat in een pilaerforme, die drayt ende begint te vallen, dat de cracht van oprichten subitelick ende strackx veel begint te minderen, sodat terstondt de swaerheyt meester wort. Also mach men de forme veranderen, afdoende ende toedoende, tot datmen siet dat de beste getroffen is door de voorss. reden. Ende die sal oock so door experientie bevonden werden.   [<,>]

Vermoeidheid

Urina mea cur aquea, lasso ex itinere.

  Den 14en Feb. ginck ick van Halverweghe tot Dort moede ende besweet wordende; ende daer kommende ende myn water makende, wast niet gecoloreert.

  De reden daervan is, dat het roeren der leden, buyten aent lichaem staende, hare vapeuren ende geesten uytpranght door het subtilieren. Ende also werm ende ydel makende, vloyen de vapeuren ende spiritus uyt de aren ende arterien daerna toe, met sich nemende het subtylste des bloets, dat sich gewent is te menghen met het serum. Ende daervan sweet men, het aensicht wort root, ende het water dat de nieren stille ligghende, trecken, en heeft dat niet by sich, ende is daerom niet met allen root of gecoloreert.   [<]

Koude

Frigus per antiperistasin proprie loquendo calorem non auget.

  Onderweghe stonter opt velt eenen hoven, daer een boerinne in bieck, welcken hoven was met stroodack gedeckt.

  Waerdoor my in den sin quam, dat de koude eygentlick gheen 'antiperistasin' en maeckt, dewyl sy niet anders en is dan een privatio ignis*); maer datse geseydt wort int menschen lichaem te repercutieren, omdat het vier ende warmte, die aent vel is, in de koude materie of substantie, die op het vel geleydt wort, treckt, dewyle die koude materie ydel is van wermte ofte van vier, ende daerom bequaem om te ontfanghen, dat ontrent sich licht ende raeckt. Ende also heeft de huyt minder ende treckt toe eerst boven, ende daerna noch meer warmte verliesende, dieper ende dieper; ende also stoot ende pranght dese tsamentreckinghe des huyts ende vleeschs de humeuren na binnen toe.


*)  Bevrijd zijn van vuur. Antiperistasis: elke kwaliteit (m. n. warmte en koude) wordt versterkt wanneer omgeven door de tegen­gestelde (Aristoteles, Meteorologica, I, 12; IV, 5); later verworpen door Pascal en ontkracht door Boyle.
[ Al eerder verworpen door de in T. 3 (p. 273 e.v.) besproken Giambattista Benedetti, in Diversarum speculationum mathematicarum et physicarum Liber (Turijn 1585), p. 191:

Antiqui Peripatetici de videndo in hyeme animalium halitu ...
Ratio autem, quam ab antiperistasi desumptam citarunt ...vana est

De oude Peripatetici over het zien van de adem van dieren in de winter ....
Doch de reden, die zij hebben aangehaald, genomen van antiperistasis ... is ongegrond.
Op p. 342 hierna: onderzoeken of boter onder de grond 's winters vloeibaarder wordt dan 's zomers.]

[ 338 ]
  Andersins souden de boeren hare ovens wel ongedeckt laten, waert sake dat de koude het vier per antiperistasin binnen joegh. Maer dewyle sy het contrarie door de experientie bevinden, dewyle de steenen gheen gevoelen en hebben om sich toe te trecken gelyck de huydt, ende daeroe oock te hart syn, om de gaetkens te minderen, ende dat de koude de poros niet vervullen en kan om het vier binnen te houden, maer dat het vier te meer uytvlieght, hoe kouwer den hoven van buyten is — so bevinden sy voor best den hoven met riet of stroy te decken om also de koude locht buyten te houden ende het vier binnen.

Tol - 2

Turbo puerorum iterum explicatus.
ronde en cilindervormige tol
  Den top [<], wiens middelpunt in den cirkel is a, inde pylaer oock a. drayt om dc. Het stuck dab pranght da omhoghe ende eac druckt ac omleeghe. Maer dewyle da even is met ac, so en valt het verschil int opheffen teghen het neerdrucken so groot niet als in den voorgaenden dryhoeck, in denwelcken de linie ef veel cleynder is dan fa, ja het stuck egb pranght geheel opt uyterste puntjen, gelyck hier oock doen de linien, int drayen een superficie makende dgf . Maer den cirkeltop is noch beter dan den pylaertop, omdat syn dgf een grooter proportie heeft teghen syn fb dan des pylaers. Ende hoe dunder den pylaer is, hoe erger.

  Ook staet te considereren, dat gf in den pylaer, boven teghen de locht slaende, soveel niet en doet als gf naer advenant, als is gd perpendiculaer teghen dc; want het stooten kompt van boven, ende het stooten op gf van tersyden, perpendiculaer op da.   [>]


[ Lat. ]   [ v ]

[ 339 ]   [14] febr. - 28 maart 1626

Magneet

Magnes quomodo ferrum trahat, altera vero parte id repellat.

  Hoe de seylsteen het yser na hem treckt, is de wonderlickste sake, die ick weet van de dynghen, diemen hier met ooghen siet gebeuren, ende geloove dat de rechte reden daervan ons seer voordelick syn soude tot ondervindinghe van vele saken.

  Het trecken en kompt, na myn oordeel, met de natuer niet overeen, want dewyle daer niet en geschiet sonder rakinge [<], hoe sal dat vlammeken, dat uyt de seylsteen vlieght, niet lichter het yser van hem stooten? Daerom en vinde ick noch niet beters dan dat ick hier ergens geschreven hebbe [<], te weten, dat de gaetjens vant yser bequaem syn om het vlammeken te ontvanghen, twelck in de gaetjens vliegende, daeraen blyft hanghen. Daeraen hanghende blyft het noch vlammende ende vlieght oock wederom na den seylsteen, gelyckt met nat buscruyt geschiet, dat men papecullekens*) noempt, hetwelck teghen eenich lichaem geworpen synde, cleeft daeraen ende vlampt dan vandaer.
Dit vlammen also tusschen den seylsteen ende het yser geschiedende, jaeght nootsakelick de locht een weynich uyt de weghe, also dat in de linie tusschen dat puntjen des seylsteens ende het puntjen des ysers, daert vlammeken aengehecht raect, meest van de substantie van dat vlammeken is, hetwelcke veel beter op de gaetjens vant yser ende van de seylsteen respondeert dan de locht dede, also datter van die syden gheen geprangh en geschiet. Daerom de buytenste syden van de seylsteen ende t'yser van de locht gepranght werdende, ende gheen teghenstandt vindende tusschen tween (dewyle de materie, die tusschen beyden is, in beyde gedronghen kan worden), so druckt de locht den seylsteen ende het yser na malkanderen.

  Dit vlammeken is de spiritus van den seylsteen, dewelcke gestadich daeruyt vlieght gelyck een keerse die brandt, ende muskeljaet die de roock altyt van hem geeft, totdat al de geest van binnen wech gevloghen is; dan en treckt hy niet meer, gelyck oock den muskeljaet, in de open locht ligghende, ten laetsten synen reuck oock verliest.
Desen spiritus uyt den seylsteen kommende, en is so dun niet of sy en kan in noch kleynder deelkens splyten, gelyck sy doet alse, teghen het yser steutende, daeraen cleeft. Desen geest vliecht also gelyck se uyt den seylsteen kompt, ende gaet oock so sitten int yser, also dat het yser oock gelyck een seylsteen wort voor een cleynen tyt; ende het kan wel gebeuren dat het yser bequamer is om dat vlammeken te ontfanghen dan den seylsteen selve. Ende also macht waer syn dat Baptista Porta seyt°), dat het yser lichter getrocken wort dan een seylsteen van deselve swaerte.

  Dat de contrarysyde des seylsteens het yser wechstoot, geschiet door het teghenstooten van dat vlammeken, hetwelck met syn contrarysyde nergens erger ende moyelicker deur en kan dan doort yser of door de contrarysyde van eenen anderen seylsteen, also dat het vlammeken, daer noch deurgaet, noch aen en kleeft, maer steut tersyden uyt, of na onderen of na boven;


[ *)  'Papencullen' was ook een benaming voor allerlei planten, zie MNW en WNT.]
°)  Magiae Naturalis (Napels 1589), p. 137  [Natural Magick, boek 7, h 21].

[ 340 ]
ende also lydt het yser alleenlick van het stooten des spiritus, dewyle het niet wederom gejaeght en wort, tensy een weynichsken dat recht wederom steut, twelck niet te bedieden en heeft (by het voorgaende, dat geseydt is aen ende in het yser te hanghen ende vandaer te vlammen). Ende also en is de locht tusschen het yser ende seylsteen niet ledigher dan aen dander syden; worden derhalven na een niet gepranght, maer de kracht des stootens vant vlammeken doet alleen syn gewelt.

  Den seylsteen dryft naert Noorden [<] omdat het aertryck mede een seylsteen is diepe van binnen onder de aerde, dewelcke syn vlamme uytsendende, so komptse oock teghen onse seylsteentjens, stootende die eynden van haer, daer het vlammeken niet op en past, totdat onsen seylsteen licht in sulcken gestaltenisse, in dewelcke des aertsryckx seylsteen is. Dan en beweechtse die niet meer, maer de vlamme vliechter aen alle kanten even gemackelick in ende deur, etc.

  Dat de locht nederwaerts gepranght wort is ergens [<] geseyt te kommen van het vier dat gestadich uyt der aerden boven de locht vlieght ende, daer geduerich brandende, jaeght syn vlamme na beneden. Dewelcke de locht ende alle dynghen van haer rontsom stootende, douwt het al tot een centrum.   [>]


[ Lat. ]   [ v ]

[ 343 ]   28 maart - [3] mei 1626

Hoge schoorstenen

Fumaria altiora cur meliora.

  De hooghe schouwen worden voor de beste gehouden. De reden daervan hebbe ick vooren ergens met veel woorden nedergestelt [<].

  Onder andere, een vaste reden is dese, dat de locht boven koelder is dan beneden, ende so vol dampen niet; daerom gaet de locht altyt van onder na boven, want hetgene warmst is, gaet opwaerts ende hetgene volst is wort altyt gepranght in tgene, dat leeghst is. Maer waer de onderste lucht alleenlick warmer dan de bovenste, so soude de bovenste alsowel nederwaerts kommen als de onderste opwaerts, gelyckt gebeurt alsmen in een schotel vol brandewyn een glas vol waters omkeert ende so daer in laet staen: men siet so wel het water nederwaerts trecken als den brandewyn opwaerts.
Maer omdat de locht onder oock vol dampen is, so treckt al slechs opwaerts, dewyle daer altyt nieuwe dampen uytter aerde opkommen, ende rysen tot int opperste van de locht, vanwaer sy als reghen seffens wederom nedervallen, sonder de locht boven het opperste van de schouwen te verdicken, dat yet te bedieden heeft; daerdoor der meer lochs na beneden gaen soude als na boven, al ist dattet wel gebeuren kan in een seker soorte van mist etc., van boven beginnende, dat de locht van boven na beneden meest treckt. Ende dan moeten al de schouwen roocken, die door een ander gelegentheyt, vooren ergens verhaelt [<], dat niet en overwinnen; doch gebeurt seer selden.


[ 344 ]
  Men siet oock altyt dat de vlamme van een keerse, gehouden aen een buyse of gadt, die in de schouwe kompt (al en brandter gheen vier in de schouwe), datse altyt ter schouwen waerts intreckt. Ende waert dat mense boven aent opperste van de schouwe hielt, dan soudese sonder twyffel vande schouwe wech trecken.

Eeuwige beweging

Motus quidam perpetuus.

  Dit soude men konnen neffens het Drebbeliaensche motus perpetuus setten, synde een ander manniere om een eeuwich roersel te maken. Want laetter eenen toren hol syn, van onder tot boven wyt genoech, daerin sal de locht altyt van onder na boven trecken, als geseydt is, maer onmerckelick, gelyck dit oock noch min merckelick is in de open locht. Maer maeckt onder, dicht aende aerde, een solderinghe, daermede den toren van onder gestopt sy, met een kleyn gadt van een vuyst of voet groot in de solderinghe, so sult ghy het trecken door dat gat eerst voelen.
Want de locht in den wyden toren blyft even wel na syn vermoghen opwaerts treckende; maer dewyle datter maer één gat en is, daer vanonder nieuwe locht ende damp in kommen kan, in de plaetse vant gene dat na boven getrocken is, so moet by dat gat een groot geruysch syn. Stelt daer yet aen, dat door de windt drayen kan, tsal door tgene gehoort is, altyt drayen sonder oyt stil te staen. Doch dit en sal gheen eenparich of gelyckvormich roersel syn, dewyle de locht onder ende boven deen tyt meer, ende dander tyt min, verschillen etc.   [<,>]

[ Lat. ]   [ v ]

[ 345 ]

Remonstranten

Remonstrantis debere ad nos redire probatur.

  Den 3en Mey 1626 seyde ick teghen cosyn: Indien de Remonstranten (gelyckse doen) eenen Contraremonstrant moghen raden by haer te kommen, blyvende die hy was, so en moghen sy vice versa niet laten op deselve voet by de Contra­remonstranten te gaen, omnibus caeteris paribus. Maer de Remonstranten en blyven van ons niet uyt conscientie, maer op hope van eens heel meester te syn ende dan haer verdraechsaemheyt te wercke te legghen, twelck sy anders niet doen en konnen. Ende haer religie bestaet daerin om de Christenen byeen te brenghen, twelck niet geschieden en kan dan alser sulcke meesters syn gelyck sy.   [<]

[ Lat. ]   [ v ]

[ 347 ]   [3] mei - [18] juni 1626

Room

Sane te maecken ende waerom dat se so kout is.

Sane heet men in Zeelandt soetemelck, die gesoden is, ende alse lauw geworden is, daerin gegoten wat keerenmelck ende omgeroert ende wel toegedeckt, waerdoor de soetemelck sanderdaeghs al styf is, byna gelyck room.

  De reden datse so wort is dese. De keeremelck, synde een gedeelte van soetemelck, te weten daer de boter uyt is, gaet haer vermenghen met syns gelycke, ende also worden de minima homogenea [<] vergroot ende swellen ende bersten, also datse scheyen, te weten de verscheyden substantien die aeneen syn, separeren. Welcke repagula los gemaeckt synde, de warmte, die vant vier des heerts in de melck gekommen is, treckt alleynskens uyt; ende vast synde aen de natuerlicke warmte des melckx (inhaerens calor dictus), so treckt die nu, los synde, door de voorss. separatie mede uyt, ende de wey gaet byeen, ende de dicke substantie oock; ende de sane wort inderdaet koudt van complexie als haer innerlick vier ten deele verloren hebbende. Welck innerlick vier, alst allenskens uyttreckt, door den tyt ende warmte des weders alleen, so wort de melck suer, ende blyft so dunne als te vooren, de voorss. warmte door kleyne poros uytgetrocken synde.

  Maer alsmen die over tvier hanght, so kappeltse*), dewyle het repagulum der substantien, te weten de warmte, ten deelen wech is, also dat de compositie so vast niet en is als te vooren. Maer alsmen de soetemelck, al te warm synde, met keerenmelck tot sane maken wilt, so kappeltse oock, de innerlicke hitte door het haestich uyttrecken der warmte al te subitelick ende copieuselick uytvliegende. Ende alsmen in de voorss. soetemelck al te veel keernemelck giedt, so kappeltse oock, de substantien te seer scheydende ende te verde van malcanderen, doort indringhen van soveel keernemelck, gerakende. Als de voorss. soetemelck niet warm en is, so en kompter geen sane van, want de homogenea syn te seer gesloten, also datter de keernemelck niet wel in en kan dan van langherhandt, waerdoor de soetemelck suer wort ende blyft dunne.

  So is dan de sane het middel tusschen kappelen ende suer syn. En is al seer koudt in de maghe.


[ *)  Zie WNT, 'kabbelen', kappelen: schiften.]

[ 348 ]

Torens

Turrium altitudinis cum crassitudine proportio.

Abraham [>] den timmerman seght dat al de torens, sowel te landewaert als in de steden, die hy gemeten heeft ende gesien, hebben het metselwerck viermael so hoogh als de breette van een syde des quadraets des toorens. Ende heeft oock altyt hooren segghen, dat mense so maken moet. Seght desen Rotterdamsen toren also oock te wesen, te weten de hooghte vant steenwerck tot aent nieuwwerck is effen viermael teghen de breette of dickte des toorens. rechthoek met schuine lijn

  De reden hiervan dunckt my dese te syn, omdat 4 in de helft gesien — twelck de ooghe (ex ante demonstratis [<]) gemackelick doet — is aen wedersyden 2. Twelck is dobbel aen de breette, sodat al de lenghten egael ende tot gelyckheyt vant oogh gebracht werden, twelck fray is ende d'ooghe vermakelick: de dichotomia is aengenaem.

  Also maeckt men oock een pedestael ende andere dynghen fray int oogh.  abcd sy het pedistael, ab gelyck bc, ende ac gelyck ad, also dat alles tot den basis ab tot gelyckheyt gebracht wert, want ten is den ooghe niet seer swaer van be af te nemen bc gelyck ab, ende ac te gelycken met ad.   [<,>]


[ Lat. ]   [ v ]

Schepen

Schepen, die goet syn, rysen int seylen. Cur.

  Om schepen te maken, die wel seylen, staet te considereren, dat het vooren, int water kommende, niet en mach plat syn, want dan hoopt het water int seylen daerteghen op ende is soveele gelyck of het schip soveel dieper ginck als het water boven syn waterpas aen het voorste plat opgehoopt wort. Maer alst vooren scherp is ende van langherhant triangelswyse breeder ende breeder wort, so wort dat water, dat (alst schip vooren plat is) vooren alleen soude kommen ende tschip stutten, verdeylt aen alle kanten ende tschip vaert int seylen hoogher doort ophoopen des waters ronsom, sodat het schip vooren ryst, soverre als het water opgehoopt wort, dat is tot aen het breetste.

[ 349 ]
  Tschip moet vant breetste naer achter oock scherp kommen, want nadien de put, diet schip laet, moet gevult worden, so ist goet, dat het water neffens tschip daer subitelick intreckt, voornementlick van boven na beneden. Daerom moet het schip achter, na onder toe, subitelick scherpe afloopen. Daerdoor salt achter syn water verliesen ende int seylen achter dalen, twelck veert maeckt. De platte bodemen seylende laten oock eenen put, dewelcke oock tendeele van onder den bodem gevult wort, het water van alle kanten, also wel van onder als van ter syden ende van achter, na den put loopende. Ende so stoot het teghen het achterste des plat booms ende heft het van achteren op, twelck quaet is.

  Ende niemant en moet dencken dat indien men het schip vooren so maeckte dat het sonder te seylen so hooghe uyt het water rees in respect van achter, dat het dan goet syn soude, wat fatsoen ment oock gave. Want dan soudet evenwel veel waters int seylen konnen breken, maer het moet int seylen kommen te reysen, opdat het int seylen, oft styf seylt of traegh, niet meer waters en breeckt, of teghen meer waters en stoot, deen tyt of dander tyt, wat niet veele en verschele van 't stille ligghen.


[ Lat. ]   [ v ]

[ 350 ]   [18 - 20] juni 1626

Zeilen

Schepen, hoe se best seylen.

  Den 18en Junij seyde my Stampioen*), dat de groote mast in de schepen ordinaris achterwaerts overhelt, ende gaf reden, omdat dan de windt in de seylen wayende, het schip vooren beter doet lichten.

  Wy ondersochten of een schip niet beter seylen en soude alst seyl int opperste van den mast stondt dan aen benedenste. Is geseyt, ja, want het opperste des masts, verst van het swaerheytsmiddelpunt des schips synde, so wort de mast boven gemackelicker na vooren geboghen, het onderste des schips achterwaerts ende wat opwaerts rysende, den dray gheschiedende op het swaerheytsmiddelpunt vanwaer tot het onderste des schips maer eenen cleynen arm en is. Het opperste dan des masts na vooren gebogen synde, ende hetselvighe van den wint also gehouden wordende, so valt het onderste des schips na het perpendyckel, ende het schip gaet voort. Maer het seyl aent onderste des masts staende, so is dien arm tot het swaerheytsmiddelpunt cleyn, ende kan van een cleyn windeken niet versedt worden. Hiertoe achteden wy dat het buyghen des masts oock helpt, dewyl het t'opperste des masts te verder uyt syn perpendyckel brenght.


*)  Jan Jansz. Stampioen [>] woonde in 1617 te Rotterdam, na een reis naar het Noorden, en publiceerde Nieuwe tafelen van polushooghten (1618) en Cælestum planum (1619) [Coeleste planum, als 'Hemels Plain' nog genoemd door Dirck Rembrantsz van Nierop in het voorwoord van Tweede deel op de wis-konstige rekening, 1680].
Vanaf 1621 landmeter, en vanaf 1624 ijker te R. Werd lid van het Collegium Mechanicum [>].
[ Zijn zoon Johan werd wiskundeleraar van Christiaan Huygens; en kleinzoon Nicolaas maakte berekeningen voor de Leidse sphaera.]


Lichaamsoefening

Exercitium quid possit in sanitate procurandâ.

  Dewyle datter soveel sieckten kommen doordien men stil is ende niet en doet, ende veel sieckten oock gebetert worden door exercitie ende oeffeninghe (de kinders spelen haer gesondt ende de ambachtslien wercken), so behoorde voor de studenten ende leeghgangher yet te syn, dat haer mede het voorss. voordeel dede. Het dansen soude daertoe goet syn, want daer valt veel occasie voor om dat te doen, int leeren ende in alle geselschappen. Maer dat niet synde, so soude het caetsen daertoe wel dienen, doch dat is in Vranckryck wel gebruyckelyck, maer hier niet. Hier is alle sulcke dynghen afgeschaft, omdatter allom genoech te wercken is ende weynich adels. Wat raet dan? De leeghgangers moeten hier deerlick syn of soberlick leven.

Bierschuim

Spuma quantum liquoris contineat.

  Men seght dat 100 tonnen schuym een tonne biers maeckt, maer den 20en Junij hebbe ick een deel schuym van lubs*) bier laten bier worden, ende bevonden dat 25 tonnen sulck schuym wel een tonne biers maken.


[ *)  Misschien: "lübsch", van Lübeck, zie Lübecker Brauereigeschichte.]

[ 351 ]   [15 - 22] juli 1626

Paardemolen

Rosmolen*) nieu gepractiseert, van my afgekeurt.

  Den 15en Julij 1626 wert ick van mynheer borghmeester Puyck°) ontboden, dewelcke my een model toonde, waermede hy, ende eenighe van Dort, meynden het motum perpetuum te hebben, waer sy oock octroy van de Heeren Staten versochten.#)

  Het was vooreerst een groot radt, gelyck een bodem van een groote tonne, ende drayde op eenen langhen as, doch dicht aen het een eynde. Aen de circumferentie ronsom waren kimmen gemaeckt, gelyck de kimmen van een tonne, doch rechthoeckigh op het radt; op dese kimmen, een weynich boven het perpendyckel, dat uyt het centrum des voorsz. radts valt, stondt een ander kleyn radt, twelck int groot werck gemaeckt moest werden van eenen swaren ronden steen, gelyck eenen platten kaes. Welckers kleyn radts of spille ruste, verre van haer af, eerst op een vast punt, doch dicht aent cleyn radt, in een klove, also dat de spille de grondt niet raken en konde, maer het cleyn swaer radt steunde op de kimme vant groote radt.
kleine cirkel in grote, lijnen
  Al de hope van dese inventeurs licht in desen ronden swaren steen, staende op de onderste kimmen van het groot radt, wat hoogher met syn center ende onderste syns perpendikels dan het perpendyckel des grooten radts. Want daer staende, so moet het door syn swaerheyt na de alderleeghste plaetse der kimmen rollen, gelyck een steen, die in den boort van een rondt licht, dat vast staet; maer nadien dit groot radt niet vast en staet, maer drayen kan, ende het kleyn radt oock, ende styf druckt op de kimmen, so drayt het groot radt om, als het kleyn radt nederwaerts pooght, ende het kleyn radt oock, totdat beyde haer perpendyckels ineen kommen.

  Maer de inventeurs hebben de as of spille in een klove gestelt, opdattet nimmermeer op de leegste plaetse raken en soude, want sy verstonden wel, dat het dan al stille staen soude. Evenwel maken sy, dat het stille staet door de klove, want den as, door des cleynen radts center gaende, in de clove synde, maeckt, dat de swaerte deses radts niet doen en kan; want ten kan niet nederwaerts, vast gehouden synde in de clove.


*)  Met een rosmolen maalde een paard het mout in een brouwerij.
°)  Nicolaes Puyck had in dienst van de V. O. C. Indië doorkruist (1607-9) als "coopman", en in 1614 op verzoek van Cornelis Matelieff hierover een verhaal geschreven. Na interventie van prins Maurits werd hij in 1618 lid van de magistraat van Rotterdam, verscheidene malen burgemeester, en gedeputeerde in den Haag. In 1621 werd hij een directeur van de V. O. C. Hij stierf na 1651.
#)  Gerard Houben [>] uit Dordrecht, Andries Mombers uit Amsterdam en Evert Cornelissen uit Brielle kregen op 18 maart 1626 octrooi op "seeckere meulen op coornwerck gaende", en een "volmeulen" (voor lakenbewerking) met "ongelyck meer cracht als d'anderen ... binnen corten tyt daeruyt te vinden t'perpetuum mobile".
Puyck werkte met Cornelissen en Willem Arentsz Couwenhoven [>]. De laatste kreeg op 27 juni 1626 octrooi op een heus perpetuum mobile, maar na protest van Houben werd het ingetrokken (4 juli). Houben en Mombers kregen op 9 juli 1626 octrooi op een "levent radt" voor "allerhande meulen, soo tot uytmalinge van water, al waert een toorn hooghte ... tot coornmolens, volmolens, meemolens, papiermolens, copermolens ... tot eeuwich springende fonteinen ...". Na protest van Couwenhoven kwam op 10 juli de voorwaarde: binnen een jaar "tot volcomen perfectie te maecken".

[ 352 ]
Ergo selve niet beweget werdende na beneden, en kant het groot radt niet doen drayen, ende het cleyn radt en kan in sichselven van sichselven op die plaetse meer als op een ander niet omdrayen, want int radt en is d'een plaetse der circumferentie niet swaerder dan dander.

a is het center van het groot radt, b van het cleyn, ad is het perpendikel des grooten radts, bc des cleynen, soeckende nederwaerts met ad te vereenighen. Maer de clove e houdt het cleyn radt in die plaetse.

kleine cirkel in grote, lijnen
  Hoe kan dan de swaerte van b, daer gehouden synde, het groot radt van a doen draeyen? Ende de circumferentie van b en kan niet beter dan van selfs drayen op een ander. Ergo alles sal stille staen, ende en geeft in dat regaert gheen voordeel in eenich werck. In somma de burghmr. verstondt, dat ick wèl seyde, ende gaf te kennen, dat hyt soude laten varen, nu siende dat het gheen goede uytkomste hebben en soude. Vide pag. sequentem [>].

Perpetuum mobile

Motus perpetuus a me reprehensus.

  Ontrent een jaer of so geleden is my diergelycke oock bejegent ten huyse van Jan Weymans [<,>], alwaer eenen Paulus [<] hem vermadt meer waters omhooghe te brenghen dan van noode was om soveel wederom op te halen; ende also soudet motus perpetuus wesen. Ik beloofde hem 6 gulden omt eens te moghen sien, wel wetende dat het onmoghelick was.

  Hy maeckte het instrument van twee waterraderen, het eene grooter dant ander. Het kleyne wiert gedrayt vant water, dat van boven daerop viel, ende het groote, aen denselven as staende, drayde daer oock mede om ende brocht water op. Maer ten hadde gheen goet effect, als reden was, al assevereerde hy dat hyt goet gemaeckt hadde van een teljore, doch konde niet waer syn. In somma, dewyle het schamel lieden waren, baden sy my, dat ick voort instrument 2 gulden geven soude, ende hebbet so na my genomen.


[ 353 ]

Fontein op getijdenenergie

Motum perpetuum per aestum maris in machina Heronis facere.

  Als men met het hooghende ende leeghende water per machinam Heronis een altyt sprynghende fonteyne maken wilt, gelyck vooren ergens geleert is [<], ende als daer ter plaetse het water niet veel en hooght, ofte al hooght het vele ende men wilt meer water ende eenparigher omhooghe kryghen, so en salmen gheenen grooten back maken, want het bovenste van dien back, daer de locht in is, byna so hoogh synde als het hooghste water, en sal van dat water gheen persinge kryghen ende daer het water uyt den tweeden back, vol water synde, niet persen, waerdoor een groot deel van den lochtback ende de waterback onnoodich sullen syn, in den lochtback boven veel lochts ende onder in den waterback veel waters blyvende.

  Daerom salmen van de kaye af tot in huys toe een veroone*) maken, een voet hoogh ende 2 voet, of soveel als geleghen valt, breet, ende sal lichter sterck gemaeckt konnen worden ende ter gelegener tyt tot een waterloop dienen. Ofte, wiltmen op een plaetse blyven, mach men veel sulcke baxkens hier ende daer byeen ende ineen kommende maken; men salse maken, dat het ordinaris leeghwater rechs onder den grondt kompt, also datse alle getye effen ledich loopen; so sal de persinghe alst water hooghst is, krachtich syn.
Anders, somen dat niet en doet, so machmen in den derden back, daert water in ontfanghen wort, verscheyden solderinghen maken ende het eerste water op den oppersten solder laten vallen; ende alst daer op een seker hooghte gekommen is, so mach door een houdtken, daerin dryvende, of yet anders of een ander fatsoenken, een gadt in de buyse op de tweede solderinghe kommende, geopent worden, daer het water op de tweede solderinghe valt, ende so voorts leegher ende leegher, dewyle de kracht hoe langher hoe minder wort, omdat de locht in den ondersten back boven synde, minst geperst wort ende t'water, in den tweeden back synde ende leeghe geworden, meest cracht van doene heeft. Ende ten laetsten, alst water op de leeghste solderinghe op een seker hooghte gevallen is, salmen t'so maken dat dan t'water van al de solderinghen ineen komt, om bequamelick te doen opereren.

  Mynheer Puyck [<], als ick hem het voorsz. instrument openbaerde, op conditie dat hy 't maken soude, tselvige verstaende, behaeghdet hem seer ende wilt maken.   [>]


[ *)  Zie WNT, vroon, 5: sloot.]

Soldeer

Souduere, waerom sy aent heet yser hanght.

  Die souderen maken het yser, daer se mede souderen, heet, ende dan legghen syt op de souduere, dewelcke smelt, ende hanght aen het heet yser gelyck groote druppels water, sonder af te vallen.

  Hiervan en sie ick anders gheen reden dan dat de hitte aent yser de locht verteerende, ander locht daerna toe gepranght wort, dewelcke de gesmolten souduere (dewelcke oock door hitte aeneenhanght) dicht aent heet yser dringht. Pag. 3 [>].


[ 354 ]

Rosmolen

Rosmolen van my afgekeurt.

  Vide pag. precedentem [<]. Den 22en Julij seyde my borghmeester Puyck, dat de meester vant voorgaende werck (twelck op syn kosten in de brouwerye van Kauenhoven*) nu onder handen was) hem geseydt hadde, dat dien steen door den draey niet lenen en sal teghen de schene oft yserken, ende dierhalven geen naecksel aldaer syn

  Ick antwoorde, dat het eveleens is, want daer moet macht syn, die dien steen daer van houdt; ende die macht sal het peert moeten doen, twelck effen soveel syn sal als t'gewichte van den steen, ergo gheen voordeel.

  De borghmeester ontboot den meester, dewelcke scheen noch een ander fondament te hebben, segghende: "Eenen grooten slypsteen gaet so gemackelick, alse in de ganck is, gelyck eenen kleynen slypsteen", twelck ick bekende, maer seyde: "Dat is in de locht ende daer deselvighe kracht teghen druckt als int slypen geschiet. Want men en doudt het mes niet styver op eenen grooten steen als op eenen kleynen. Maer als eenen grooten steen een radt om doet loopen in viermael selfs om te gaen, ende eenen kleynen in 16 mael selfs om te gaen, so sal dat drucken van de swaerte der steenen teghen het radt effen so doen gelyck oft met kammen ginck".
Twelck de meester ontkende. Ick seyde: "Soot niet en is, so mach men den steen noch viermael grooter nemen. Indien dan desen grooten oock so gemackelick gaet, so salmer noch viermael soveel werckx mede doen, ende also in infinitum, ergo motus perpetuus, ende men sal veel meer swaerte boven kryghen dan men van doene heeft om te drayen".

  De meester seyde dat se octroy hadden voor 15 jaren, indien een man soveel doen kan als dry paerden; desen meulen sal met één peert soveel doen als te vooren met dry peerden, so hy seght. Ick seyde neen, bleeffer by, ende was versekert, dat het niet syn en soude. Ratio enim dictat. Siet fol. 242 [>].


*)  De 'meester' was waarschijnlijk de uitvinder Evert Cornelissen [<].
Willem Aertssen Couwenhoven was afkomstig uit Brielle (vanaf 1619 was hij er curator van de Latijnse school). Later werd hij raadgever voor de Admiraliteit, en burgemeester. Hij overleed in 1646.
[ Willem Allertsz. van Couwenhoven, 1592-1659.]

[ 355 ]   [22] juli - 6 aug. 1626

Model van eeuwige fontein

Motus perpetui per aestum maris formula a me facta.
fontein
  Dits model, twelck ick van bleck hebbe doen maken ten versoecke van burghmr Puyck, om een eeuwigh springende fonteyne in syn huys van wyn, roosewater, etc. te doen gaen, door middel van het wassende ende leeghende water. [<]

  In A kompt het vloetwater, in B is het roosewater. De wint wort doort vloetwater, in A kommende, door c in B geperst, waerdoor het roosewater door d in F loopt (de distantie van de backen A ende B mach so groot, wyt ende hooge syn als men begeert). Dat loopt dan door g int lampet E.
Maer alst water leegh wort, uyt A vertreckende, so wert de wint uyt B wederom in A getrocken, anders soude het water in A hoogher blyven staen dan in de haven. Maer B ledich werdende (Eni is aeneen, ende t'lampet), so trect dien back door d so styf, dat de kleppe t toegaet; ergo uyt F en kan geen locht in B kommen. Ende dewyle daer wat in kommen moet, so trecktse door p de clappe r op, ende het roosewater van i door r ende p ende d in B. Ende tvloetwater wederom kommende, ist op een nieuw.


[ 356 ]
  Als het water in de tobbe of in de haven so hooghe staet als het onderste van den back B, ofte eenen voet boven het opperste van den back A, so sal het water uyt B in de buyse d boven de back B gaen staen een voet hooghe ende de dickte van den back A, want het ryst effen soveel alst hooghe is. Maer als den back B half ledich geloopen is, ende het water in A halfweghe de locht uytgeperst heeft, so moet men rekenen, dat het havenwater maer een voet hooghe en staet ende de dickte van de halven back A. Ende dewyle het water in B oock half uyt is, so scheelt het persen de dickte van de twee halve backen, ende dan en kan het water maer een voet boven den back B gedronghen worden van de selfde havenhooghte, want de hooghte van den halven back A en can maer het water van B rechs aent opperste van B persen. Considereert nu oock, dat de buysen in B niet dicht onder ende boven en raken; dan men mach maken, dat het niet veel en scheelt.

Nog eens: soldeer

Souduere waerom sy aent yser hanght.

  Pag. 3 ante [<]. De voornaemste oorsake, waerom dat de souduere aen het soudeeryser hanght, is omdat het yser vertint is, ende de souduere, half tin synde ende gesmolten door de hitte, mengelt sich met het tin aent yser, ende hanght daeraen (gelyck vooren ergens geseyt is [<]) gelyck de waterdroppels aen houdt of ergens anders aen, de hitte, dieder in is, het tin of water clevende makende. Want ys sal nergens aen houwen.   [<]





Home | Beeckman | Journaal - 1626 (top) | vervolg