• Taalkundige beschouwingen in Parallelon Rerumpublicarum.  ¹
• Puntdicht over de zeilwagen: wat bedoelde Grotius met 'aard-bewegingen'?  ²
• Brieven waarin het nieuwe wereldbeeld genoemd wordt.  ³
• Brieven waarin Stevin genoemd wordt.

Kosmografie

Misschien heeft de jonge Hugo samen met zijn vader en Simon Stevin de sterrenhemel bewonderd, en uitleg gekregen volgens het heliocentrische stelsel van Copernicus. En misschien heeft hij in boek 3 van de Hemelloop (1608) gelezen over het nieuwe wereldbeeld.
Maar tijdens zijn studie in Leiden was hij ondergedompeld in de filosofie van Aristoteles, die zijn voornaamste bron voor de natuurwetenschap lijkt te zijn geweest (als 14-jarige verdedigde hij stellingen uit de Physica en Over de hemel — in het Latijn  ⁵). En in Parallelon geeft hij weinig blijk van inzicht in de kosmografie als hij zegt dat Nova Zembla niet bereikt wordt door de Zon (zie 2:127).

Over het al of niet draaien van de Aarde heeft Grotius zich nooit duidelijk uitgesproken, ook niet toen het te pas kwam in enkele van de vele brieven die hij vanuit het buitenland schreef aan Vossius  ⁶.  Alleen in een brief aan Galileï vinden we een aanwijzing.

(top)

De eerste die met de grootste en algemeenste toejuiching ondernomen heeft onze taal op te luisteren, en in dezelve de Mathematische Weetenschappen in het licht te geeven, was Stevijn, met wien ik in de nauwste vriendschap en betrekking staa, de uitvinder der gewichtigste dingen, tot wiens lof ik hier niet meer kan toevoegen, dan dat hem de doorluchtigste Prins Maurits in zijne studien raadpleegt.

Wat de Letterkunst betreft, meen ik te hebben opgemerkt, dat hetgeen Tacitus van de Germaanen in 't algemeen verhaald heeft, dat de geheimen der letteren aan mannen en vrouwen beiden onbekend waren, ten opzicht der Batavieren ¹, die meer menschelijkheid en beschaafdheid gehad hebben, eene uitzondering lijdt.

[...] twijffel ik niet, of 'er zijn van onheugchelijke tijden af bij de Batavieren Gymnasien geweest, in welken de jeugd in de oeffeningen der Letterkunde onderweezen wierdt

zeer veel Grieksche woorden hebben verwandschap met de onzen: waarvan men den oorsprong misschien zoeken moet of in de overwinningen van Brennus, of in de Phocensers die Marseille bewoond hebben, of in eenige andere reden.
Door de Gezantschappen weet men, dat bij de bewooners der Crim volmaakt de taal en zindelijkheid der Hollanders bespeurd wordt, en tevens derzelver met eenvoudigheid gepaarde schranderheid [...]
Doch dit alles is minder verwonderenswaard, dan dat het verste Oosten in onze woorden deelt.

[...] Phrygisch woord van de vroegste tijden [...] voetspooren van het zelve nog in 't woord van Broodbakken [...]
Het woord van Burg, waar door wij een Kasteel aanduiden en eene stad, is niet meer Hollandsch dan Arabisch [...]. Dat van Galg is bij de Arabieren, gelijk bij ons, bekend [...]

De benoeming van het aardrijk, die het uit Tacitus blijkt dat de alleroudste geweest is, is aan die der Hebreeuwen gelijk, en die der Arabieren is dezelfde.

De Hebreeuwsche is de oudste, de eerwaardigste, de deftigste die men kent; en 'er is 'er geen, die waardiger is de stof, waar mede zij zich bezig houdt te behandelen. Wanneer men dit gezegd heeft, schiet 'er niets meer over tot haare verheffing

dat de Geeten, dezelfden die ook Gothen genoemd worden [...] bijna geheel Asiën onder het juk hebben doen doorgaan [...]

De woorden, die wij van de Persiaanen, of eigentlijker de Persiaanen van ons ontleend hebben, zijn van geen zeldzaam of ongewoon gebruik: [...] bij voorbeeld die van de naaste maagschap

Over haare nuttigheid en voortreffelijkheid blijft ons nu nog iets weinigs ter mededeeling over.
De gedaanten der dingen vormen gewaarwordingen in onzen geest, die wederom door woorden uitgedrukt worden [...]
zoo moet men het voor den voornaamsten lof eener taale houden, in zoo weinig tijds als mogelijk de denkbeelden mede te deelen [...]

dat de woorden en de voornaamste naamen in éénen lettergreep bevat worden [...]
Deeze kortheid nu der grondwoorden dient, meer dan men zich verbeelden kan, tot het aan één koppelen van woorden [...]

wij hebben te gelijk leeren woorden nazeggen en woorden scheppen. 'Er ontvallen 'er dikwijls aan de kinderen onder 't speelen en dartelen, zonder dat zij 'er zelven om denken, die wel nieuw zijn, doch geen de minste gedaante van nieuwheid vertoonen [...]
De naamen der dingen voeren de bepaaling der dingen met zich

Onderwijs

Die Weetenschappen derhalven, die de Goddelijke Voorzienigheid gewild heeft, dat, onder allen welke het ijdele menschdom bezit, alleen op vaste gronden steunen zouden, tellen in Holland de ervaarenste lieden onder haare Leeraars, en eene groote schaar van leerlingen.
Want het is niet op de Academie slechts en in de boeken, dat de waarheid door eene scherpzinnige behandeling der Stelregels tot helderheid geraakt: maar de kinderen leeren zelfs in de schoolen de nauwkeurige regelen der getallen; en de Schippers in de haven of op de schepen de omwentelingen der starren en den stand des aardbols.
Ook voor Bouwkundigen en Landmeeters worden in 't openbaar in onze moedertaal de Vraagstukken, die daar toe behooren, beantwoord.

Want alle kundigheden hebben dan de grootste vorderingen gemaakt, wanneer ze in de dagelijksche Landstaal voor allen zijn bloot gelegd. Dit heeft den Grieken, dit den Romeinen behaagd; en ter zelver tijd dat wij ons van hunne taal bedienen, verachten wij evenwel hunne grondregel. [...]

Maar wij, als of ons leven veel te lang ware, poogen het op deeze wijs nog te verkorten, en ontsteelen den tijd aan de ernstige beoeffening der kundigheden: en dat wel om taalen te leeren, welke, terwijl zij ons 't verlies van zeer veel jaaren kosten, ons geen aasje wijzer maaken dan te vooren.
[...] daar men liever den weg, en wel den Koninklijken, baanen moest, om alle verstanden hunne offerhanden te doen samenbrengen, ten einde de algemeene som van wijsheid te vermeerderen.

[...] wij wenschen ons Vaderland geluk, dat men reeds een' aanvang gemaakt heeft met het voorleezen en schrijven over de Weetenschappen in die taal, die wij niet in de schoolen leeren maar in de wieg; en zo dit voortgaat, zullen wij buiten eenigen twijffel eene aller volmaaktste kundigheid van alle Weetenschappen 't zij dan verkrijgen, 't zij terug bekomen.

(top)

En wat bedoelde Grotius precies in epigram XX met "motus terrae"?

Illum qui numeros & rerum pondera novit,
    Qui fluxum aequorea comperit unus aquae,
Et motus terrae varios Stevinius auctor
    Iussit arenosae credere vela viae.

        Stevin, wiens geest en yvervolle moed
De Weeg- en Cyferkunst, als schepper, kon verryken -
                Stevin, die eerst der zeeën vloed
                En ’s aerdrijks omzwaei heeft bevroed,
        Beval het zeil zich d’oever te vertrouwen.

Dien [Wagen] heeft Stevijn (die t’Wicht, en t’wercken der getalen
Eerst sach, en hoe de Zeen door vloedt en ebbe dwalen,
T’eerdcloot stof roersel mee) gevonden en verzint:
En over t’zandich veldt doen zeylen met de Windt.

Roersel

Stofroersel des Eertcloots is na dese meyning, t'roersel in sijn plaets vande verscheyden stoffen daert uyt bestaet, blijvende t'samen een clootsche form.

[...] het is te weten dat de Locht, het Water, Sandt, en d'ander stoffen daer in vermengt, seker roersel hebben, commende gheduerlick boven en achter dat onder en vooren geweest heeft, ghebeurende t'selve roersel in sijn plaets, dat is blijvende de stoffen gheduerlick t'samen begrepen in haer clootvlack in form eens cloots.
Welck roersel in sijn plaets, hier gheseyt wort tot onderscheyt des roersels van plaets tot plaets, daer af wy als van roersel eens Dwaelders {Planetæ.} inde volghende boucken der Dwaelderloopen segghen sullen.

Het schijnt dat den eersten Roerder alles in geduerich roersel wil hebben, soo wel int ansien der deelen als des heels, want den gantschen Eertcloot niet alleen heur jaerlickschen loop om de Son en doet, en de daghelicksche op haer eygen as, maer de verscheyden stoffen daerse uyt bestaet, hebben een gheduerige vermenging en beweging deur malcander.

Motus terrae

Een andere vertaling is: hij doorgrondde veelsoortige bewegingen van de Aarde. Nu ligt een verwijzing naar de aardbeving van 3 januari 1602 voor de hand, en nu klinkt 'stofroersel' niet meer zo ver gezocht, zeker niet als we 'terrae' opvatten als tegenhanger van 'aquae'.

Maar het is goed mogelijk dat Grotius juist de bedoeling had zich dubbelzinnig uit te drukken. Hij had zelf waarschijnlijk nog geen definitieve keus gemaakt voor het stelsel van Copernicus, en dan was het beter om de lezer te laten kiezen, en om bij een vraag naar de betekenis verschillende antwoorden te kunnen geven.
In onderstaand fragment uit een brief aan Vossius (12 aug. 1634) lijkt hij nog niet overtuigd, maar toen behoorde hij al enige tijd niet meer tot de inwoners van Holland en Zeeland, die volgens Gassendi en Galileï bijna allemaal Copernicanen waren (de theoloog Voetius bewees vanaf 1635 dat dit niet zo was). Wel was Grotius van mening dat het bekende verhaal over een geslaagde opdracht "Zon, sta stil" (Jozua 10: 12) geen argument kon zijn tegen de nieuwe opvatting.  ¹⁰

Stevin heeft inderdaad inzicht verschaft in allerlei bewegingen van en op de Aarde, en bij de laatste kunnen we ook nog denken aan de valproef, die hij samen met Hugo's vader gedaan heeft.

(top)

Opmerking:
De Cesenaat kan niemand anders zijn dan Scipione Chiaramonti, die de drie nieuwe sterren van 1572, 1600 en 1604 tot het ondermaanse rekent, en wiens argumenten tegen de draaiende Aarde besproken worden in Galilei's Dialogo.  ¹¹

Iemand die de Dialoog ook gelezen heeft zou nu aan Grotius willen vragen:

• Je prijst het werk wel de hemel in, maar wat vind je nu van de conclusies?
• Waarom zeg je nu niet dat de eerder genoemde man uit Cesena niet te vertrouwen is? Hyperaspistes van Kepler niet gelezen? Het wordt in Galilei's boek toch heel duidelijk gemaakt?
• Waarom noem je niet de jou zo goed bekende Simon Stevin die al in 1608 helder uitlegde waarom het eenvoudiger is, aan te nemen dat de Aarde beweegt dan dat ze stil staat?

• Weinig ervaring met het Italiaans, en te weinig tijd om het grondig te bestuderen.
• Weinig interesse in het onderwerp, laat anderen dat maar uitzoeken.
  [ Grotius vond het misschien wat beneden zijn stand, anders dan zijn vader. Tijdens zijn jeugd had hij niet veel aan wiskunde gedaan. Over de sterrenkunde vermeldt hij in Parallelon (ca. 1602) nauwelijks meer dan (blz 68): Nicias' angst voor een maansverduistering, Lactantius' ongeloof aan 'tegenvoetelingen', Nigidius (pottenbakkerswiel als draaiende Aarde), en het probleem van de jaarlengte. Hij schreef een lang gedicht 'Mathematica principis Mauritii' (Poemata, 1617, p. 62) op de Wisconstige gedachtenissen, maar zonder de naam Stevin te noemen.]
• Beter niet kiezen in een omstreden kwestie, eerst aftasten hoe men denkt.
  [ Een belangrijk iemand als een ambassadeur van Zweden moet om zijn positie denken, en ook is het zaak de kansen op eerherstel in de Republiek niet verspelen.]

De volgende brief aan Galileï — een antwoord op diens brief van 15 augustus 1636 over de "invenzione della longitudine" en de interesse die daarvoor in Amsterdam bestond  ¹⁴ — geeft misschien een aanwijzing dat Hugo Grotius voor zichzelf overtuigd was van het draaien van de Aarde. Tenzij natuurlijk de vleierei al te onwaarachtig is (had hij onze 'verwantschap met de hemel' niet vooral van Stevin geleerd?). Maar hier was minder gevaar voor ongewenste conclusies van niet bedoelde meelezers dan in de brieven aan Vossius, dus het kan zijn dat de verhulde verwijzing naar het heliocentrische wereldbeeld zijn opvatting weergeeft.

Stukken uit de nalatenschap zijn gepubliceerd door Hendrik Stevin (1649 en 1667/68). Andere fragmenten werden aangetroffen in het journaal van Isaac Beeckman, gepubliceerd door C. de Waard (deel II, 1942). De vraag doet zich voor of Grotius een biografie van Simon Stevin geschreven zou hebben als hij niet in 1645 overleden was.