[ David Herlitz, Kurtzer Discurs Vom Cometen/ unnd dreyen Sonnen, Alten Stettin 1619, 'Breve corollarium'. Eerder: Kurtze und einfältige Erklärung ..., Alten Stettin 1619 — titelprent naar Dürer, zie de titelprent in Joh. Stabius, Messahalah De scientia motus orbis, Nurmberg, 1504.] Alsoo oock nae de verschijninge van onse Haarige Comeet van 't voorleden jaer 1652, inde maent van Decemb. is daer op in dit loopende jaer 1653. den 24 Jan: nae de Middagh alhier binnen Leyden mede sulck een Parhelion, ofte / Drie-son gesien / gelijck de bygestelde Figuer uytwijst. Namentlijck bestaende in een witte ring / als een Regenboogh / wiens middel-punt A de ware Son was / 15 graden 48 minuten boven den Horizont verheven / met een Westelijcken Azimuth, van 23 graden 40 minuten: Zijnde doen een uyr en 36 minuten nae de Middagh; de hooghte van den top des booghs / tot in D was 38 graden 23 minuten / ende den halven Diameter AB, ofte AC van 22 graden 35 minuten / ende den hoeck van de verticale linie ende de Ecliptica 60 graden 54 minuten bewesten. De andere twee Schijn-Sonnen B ende C, staende in den omtreck van den voorschreven witten boogh even hoogh als de ware Son / van welcke de Schijn-Son B naer het Oosten / was schoon / helder en klaer / met een kleynen boogh stralende teghen de ware Son / van purper / root / ende geel / had oock een langhen staert van 27 graden 0 minuten in form als een Conus in rechte linie met de ware Son; wiens basis het lichaem B was / het naeste daer aen van 13 graden 10 min. was geel ende root gestreept / de rest gheheel wit. De tweede Schijn-Son C naer het Westen/ was geel / maer bleyck ende donckerachtigh / ronts-om vol kleyne straeltjens. Dit alles bleef omtrent een half uyr staen nae de voorschreven tijdt / ende begost de Schijn-Son C te verdwijnen: daer nae de staert van het lichaem B te verbleycken / ende het lichaem B verging omtrent een quartier uyrs nae het eerste: ten laesten verdween oock den Reghen-boogh weynig tijts daer nae geleden. De oorsaeck van dierghelijcke verschijningen zijn de stralen van de Son / de welcke door verscheyden refractien ende reflexien in de Lucht soodanighe vertooninghen voortbrenghen / ghelijck sulcks den Edelen ende wijdt-beroemden Renatus des Cartes in sijn Dioptrica [Meteores, Ned.] bewijst / al-hoe-wel nu sulcx natuerlijcker wijse ghebeurt / soo zijn echter wel veele geleerde Mannen van ghevoelen / dat sulcke vreemde teyckenen yet sonderlijcx beduyden; Onder welcke mede is Fridericus Nausea, dewelcke alsoo schrijft lib. 4. mirabil. cap. 2. [Libri Mirabilium septem, 1532]
Ende Johannes Garcaeus in sijn Boeck de Meteor [1584, 472v] Segt alsoo:
Beneffens deze zijnder oock noch andere / als Hieronymus Cardanus, Iohannes Schonerus, Leonhard Crentzheimius, Iob Fincelius, Ioachimus Camerarius, &c. Welcke sodanige vertoningen niet alleen als Historien beschreven; maer oock de drie volgende bediedinghen daer uyt ghetrocken hebben / die op soodanighe Parhelia oft By-sonnen plegen te volgen / als:
I. Verscheydene t'samen-rottinghen ende verbonden teghen eenen derden. Ghelijck sulcks uyt dese navolgende 19 Exempelen te sien is / de welcke uyt hare schriften ghenomen zijn.
Schrijft de Mansfeldische Chronica [1572], cap. 218. Fol. 254. dat den 7 Martij ghesien zijn Drie-sonnen: In 't selve Jaer zijn groote onrusten ende strijdigheden ontstaen in religions saecken / in verscheyde plaetsen / oock is het selfde Jaer gestorven Stephanus, Coningh van Ungarien / ende Henricus Coningh van Engelandt. Vide Chron. Vng. cap. 57.
|
|
Den 1 October heeft men ontrent drie uyren langh ghesien drie Circkels rontom de Son met twee andere By-sonnen: daer op gevolght zijn: ten eersten / de onrusten des Coninghs Henric. II. in Engelandt / met Thomas Aertz-bisschop van Cantelbergh. Ten tweeden: Beyde de Hartogen van Beyren worden vergeleken door den Keyser Fredericus. In 't selfde Jaer zijn mede gestorven Hermanus, Palz-Graef aen Rhijn / ende Arnoldus, aertz-Bisschop van Coelen. Vid. Avent. lib. 6. Otto Frising. lib. 2 cap. 32. & Crentzheim. part. 2. Chron. lib. 5. Fol. 247.
In den Maent van September zijn ghesien drie Sonnen aen den schoonen klaeren Hemel / ende eenighe dagen daer nae drie Manen; daer op zijn ghevolght / ten eersten / den twist onder de Cardinalen in't verkiesen van den Paus; ten tweeden; Zoo zijn ingelijcx tusschen de Cheur-Vorsten in't verkiezen van den Keyser groote strijdigheden ontstaen. Vide Radevic. Frising. lib. 1. cap. 9. & seq. & Crentzheim. part. 2. lib. 5. fol. 247.
In den Maent van December heeft men in Polen op een middagh ghesien drie Sonnen: in 't selfde Jaer heeft Ladislaus, Coning van Hongarien en Bohemen den Keyser Maximilianum overwonnen. Mede in 't selfde Jaer is ghestorven Casimirus, Coningh van Polen / nae dat hy 45 Jaren ghere- [ . . . halve regel onleesbaar] Coningh van Portugal / is met een paert gevallen / ende gestorven / geen erve na-latende. Den Sultan in Aegypten / ende Bajacet, Turckschen Keyser maken vrede met malkander / ende oock met den Coningh van Hongarien. In 't selfde Jaer is mede ghestorven den Keyser Fridericus III. Vide Fulstein. lib. 17. c. 14. [1571: p. 337] Crentzheim. lib. 7. Fol. 348. [Bild 1283]
Tot Ween in Oostenrijck heeft men den 5 ende 7 Januarij in 't opgaen van de Son ghesien drie Sonnen / daer op is in 't selfde Jaer Griecks Weisenborgh aen den Turck verraden / de welcke oock in dat Jaer gestorven is. D. Luther doet sijn bekentenis tot Worms op den Rijcx-dagh. Den Paus Leo heeft een Decreet oft Bulle tegens hem laten uytgaen / daer in hy hem als eenen Ketter verdoemt / de welcke D. Luther den 10 Decemb. tot Wittenbergh opentlick heeft doen verbranden. Sleidan. lib. 2 [1555, fol. 18v] & David. Herlic. de Iride.
Den 2 May zijn in Switserlant gesien drie Sonnen met drie Regenbogen. In 't selfde Jaer nemen die van Zurick de reformatie der Religie aen / ende werpen op den 13 Junij de Beelden uyt hare Kercken. Ende op den 9 October heeft D. Luther sijn Munnicks cappe af-geleydt / ende tegen Erasmus van Rotterdam geschreven. Soo hebben mede in 't selfde Jaer de Boeren van de Boden-zee haer opgeworpen teghen hare Overheyt / daer uyt groote onrusten ontstaen zijn. Oock is gestorven Marckgraef Iohan van Brandenburgh, ende dien voortreffelijcken Medicus / Nicolaus Leonicerus. Vide Sleid. lib. 4. & Chron. Bucholtzeri [1616, p. 498].
In Hongarien zijn in den Maent van Januarius ghesien drie Sonnen weynigh voor den doot des Coninghs Ludovici. In 't selfde Jaer zijn mede gestorven Fridericus, Cheur-vorst van Saxen / ende Elisabetha, Keyser Carels Suster / Gemalinne van Christ. Coningh van Denemarcken. Daer is oock in 't selfde jaer een grooten Boeren oorloch ontstaen in Swaben / Francken / Elsas / ende Duringen / waer door in den tijt van vier Maenden ontrent hondert duysent menschen gebleven zijn. Vid. Sleid. lib. 5. Crentzheim. part. 2. lib. 7. Fol. 368. & David. Herlic. Prop. de Iride.
In Schwaben zijn drie Sonnen ghesien met verscheyde Circkels. In 't selfde Jaer heeft de Cheur-Vorst Iohan van Saxen in sijn lant de Kercken laten reformeren ende herstellen. Daer is oock een Rijcx-dagh tot Regensborgh ghehouden / maer niet uytgerecht. Vid. Sleid. l. 6. & Chron. Gislov. Fol. 110.
Den 16 May zijn tot Zurick in Switserlandt wederom drie Sonnen ghesien / daer op is ghevolght den Oorlogh in Switserlandt. In 't selfde Jaer zijn Brunswijck, Hamborg, Goslaer, Ohnspach, ende Nurenbergh, van de Pauselijcke religie af-gevallen / ende hebben Lutheri leer aengenomen. Vide Mojol. lib. 1. Canicul. dier. colloq. 1. Crentzheim. lib. 7. part. 2 Chron. Fol. 370.
Den 11 April tot Venetien nae den middagh ten 2 uyren / zijn ghesien drie Sonnen met twee Regenboghen. Vid. Cardan. lib. 14. de var. rer. cap. 70. Item / Iob Fincel. lib. 3. Mirab. Item / Frider. Nausean. lib. 4 cap. 2. rer. Mirab. In 't selfde jaer heeft geschreven den Ketter Servetus, een Spanjaert / tegen de H. Drie-eenigheyt / 't welck van verscheyde Geleerde wederlegt is. Mede hebben Ludovicus, Palz-Graef aen den Rhijn / en den Aertz-Bisschop van Mentz [beyde Cheur-Vorsten] verkreghen van den Keyser ende de protesterende Standen / datse by hare Augsborgsche Confessie mochten verblijven tot het algemeyne Concilium. Vide Sleid. l. 8. In 't selve jaer is mede gestorven Hartogh Iohan, Cheur-Vorst van Saxen.
Schrijft Iob. Fincel. lib. 3. Prodig. ende Crentzheim par. 2. lib. 7. Fol. 375. dat in Saxen ghesien is een Regenboogh met |
|
drie Sonnen; daer op zijn in 't selfde Jaer de protesterende Standen by een vergadert gheweest tot Franckfort aen den Main / ende hebben met verscheyde Vorsten ende voornaemste Steden en verbondt ghemaeckt. Ende des maendaeghs nae Exaudi is een vereeniginge gemaeckt tusschen D. Luther, ende andere Theologanten / in 't stuck van het Nachtmael. Vide Fincel. & Crentz. loco supra aleg.
Den 13 Januarij tot Schilden in Noorwegen / zijn oock gesien drie Sonnen / gelijck sulcx wijdtloopigh verhaelt Iob. Fincel. lib. 2. prodig. In 't selfde Jaer is het Concilium van Trenten gecontinueert. Tot Wormbs wordt een Rijcx-dagh ghehouden / aengaende de Religie. Franciscus Coningh van Vranckrijck/ overvalt de Waldenzen / ende vermoort de selve / om datse 't met den Paus niet hielden. Vid. Sleid. lib. 16. [1515, fol. 259v]
Den 29 April nae 't verhael van de Mansfeldische Chronica / zijn in Meyssen gesien twee Sonnen / daer op gevolght zijn verscheyde onrusten ende beroerten. Leipzig ende Wittemberg worden belegert / ende Hertogh Mauritius van Saxen is gevangen worden van Keyser Carel V. Vide Chron. Mansfeld. cap. 382. Fol. 456. In 't selfde jaer zijn mede ghestorven Franciscus I. Coningh van Vranckrijck / Hendrik, Coningh van Engelandt / Coninginne Anna, Ferdin. Gemalin / Frideric. Hertogh van Lignitz. Ende veel geleerde Mannen / als Petrus Bembus, Iacobus Sadoletus, Iohannes Schonerus Mathem. [ . . . ]
Verhaelt Iob Fincel: lib. 2. Prodig. Dat tot Meissen twee Sonnen gesien zijn / de eene klaer / de ander duysterachtigh / daer op verscheyden Trubelen in Religions saecken voorgevallen zijn; insonderheydt tot Augsborg. vide Sleidan: lib. 20. & 21. In 't selfde jaer zijn mede veel treffelijcke persoonen ghestorven / als Sigismundus Coningh van Poolen / Philippus Paltzgraef aen den Rhijn / Marckgraef Iohan Albrecht, Aertzbisschop van Maegdenburg. Ende Paulus Iovius, Hieronymus Fracastorius, &c.
In 't selfde 2 boeck van Job. Fincel: wort verhaelt dat 'er noch in Meissen in verscheyde plaetsen drie ende meer Sonnen ghesien / ende daerop veele voorname persoonen ghestorven zijn / als: Artzhertogh Ferdinandus van Oostenrijck / Henrick ende Georg, beyde Hertogen van Mecklenborg. Hermanus Artzbisschop van Magdeborg ende Halberstadt: Item / veel geleerde als Frider: Nausea, Sebastianus, Munsterus, Bernardus Zigler, Petrus Appianus, &c. vide Chron: Bucholceri [p. 572].
Des Saterdaeghs voor Palm-sondagh / heeftmen drie Sonnen ghesien. vide D. Herlicium loco supra allegato. In 't selfde jaer is den grooten Ketter Servetus op den 27 October / tot Geneven verbrandt / vid: Sleid: lib. 25. Ende zijn oock gestorven veele hooghe persoonen / als Eduardus Coningh van Enghelandt / Hertogh Iohan Ernestus van Saxen / ende de Hooghlof ende Hoogh geleerde Vorst Georg van Anhalt. etc.
Gedenckt Crentzheim: lib. 7. fol. 389. dat den 6 Januarij in Meyssen / ende den 6. Martij tot Ingelstadt: Item / den 23 Martij tot Nurenberg / ende den 8. Octob. tot Regensborg gesien zijn drie Sonnen. Wat wonderlicke beroerten / aengaende de Religie over al in Duytslant geweest zijn / beschrijft Sleid: lib. 25. & Crentzheim: ut supra. In het selfde jaer is gestorven Hartogh Iohan Fredrick, Cheur-vorst van Saxen / ende Sybilla sij Gemalinne / Item Hartogh Carel van Savoyen.
In dit jaer heeftmen menighte van By-sonnen ghesien / ghelijck sulcks verhaelt Iob. Fincel: lib. 3. Mirab: In welcken jaer ghestorven is Keyser Carel V. den 21 Septemb. Item / Maria Coninginne van Engelandt / des Keysers suster / Leonora Coninginne van Vranckrijck / Hartogh Ioachimus van Saxen. Julius Caesar Scaliger. Fernelius een voortreffelijcke Medicus. &c. vide Chron. Illust. vir.
Den 2 Mey / heeftmen aen den Rijn-stroom in verscheyde plaetsen ghesien drie Sonnen met een grooten witten ring / gelijck sulcks beschrijft M. Valentin. Beyer. in diario Hystorico Fol. 225. In dit selfde jaer zijn veele Hoogestants ende gheleerde Persoonen gestorven / als Philippus II. Coningh van Spangien; Anna, Coninginne van Polen; Theodorus, Groot-Vorst van Moscovien; Iohan. Georg. Chur-Vorst van Brandenborgh / Richardus ende Fridericus, Paltz-Graven aen den Rijn / Henricus van Funnenbergh, Hertogh van Brunswijck ende Lunenborgh; Philippus, Vorst van Beyeren; Neidhart, Bisschop van Bambergh. Item / Ioachimus Camerarius Med. Nathan Chitreus. Leonhard Crentzheim Chronologus, Henricus Stephani, &c. Vide Bucholceri Chronologiam. [p. 742]
Wat aengaet ons Parhelion, ofte By-Son, ende sijne beduydenisse, mach een yder uyt den hedendaeghschen verwerden staet van by na 't geheele Christen-Rijck, sware conspiratien tegen de hooghste Machten, grouwelicke vervolgingen tegen die ware Religie in verscheyde plaetsen van het Roomsche Rijck, in vergelijckinge van de boven-verhaelde Exempelen met een rijp oordeel by hem selven besluyten; ondertusschen verwachtende wat Godes hant sal oversenden, die alles tot sijner eere, ende ten besten van sijne Kercke wil doen gedyen. Vaert wel. B. H. Bron: Leiden UB, 'Van ver-siende bril tot radiotelescoop' (2018), 7.1; ook bij Google en in Opuscula Postuma (1703), p. 366 en Tab. VIII. |
