Tycho Brahe - clepsydra

In: Astronomiae instauratae progymnasmata (Frankfurt 1610)
'De nova stella anni 1572', Cap. II.

(N.a.v.: Isack Beeckman, Oost en West, 1614)

147

[ Vertaling ]

...
Est & alius quidam modus Stellarum Ascens. Rectam & Declinationem, atque per consequens earum beneficio Triangulorum Sphaericorum longitudinem atque latitudinem perscrutandi, isque non admodum difficilis, Neotericis quoque praesertim Illustriss. Principi Wilhelmo Hasisae Landtgravio*) in usu habitus, quam ego quoque aliquoties exercui, beneficio videlicet Temporis, quo Stellae aliquae Meridianum transeunt, aut in certo sunt Azimutho, data earundem simul Altitudine,

*) Wilhelm IV, Landgraf von Hessen-Kassel [>] (1532 - 1592). Waarnemingen:
Christoph Rothmann, Observatorium stellarum liber primus, Kassel 1589 (ms, ed. 2003).
Coeli et siderum in eo errantium Observationes Hassiacae, Lugd. Bat. 1618 (ed. Willebrord Snellius).

148

cognito tamen prius loco Solis. Hinc enim earum Ascensiones Rectas, atque Declinationes & proinde quoque Longitudinem atque Latitudinem componere, non est grave. Sed in hoc potissimum consistit huius administrationis difficultas, quod temporis momentum, quale vel in ipsis scrupulis secundis hîc requiritur, non adeo subtiliter, atque opus est, obtineri possit; Licet Solis quoque locus, non exacte, vel per Observationem, vel etiam numerationem aliquam ratam, quae non dum antea patuit cognitus, haud parum hoc in loco officiat; Unde competentius est, circa Aequinoctiales transitus, cum per Declinationem multum variabilem, Solis locus tutius ex Observatione depromitur, haec practicare.

Et quamvis tam Illustrissimus dictus Princeps, quam ego, in hoc plurimum elaboraverimus, ut Horologia quaedam correctissima, non saltem Horas, sed etiam scrupula prima & secunda constanti lege indicantia, confieri curaremus; qualia tria vel quatuor in promtu habeo, maxima diligentia fabrefacta; tamen multas ob causas, de quibus etiam cum Illustrissimo Principe per Literas egi, ut in Epistolarum Astronomicarum Libro [p. 41, 18 jan. 1587] patebit, adeo praecisa atque Caelesti normae omni tempore perpetuo & aequali ductu correspondentia, haec esse nequeunt, atque in tam subtili negotio necessarium est.

Nam cuiuscunque tandem solertis Artificis*) Mechanici opera & dexteritate Horologia illa construantur, tamen ob Aeris & Ventorum variationem mutationi sunt obnoxia; nec satis huic iniuriae occurritur, si hyberno tempore in vaporario aliquo, etiam aequali quoad eius fieri potest, calore conserventur: per se quoque subinde, utut ab initio satis diligenter

*) Jost Bürgi. Zie: Karl Alhard von Drach, 'Jost Burgi Kammeruhrmacher Kaisers Rudolf II', Jahrb.Kh.Samml. 1894, met figuur (1619).

149

composita, alterationem aliquam varijs de causis, admittentia. Et facile fieri potest, ut denticuli aliquot aut rotulae quodam in loco dispares, harmoniam motus continue aequalem & proportionalem, aliquantulum interturbent, atque in intermedijs Horis, earundemque subtilissimis scrupulis aliquid inaequalitatis tacite suggerant, licet universalis & diurna restitutio, sive ad Solem sive ad Stellas comparata, satis exacte se habeat; Quin & filum ipsum quo pondus annectitur, quando plurimum demissum est, aliquanto plus aggravationis addit, utut subtile fuerit, quam dum in superiori loco, pondus ipsum, minimum eius deorsum traxerat: & licet hoc differentiam perexiguam in motu Horologij implicet, tamen cum & id quod inquirere intendimus subtilissimum quid sit, & quatuor Secundorum in Horologio aberratio, integri Minuti Primi iacturam loco Stellae, insinuet, impedimento omni non vacat. Sunt & alia, Horologijs eam qua opus esset, certitudinis atque scrupulositatis fidem omnino derogantia.

Quin & ego alia quadam ratione temporum aequalitatem ipsi Caelo consonam Mechanice metiri, non intentatum reliqui: per Argentum vivum videlicet, quod Chymici Mercurium (cum sit eius Caelesti Stellae in Terra analogum) non inconvenienter nuncupant, idipsum in hunc modum efficere, nec sine sumtu atq. labore aggressus sum. Mercurij plurimas libras, modo Chymistis cognito, ter vel quater sublimavi, abiectis faecibus, semperque peculiari quadam mihi explorata ratione revivificavi, donec sordes suas impuriores exueret: Hunc ita depuratum vitro cuidam magno, in eundem usum praeparato, quod inferius acuminatum

150

angustissimum & rotundum haberet foramen, impositum, tum primum, quando Sol vel Stella aliqua Meridianum transiret fluere permisi, idque continue, donec rursus ad Meridianum Astrum illud perveniret, hac etiam adhibita cautione, ut per aliud quoddam Vitrum priori supereminens (fulcris quibusdam interpositis) inferius in eadem repletione, quam proxime perpetuo conservaretur, instillante a superiori, tantundem de Mercuriali liquore, quantum inferius exinaniendo amitteret, ut pondus contenti Mercurij sibi simile permaneret, aequaliterque fluorem detruderet*), atque sic per unam Revolutionem collectum Mercurium & in trutinam impositum ponderavi. Hinc proportionaliter per alias Libellas expendendo, quantum singulis Horis, Minutis & Secundis, de Mercurio currente, deberetur, collegi; ut hac ratione quando luberet, & Stella aliqua in Meridiano, Tempore intermedio observaretur, per pondus Mercurij a Meridie usque effluxum, cognoscere possem, quot Horae, Minuta & Secunda a Meridie elapsa essent, atque hinc, adhibito loco Solis, Stellae alicuius Ascensionem Rectam persentiscere. Operoso sane & sumtuoso molimine. Ut & sic verificaretur Philosophorum Spagiricorum [^] Dicterium: Est in Mercurio, quicquid quaerunt Sapientes. Nec & ipso Mercurio, licet ad omnia habili, atque in plurimas Metamorphoses transmutabili, contentus, per altissimum quoque Saturnum, ponderosum illum Senem, sic enim Chymistae plumbum recte vocant, vi Vulcani sordibus defaecatum, atque in subtilissimum pulverem calcinando redactum, itidem tentare volui, quatenus is tanquam Planetarum supremus, lentissimusque & contemplationi atque Sapientiae sublimiori praesidens,

*) Cf. figuur van Beeckman: I, 48.

151

per Metallum, sibi in Terris assimilatum nostrae arduae & difficili intentioni, etiam subvenire posset; Sicque Saturnus & Mercurius coniunctis Operibus hanc inquisitionem expedirent: cum & secundum Astrologos, illorum coniunctio aut benevola invicem radiatio, praesertim si cum Luna nonnulla coincidat permutatio, aut etiam intuitus benevolentior, prae caeteris alijs significationibus ad ingenij & solertiae contemplationisque profunditatem, laborisque invictam constantiam, plurimum conducere credantur.

Usus autem sum potissimum Metallicis, in hac articulorum Temporis ponderatione, eo quod illa caeteris graviora sint, multumque pauco Tempore ponderis, per minutulum foramen demittant, & insuper etiam non adeo sint Aereae mutationi subiecta, atque ea quae ex Vegetabilibus aut Animantilibus, in eundem usum confici possent.

Verumenimvero, ut id quod res est, dicam, non saltem vafer ille Mercurius, quemadmodum & in Caelo Astronomos, & in Terra Chymistas eludit, conatus quoque nostros irritos reddidit: Sed & gravis ille aliasque constans Saturnus a subdolis suis, clandestinisque moribus nihil remisit, & utut laboriosus, laborem tamen omnem tergiversabatur.

Haec omnia antecedentia propterea eo latius commemoro, ut huius Artis Studiosi intelligant, quantae molis sit, vel unicae Stellae in Caelo exactissimam ab Aequinoctijs vel Solstitijs remotionem praedefinire, quamque tum Veteres, tum etiam Neotericorum quidam in cassum hìc laborarint, utque una ostenderem, quanto desiderio, quantoque conatu & molimine, quotque etiam sumtuosis & difficultate plenis modis, ego quoque

152

idipsum multis adhinc Annis affectarim; Atque hinc aliqua etiam ex parte cognoscant, quanti intersit Affixarum Stellarum, ita ut saltem unica detur, accuratam redintegrationem, secundum longum & latum, construere.

Si quis autem existimat me quippiam hic dixisse, quod Veterum arduos conatus, quos semper magnifeci, & sine quibus nunc, vel nihil, vel admodum parum in Arte hac restauranda praestari possit, aut etiam Recentiorum laudabiles annixus, elevare, & prorsus aspernari, quo mea arrogantius praedicem, praesumserim, atque in animum induxerim: is non leviter mihi iniuriosus, nec Veritatis secretioris, quam solam hic spectamus, nihil in ullius gratiam vel odium, aut per fastum quendam pronunciantes, satis amans atque studiosus est. Amica enim prae omnibus debet esse Veritas, virtutum omnium Regina. Verum apud intelligentes & sobrie atque sincere omnia dividicantes, hac (uti spero) excusatione opus non erit.

...

Gerolamo Cardano, De rerum varietate (Lyon 1580), Lib. IX, cap. XLVII 'De motibus', p. 478 (fig.):

... omnia horologia successu temporis fiunt tardiora, nullum fit velocius. Est etiam inaequalitas dierum naturalium, quanquam exigua.
... horologia nostri aevi, plus temporis apud artificem consumunt quam apud dominum ...

Vertaling

[ Brontekst ernaast: zelfde pagina in nieuw venster. ]

Tycho Brahe - clepsydra

Tijdmeting met kwik
[ 147 ]

...
Er is een andere manier om de rechte klimming en declinatie van sterren te achterhalen, en vervolgens met behulp van boldriehoeken hun lengte en breedte, en die is niet zeer moeilijk, en ook bij de modernen in gebruik, in het bijzonder bij de doorluchtige vorst Wilhelm*) Landgraaf van Hessen, en ik heb die ook enige malen toegepast, namelijk door middel van de tijd waarop sommige sterren over de meridiaan gaan, of op een bepaald azimuth staan als tegelijk hun hoogte gegeven is,

*) Wilhelm IV, Landgraf von Hessen-Kassel [>] (1532 - 1592). Waarnemingen:
Christoph Rothmann, Observatorium stellarum liber primus, Kassel 1589.
Willebrord Snellius: Coeli et siderum in eo errantium Observationes Hassiacae, Lugd. Bat. 1618.

[ 148 ]

echter met vooraf bekende plaats van de zon. Het is namelijk niet lastig om hieruit hun rechte klimming en declinatie af te leiden, en daarmee ook de lengte en breedte. Maar hierbij bestaat voornamelijk de moeilijkheid van het vastleggen daarvan, omdat een tijdstip (zoals hier zelfs tot op de seconde vereist wordt) niet zo nauwkeurig verkregen kan worden als nodig is; ofschoon ook een plaats van de zon die niet precies bekend is — hetzij door waarneming, hetzij ook met een vaststaande berekening, die niet zo lang geleden verscheen — in niet geringe mate nadelig is hierbij; zodat het meer van pas komt dit toe te passen omstreeks de overgangen over de evenaar, wanneer door de sterk veranderende declinatie de plaats van de zon veiliger aan de waarneming ontleend wordt.

En hoezeer ook zowel de genoemde doorluchtige vorst, als ik, ons best gedaan hebben ervoor te zorgen dat sterk verbeterde uurwerken gemaakt werden, die niet alleen de uren maar ook minuten en seconden op regelmatige wijze aangeven (waarvan ik er drie of vier ter beschikking heb, met de grootste nauwgezetheid vervaardigd); toch, door vele oorzaken — waarover ik ook met de doorluchtige vorst per brief gesproken heb, zoals zal blijken in het boek Epistolarum astronomicarum [p. 41, 18 jan. 1587] — kunnen deze niet zó precies zijn, en door een voortdurende en gelijkmatige gang op elk tijdstip overeenkomend met de maatstaf van de hemel, als noodzakelijk is bij een zo nauwkeurige taak.

Want tenslotte, met hoeveel toewijding en handigheid die uurwerken ook geconstrueerd worden door een bedreven vakman*) in de werktuigbouw, toch zijn ze onderhevig aan verandering, door de wisseling van luchtgesteldheid en wind; en er wordt niet voldoende tegemoet gekomen aan deze schadelijke invloed als ze 's winters in een verwarmde ruimte bewaard worden, ook als het zo gelijkmatig is als maar kan: ze geven dikwijls ook uit zichzelf een afwijking, door verschillende oorzaken,

*) Joost Bürgi. Zie: Karl Alhard von Drach, 'Jost Burgi Kammeruhrmacher Kaisers Rudolf II', Jahrb.Kh.Samml. 1894, met figuur (1619).

[ 149 ]

op welke manier ze ook in het begin zorgvuldig genoeg zijn samengesteld. En het kan gemakkelijk gebeuren dat een aantal tandjes of wieltjes die ergens ongelijk zijn, de voortdurend gelijke en evenredige overeenstemming in beweging enigszins verstoren, en ongemerkt enige ongelijkheid leveren in de tussenliggende uren en hun kleinste verdelingen, ofschoon een algeheel en dagelijks gelijkzetten, hetzij met de zon hetzij met sterren vergeleken, nauwkeurig genoeg verloopt. Ja zelfs geeft ook de draad zelf waaraan het gewicht is vastgemaakt, wanneer hij het meest is afgewikkeld, wat meer verzwaring (hoe dun hij ook is) dan toen het gewicht zelf in de hoogste stand het minste ervan omlaag had getrokken; en al brengt dit een zeer gering verschil met zich mee in de beweging van het uurwerk, toch is het niet vrij van elke belemmering, daar ook datgene dat we ons voornemen op te sporen iets zeer kleins is, en daar een afwijking van vier seconden op het uurwerk een verlies van een hele minuut in de plaats van een ster meebrengt. Er zijn ook andere zaken die het vertrouwen op uurwerken dat nodig zou zijn, wat betreft zekerheid en nauwkeurigheid, geheel en al beschamen.

En ook ik heb het niet onbeproefd gelaten op een andere manier de gelijkheid van tijden, overeenstemmend met de hemel zelf, te meten op mechanische wijze: ik heb namelijk ondernomen dat te bereiken met kwikzilver, dat de chymisten wel passend 'mercurium' noemen (daar het 't analogon op aarde is van die planeet aan de hemel), op de volgende manier, en niet zonder kosten en arbeid. Verscheidene ponden kwik heb ik, op de aan chymisten bekende manier, drie- of viermaal gesublimeerd, verontreinigingen weggegooid, en steeds op een speciale voor mij beproefde manier herwonnen, totdat het zich ontdaan had van zijn onzuiverheden. Dit zo gezuiverde kwik is gedaan in groot glas, voor dit gebruik gereedgemaakt, dat beneden in een punt uitliep

[ 150 ]

om een heel nauw en rond gat te krijgen, en ik heb het kwik laten lopen vanaf het moment dat de zon of een ster over de meridiaan ging, en wel continu totdat dit hemellichaam weer de meridiaan bereikte; en met deze voorzorgsmaatregel dat met behulp van een ander glas, uitstekend boven het eerste (met enkele schragen eronder geschoven), het laagste voortdurend zo goed mogelijk even ver gevuld bleef, doordat er uit het hoogste evenveel van het vloeibare kwik druppelde als het laagste bij het leeglopen uitliet, opdat het gewicht van het bevatte kwik aan zichzelf gelijk zou blijven en gelijkmatig een stroom zou afgeven*); en het zo gedurende één omwenteling verzamelde kwik heb ik op de weegschaal gezet en gewogen.
Door met andere gewichten af te wegen heb ik hieruit naar verhouding opgemaakt hoeveel van het uitlopende kwik overeenkwam met afzonderlijke uren, minuten en seconden; om met deze verhouding wanneer ik zou willen, en wanneer een ster op de meridiaan enige tijd waargenomen werd, door middel van het vanaf de meridiaan uitgestroomde gewicht aan kwik, te kunnen weten hoeveel uren, minuten en seconden vanaf de meridiaan verlopen waren, en hiermee goed de rechte klimming van een ster te bepalen, met gebruikmaking van de plaats van de zon. Met een wel zeer bewerkelijke en kostbare onderneming. Zodat zo ook bewaarheid wordt het gezegde van de Spagyrici: "Het zit in mercuur, wat de wijzen zoeken".
En niet alleen met het mercuur zelf ben ik bezig geweest, al is het voor alles geschikt, en in zeer veel metamorfosen om te zetten, ook heb ik het op gelijke wijze willen proberen met de meest verheven Saturnus, die gewichtige oude man — zo noemen de chymisten immers het lood; met de macht van Vulcanus heb ik het van vuil ontdaan, en door calcineren tot het fijnste stof teruggebracht — om te zien in hoeverre deze als hoogste en traagste van de planeten, en beschermer van contemplatie en hogere wijsheid,

*) Vergelijk de tekening van het ontwerp van Beeckman: I, 48.

[ 151 ]

met het metaal dat zich aan aarde gelijk gemaakt heeft, onze noeste en moeilijke inspanning te hulp zou kunnen komen; en of zo Saturnus en Mercurius met vereende krachten deze zoektocht zouden redden: daar ook volgens de astrologen geloofd wordt dat hun samenstand of onderling gunstige straling, vooral als er geen verandering samenvalt met de maan, of ook een gunstiger aanblik, boven de andere tekens het meest voordelig zijn voor diepte van verstand en vindingrijkheid en contemplatie, en onoverwinnelijke vastheid van inspanning.

En ik heb bij voorkeur metalige stoffen gebruikt in deze weging van tijdsduren, omdat die zwaarder zijn dan de overige, en in korte tijd veel gewicht door een zeer kleine opening naar beneden laten gaan, en bovendien ook niet zo onderhevig zijn aan weersveranderingen als plantaardige of dierlijke stoffen die daartoe gebruikt kunnen worden.

Maar toch, om de waarheid te zeggen heeft zelfs die listige Mercurius, zoals hij ook aan de hemel de astronomen, en op aarde de chymisten ontwijkt, ook onze pogingen verijdeld. Maar ook heeft die ernstige en anders standvastige Saturnus van zijn sluwe en heimelijke manieren geen afstand gedaan en, hoe werkzaam ook, toch aan al het werk de rug toegekeerd.

Al dit voorgaande vermeld ik daarom des te uitgebreider, opdat degenen die zich op deze kunst toeleggen, begrijpen hoeveel moeite het kost zelfs van een enkele ster aan de hemel een heel nauwkeurige afstand tot de equinoxen of solstitia*) te bepalen, en hoezeer zowel de ouden als ook sommige modernen hierbij vergeefse moeite gedaan hebben, en opdat ik tegelijk zou laten zien met hoeveel verlangen en hoeveel pogen en moeizaam werken, en ook op kostbare en moeilijke manieren,

*) Punten op de ecliptica (zonnebaan): lente- en herfstpunt, resp. zomer- en winterpunt.

[ 152 ]

ook ik al vele jaren hiernaar gestreefd heb. En hierdoor kunnen ze enigszins te weten komen van hoeveel belang het is om van de vaste sterren een nauwkeurige nieuwe vastlegging naar lengte en breedte op te stellen, zo dat althans een enkele gegeven wordt.

Als nu iemand meent dat ik dit op de een of andere wijze gezegd heb om de noeste pogingen van de ouden (die ik altijd hooggeacht heb, en zonder wie nu niets of zeer weinig verricht zou kunnen worden om deze kunst te herstellen), of zelfs de lofwaardige inspanningen van modernen, lichter voor te stellen of geheel en al te verwerpen, en dat ik daardoor het mijne trotser bekend maak, van te voren voor waar aangenomen heb en ervan overtuigd ben, die is niet weinig onrechtvaardig tegenover mij, en is niet voldoende een liefhebber en vereerder van een meer verborgen waarheid — die we hier uitsluitend op het oog hebben, terwijl we niets uitspreken tot iemands gunst of afkeer, of met enige hooghartigheid. Voor alles moet immers de waarheid onze vriendin zijn, de koningin van alle deugden. Maar bij deskundigen, en bij mensen die nuchter en oprecht alles op hun plaats zetten, zal deze verontschuldiging niet nodig zijn, naar ik hoop.

...

Girolamo Cardano, De rerum varietate (Lyon 1580), Lib. IX, cap. XLVII 'De motibus', p. 478 (fig.):

... alle uurwerken worden na verloop van tijd trager, geen wordt er sneller. Er is ook nog de ongelijkheid in natuurlijke dagen, hoewel gering.
... de uurwerken van onze tijd laten meer tijd verstrijken bij de vakman dan bij de eigenaar ...

Het Astronomisch-Physikalisches Kabinett in Kassel bezit een indrukwekkende verzameling instrumenten van Wilhelm IV (o.a. de "Great Planetary Clock" of Wilhelmsuhr, 1560-61).

Isack Beeckman | Tycho Brahe - clepsydra (top)