Windbreking Draaien van molen enz. door breking van lucht.

*    Oorzaak van het draaien van een molen, de voortgang van een schip tegen de wind in, vliegerend papier aan een kindertouw, is breking van er tegenaan stotende wind. Het gebeurt immers niet alleen bij wind, maar ook bij water en kortom elk vloeibaar lichaam, dat het wordt gebroken en teruggekaatst op de manier van stralen en van wat men noemt 'species' [<], tegen een wat harder lichaam, waarvan ik de reden elders uiteengezet heb [>].*)   Daarom zal iemand door de lucht kunnen vliegen, zoals wanneer de wind blaast op een schip, als het zeil zo aan de mast gehangen wordt, dat de wind bij breking tegen het zeil, het schip omhoog voert. Maar dat vereist toch wel een ontzaglijk groot zeil en een zeer licht schip.   *)  Drie bladen ontbreken, zoals eerder vermeld [<].

[ Ned. ]

Oost en West, clepsydra Oost en West te seylen.

*    "Om Oost en West te seylen — dat is te segghen, om te weten hoeverre dat ghy Oostelicker of Westelicker syt met u schip dan het landt, daer ghy afvoert — so neempt een ureglas van 12 of 24 uren ende ontsteeckt dat op een seker ure als gy afvaert, ick neme ten twaelfven. Als gy dan weten wilt, waer ghy syt, soo siet aen de sonne, mane of sterren, wat ure dat het is op de plaetse, daer gy tegenwoordich syt. Siet oock, hoe late dat het sy op de plaetse, daer gy afvoert, twelck licht te doen is so het gelas altyt gelopen heeft. Ist dan daer ghy syt een ure vroegher, so syt gy 15 graden westelicker, etc."   Om nu een nauwkeurige vloeistofklok te maken, lees Tycho Brahe, het boek Over de nieuwe ster*), die in plaats van zandkorrels kwik gebruikte dat gedestilleerd en met een hem alleen bekende methode gezuiverd was; en op deze manier heeft hij de beweging der sterren waargenomen, die hij heel nauwkeurig verlangde te weten. Waarom zou dan niet een vloeistofklok geschikt zijn voor nauwkeurige tijdwaarneming? En (als we willen erkennen dat dit waar is) deze tijdwaarneming zal niet minder nauwkeurig zijn, dan de door zeelieden waargenomen [N/Z-] breedte van landen of zeeën.   [>]   *)  Tycho Brahe, Astronomia instauratae progymnasmata ... de admiranda nova stella Anno 1572 ... (Praag 1602)  [afbeelding van de Nova in Cassiopeia: p. 315 (vgl. Tadeas Hajek, Dialexis de novae ... apparitione, 1574, p. 20);  kwikklok: p. 148-151; vertaling]. Oost en West met Maanbeweging.  *    Hetzelfde kan gedaan worden als je zo nauwkeurig mogelijk de plaats van de Maan op de evenaar waarneemt, waarvan de grondslag is dat de Maan elke dag 15 graden naar het Oosten teruggaat. Als je immers weet op het hoeveelste uur bij je thuis de Maan de een of andere lengtecirkel ingaat, zal deze je bij het zien ervan aanduiden hoe laat het bij je thuis is op dit tijdstip, waarop je hebt waargenomen hoe laat het is ter plaatse van je schip. Het verschil tussen beide tijden zal dan aangeven hoe veel het schip Oostelijker of Westelijker is dan je huis.   En omdat de Maan slechts 15 graden per dag varieert, zal een allernauwkeurigste waarneming nodig zijn, tenzij je mag hopen dat de verrekijker op de een of andere manier dit werk kan verlichten.   [>]

[ 34 ]

Ziekte   De kwellingen van de venerische ziekte van de vierde soort worden heviger bij nacht. — Fernel [<,>], de Luis ven. curat. cap. 5.*)   *)  Ioannis Fernelii Ambiani Therapeutices universalis, seu medendi rationis, libri septem (Frankfurt 1581), p. 503.  [Universa Medicina, Lugd. 1602, p. 321, r.31.]

[ Ned. ]

[ 35 ]   [ april 1614 - jan. 1615 ]

Holle schilderijen Picturae concavae.   Wanneer we op een glas een plaats of een of ander gebouw optisch afbeelden, komt er, omdat het glas vlak is, niet een figuur zoals de zaak door het oog wordt gezien, maar afhankelijk van de opstelling van het glas verandert die, terwijl ze ons niet anders toeschijnt. Als echter het glas een bol zou zijn, met als middelpunt ons oog, is duidelijk dat twee lijnen, vanaf het oog naar de uiterste randen van de zaak getrokken, op het glas aangeven de grootte van de hoeken, waaronder we iets zien.   [<,>]

[ Ned. ]

Gewaarwording Hoe innerlijke gewaarwordingen ontstaan.  *    Als het bewustzijn [animus sensitivus] wordt geraakt door objecten — en dit geraakt worden heet gewaarwording [sensus] — hetzij door middel van het oog en de overige zintuigen, hetzij direct, wanneer beelden [imagines] zich in de hersenen vertonen, op welke manier dan ook uitgedrukt — wie zal dan ontkennen, als de afbeeldingen [simulachra] tot rust zijn gekomen, dat door beweging van het bewustzijn of van geesten [<], door dezelfde in de hersenen gedrukte afbeeldingen gewaarwording ontstaat en genoemd wordt geheugen of verbeelding? Of dit nu gebeurt door lichamelijke afbeeldingen of andersoortige, als er een andere soort is.

[ 36 ]

Vacuüm en druk Vlucht voor vacuüm wordt verklaard.

*    Wat is de reden dat sommige lichamen gaan bewegen opdat er in de natuur geen vacuüm is?   Ik antwoord: Het behoort bij de lucht dat hij, op de manier van water, op de dingen gaat liggen en ze samenperst naar gelang van de diepte van de erop liggende lucht. En sommige dingen zijn in rust, en ze worden niet voortdurend uiteen gejaagd, omdat ze van alle kanten evenveel worden samengeperst door de erop liggende lucht, zoals ons overkomt dat er water op ons drukt als we duiken. Doch met grote vaart begeven ze zich naar een lege plaats, wegens de onmetelijke diepte van de erop liggende lucht, en het gewicht dat zo ontstaat*). Het is immers niet zo dat lucht niet zwaar genoemd moet worden omdat we moeiteloos erin lopen; zo bewegen immers vissen in water zonder samenpersing te voelen.   [<,>]   [ *)  Zie hier een uitspraak van Giovanni Argenterio, 1558: "het zou absurd zijn te menen dat een leeg vat lucht aanlokt". Dertig jaar later maakte Torricelli dit duidelijk met zijn kwikbuis.] Magneet en druk Hoe een magneet aan ijzer trekt.  *    Hieruit komt de reden voort waarom een magneet ijzer aantrekt. Wanneer immers de drukkende lucht slechts op iets drukt voorzover hij ertegen komt, en als hij van alle kanten gelijk tegen dingen komt en deze zwaarder zijn dan die lucht, gaan ze niet bewegen; dus als hij ongelijk grenst aan dingen, zó dat hij aan één kant sommige deeltjes van het ding niet raakt, zal het ding gaan bewegen naar die kant waar er het minst op gedrukt wordt. Bijvoorbeeld iets in een vaatje vol water, dat op een gat gelegd is dat of in de bodem of in de wand van het vaatje zit: omdat er minder gedrukt wordt op het deel ervan dat het gat afsluit (daar dit immers alleen bloot staat aan de drukkende lucht) dan op het deel dat door het water wordt geraakt, daar dit immers bloot staat aan de het water neerduwende lucht èn aan het water, die erop drukken (water dringt bij eenzelfde afstand, ik bedoel diepte, zwaarder tegen het ding dan lucht).   [<]   Verder gaat er van een magneet een soort geest*) uit, die heel goed passend overeenkomt met de poriën van ijzer, en die zonder moeite door ijzer heengaat. En daar deze geest van lichamelijke aard is, wordt het ijzer aan de kant waar hij binnengaat niet geraakt door lucht, waardoor het ijzer aan de kant tegenover de magneet minder geraakt wordt dan van achteren. Het gaat dus bewegen in de richting van de magneet. Maar als het ijzer in rust bijft, beweegt de magneet zelf naar het ijzer toe, omdat de geest van de magneet, aan de kant die tegenover het ijzer is, er overvloediger uitgaat, wegens de gemakkelijke doorgang die hij vindt in het ijzer (die geest komt namelijk passender overeen met de poriën van ijzer dan met de poriën van lucht), en om die reden heft hij de kracht van de drukkende lucht aan die kant enigszins op, omdat hij daar niet op zoveel van zijn deeltjes wordt aangeraakt. En hier komt het van pas te zeggen dat deze geest bestaat uit vormen met haakjes, zoals Lucretius°) zegt, dat wil zeggen dat ze enigszins aan elkaar hangen, waardoor die kant van de magneet die een overvloediger geest uitzendt, een beetje meegaat met de eruit gaande geest.   [>]

[ *)  Lat.: 'spiritus'; eerder op p. 28; in het Nederlands (1626): "Dit vlammeken is de spiritus van den seylsteen ... Desen geest vliecht also gelyck se uyt den seylsteen kompt, ende gaet oock so sitten int yser ...", T. II, p. 339.]   °)  Titi Lucretii Cari de Rerum natura Libri sex, II [391 .. 477, Ned.] en VI [906 .. 1089, Ned.]. VI, 1002       Ten eerste moet wel uit dien steen een groot getal van kiemen vloeien of een stroom die alle lucht uiteen doet spatten tussen 't ijzer en hemzelf. Wanneer die ruimte zo luchtledig wordt gemaakt, begeven daadlijk kiemen van het ijzer zich daarheen om 't ledig op te vullen, en dan volgt tenslotte het geheel ook van den ijzren ring. ... 1024       zodra de lucht allengs verdund wordt vóór den ring en daar dus meer en meer luchtledigheid ontstaat, moet daadlijk alles, wat aan lucht erachter ligt, hem als het ware duwtjes geven in den rug; ...     [ Vert. A. Rutgers van der Loeff.]

[ 37 ]

Zuignap Lucht houdt een nap omhoog wegens afkeer van vacuüm.  *    Hieruit is ook dit te leren. Neem iets dat hol is, en dat met de randen heel vlak aansluit aan balkwerk, zodat het zou blijven hangen als het aan het plafond gehecht werd. En het onderste deel van het hangende ding moet van leer zijn, zodat de ruimte erin verkleind kan worden door beweging van het leer naar binnen; als dan de binnenruimte kleiner is gemaakt sluiten de randen van het ding tegen het plafond. En hang een gewicht aan het onderste gedeelte van het leer, zodat de ruimte vergroot wordt door het dalende gewicht, dan zal dat ding hangen zonder met enig hulpmiddel aan het plafond bevestigd te zijn, vastgehouden door de drukkende lucht wegens het vacuüm erbinnen.   [>]

[ Ned. ]

Knoflook Vasthoudendheid van knoflook. Knoflook is zo krachtig dat een stuk van een pottenbakkersvaas, als het maar passend en makkelijk aan de overige delen gevoegd kan worden, zo stevig aan de vaas zelf zal vastkleven, als het met knoflooksap is ingewreven, dat deze ook kan dienen voor het insluiten van die geesten die gedestilleerd worden. — Quercetanus*).   *)  Pestis Alexicacus, sive Luis pestiferae fuga ... Authore Ios. Quercetano [Joseph Duchesne] (Parijs 1608), p. 363 [Fr. 1608, p. 383].   [>]

[ Ned. ]

[ 39 ]

Eeuwige beweging Motus perpetuus.  *    Een voortdurende beweging kun je maken zoals je ziet in deze figuur.

Pompen Pompen sive haustrorum ratio.  *    Laat a een pomp zijn, waarvan de buis is bdl. Nu heb je weggezogen het water dat in aik was, zodat aik als vacuüm kan worden beschouwd. En daar de buis bfgch vol met lucht is, wordt gevraagd welk deel van de lucht als eerste zal opstijgen om het vacuüm te vullen.   Ik antwoord: dat deel dat er het dichtst bij is en dat het meest direct aan het vacuüm wordt blootgesteld. Zo zal de lucht die bij fg is meestal het snelst het vacuüm vullen; maar de lucht die bij c is, die zal nog even in rust blijven, of tenminste wordt de beweging veranderd bij m om bij b te komen, zodat er geen rechte baan is. Als dan de lucht bij fg weg is, wordt door de op de buis drukkende luchthoogte, uitwendige substantie naar fg gebracht.

Het hele lichaam aikbm moet dan met stevige hulpmiddelen onwankelbaar opgesteld worden, opdat het niet opgetild kan worden: de stenen buis zou immers breken als hij een hoek zou maken bij h. Dan moet zeker ook het deel n vast opgesteld worden, als het lichaam aikbm al verstevigd is: hij zou immers ook breken bij nh, als er een stompe hoek gemaakt werd. Bij n is er risico naargelang de zwaarte van het water in de buis del, dat wil zeggen de hoogte waarmee n boven l is. Hetzelfde kan gezegd worden bij hoek d, waar tenminste bovendien wordt waargenomen dat buis del zelf met evenveel kracht omhoog wordt getrokken, als er zuiging is bij akibm, dat is naargelang de zwaarte van het water dat in del hangt.   Juist het tegengestelde ondervindt de buis, als er bij aikbm geen zuiging is, maar druk van het water bij fg. Als namelijk de hoogte van het water in de buis cngh niet tot b komt, maar mcn het hoogste oppervlak ervan is — zodat cn door het water niet onder druk wordt gezet, maar slechts licht aangeraakt — zal het met evenveel kracht op gh steunen als wanneer cn open zou zijn, dat is als de zwaarte van het water, en met dezelfde kracht duwt het gh omlaag. Laat verder de hoogte van het water worden bmf. Het lijkt wel overeenkomstig met de natuur dat door de hoogte bm de buis gh niet méér omlaag gaat: zoveel als immers de genoemde hoogte gh omlaag drukt, zoveel tilt die cn op, terwijl alleen de hoogte mf steunt op alleen gh; maar de zijde gh ondervindt meer als de hoogte mb erbij komt. Daarom, als gh zou kunnen dalen, en cn op zijn plaats zou blijven, zou hij sterker en sneller dalen; maar daar de hele buis gnch samenhangend is, zou als gh daalt cn volgen, die evenveel omhoog wordt geduwd als gh omlaag. Dus zal de buis ghcn blijven in die stand waarin hij was toen de waterhoogte mf de zijde cn slechts licht aanraakte. Hetzelfde is aan te tonen voor de hoogte af, en zo tot in het oneindige.      Maar wanneer plotseling gedrukt wordt op het water abmf, of de hoogte plotseling vergroot wordt: - aangezien geen enkele beweging instantaan gebeurt en er in water leegtes zijn vermengd, zodat het kan worden samengedrukt, hoewel niet merkbaar, - en aangezien de beweging bmc is samengesteld uit de rechten bm en mc, zodat de loop ervan in m wordt vertraagd, - en aangezien bf dichter bij en direct tegenover ba is, en daarom de beweging van a naar f niet veranderd wordt, en de loop ervan niet belemmerd, - en als de hoek bmh groter is dan de hoek bmn en daarom de beweging mh minder afwijkt van de beweging mb dan de beweging mn — volgt dat een plotseling stotende kracht eerder fh beweegt dan cn. Waardoor het komt dat fh met geweld omlaag wordt gestoten, naar verhouding van de krachten van dat wat stoot, of de hoogte die overeenkomt met de genoemde krachten, althans op dat moment waarop de kracht cn nog niet heeft bereikt. Er moet dus voor worden opgepast dat fh op dit moment niet teveel te lijden heeft; op dat moment breekt namelijk, wat wij zo vaak hebben zien breken. Hevel  *    Cardano vraagt in Lib. I de Subtil., fol. 24 naar de oorzaak waarom water uitstroomt bij c, wanneer het water in het vat hoger is dan c. Als echter water wordt uitgenomen boven cd, stroomt het niet uit c.   De reden is te vinden bij Stevin*), waar hij bewijst dat er in driehoek cbd evenveel druk is in de zijde cb als in bd, wanneer cd horizontaal is. En dat dit niet alleen gebeurt bij water, maar ook bij het trekken van gewichten, ook als bcd een scherpe hoek is en cdb een rechte hoek, en bc langer dan bd.°)   *)  Vierde stuck der Wisconstighe Ghedachtnissen (1605), 4 Bouck der Weeghconst, p. 132-133. [ Eerder: De Beghinselen des Waterwichts (1586), p. 23 e.v.]   [ °)  Misschien wordt bedoeld voorstel 19 (met de 'clootcrans') van De Beghinselen der Weeghconst (1586; ed. 1605, p. 37); zie het 2e vervolg (figuur hiernaast), er is evenwicht, de bollen zijn 'evestaltwichtich', hun gewicht is ongelijk.]

Muzieknoten Waarom slechts zes muzieknoten.  *    Gevraagd kan worden, en niet ten onrechte, waarom de muzikale hand*), namelijk ut, re, mi, fa, sol, la, met slechts zes noten rondgaat, terwijl we zonder enige last van muteren zeven noten kunnen zingen, zoals blijkt bij de noten bo, ce, di, ga, lo, ma, ni, bo,°) waarbij tijdens het stijgen of dalen steeds dezelfde volgorde wordt aangehouden, door te zeggen ma, lo, ga, di, ce, bo, ni, ma bij het dalen.   [ *)  De 'Guidonische hand' was een geheugensteun voor overlappende hexachorden. Lat. 'manus musica', ook zo genoemd in een notitie in het Nederlands, zie T. 3, p. 84; Figuur: titelpagina van Musicae epitome ex Glareani Dodecachordo (Bas. 1559), vermeld in Beeckmans Catalogus librorum (1637), Misc. 8-96.]   [ °)  Zie de noot op de volgende blz. — 'muteren': doorgaan in een ander hexachord; bespreking in: Margo Schulter, 'Hexachords, Basic System', 1.4.]

*   Ondertussen is een snijding doormidden ook makkelijk bij alles, omdat alles twee einden heeft. Zo hebben alle pauzes, in het midden waarvan geluid komt, een begin en een einde, zodat het geluid in het midden even ver verwijderd is van het begin als van het einde, en we merken makkelijker dat het deel uitmaakt van de onderstem, omdat het midden van elk ding heel makkelijk wordt herkend. Er is immers evenveel tijd tussen het eerste geluid en dit middelste, als tussen dit middelste en het tweede. Een dergelijk gemak van tweesnijding is te vinden bij verdelingen van onderwerpem bij verdeling in de logica, in optische figuren en mechanische werken, waarin alle kolommen aan de rechterkant in aantal overeenkomen met de kolommen die links staan. Zo geeft het behagen wanneer iemand zich bij het springen tweemaal omdraait, wanneer de ander zich tegelijk eenmaal omdraait. Zo zul je bij aanraking een grote gelijkheid voelen, en ik weet niet wat nog meer, als iemand je eenmaal aanraakt terwijl de ander je tweemaal aanraakt. *   Dezelfde dingen kunnen gezegd worden over het dubbel octaaf als samenklank en deze is beter dan octaaf en kwint, waarvan de onderstem het oor tweemaal treft terwijl de bovenstem het driemaal treft, zodat de pauze van de onderstem in drie delen wordt verdeeld, welke verdeling niet zo gemakkelijk is. Het dubbel-octaaf echter verdeelt de pauze in vier delen, die bijna even gemakkelijk is als de verdeling in twee delen. Hier is het dubbeloctaaf dus aangenamer wegens de verdubbeling. Doch ze komen hierin overeen, dat de bovenstem van het dubbeloctaaf samenvalt met zijn onderstem op dezelfde tijdstip, als waarop de bovenstem van octaaf met kwint samenvalt met zijn onderstem. Samenklank kwint enz.  *    De samenklank kwint verdeelt in drie delen de afstand van het eerste tot het derde geluid van de onderstem. Deze komt dus overeen met octaaf en kwint in de verdeling in drie delen; en de geluiden van deze laatste vallen samen met die van de eerste. En van de kwart vallen de geluiden samen wanneer de onderste driemaal, de bovenste viermaal gehoord is; van de kwint echter wanneer de bovenste tweemaal, de onderste driemaal is gehoord; van de grote terts wanneer de onderste viermaal, de bovenste vijfmaal is gehoord; van de kleine terts wanneer de onderste vijfmaal, de bovenste zesmaal is gehoord.   De beste samenklank is dus het octaaf, het dichtst daarbij komt het dubbeloctaaf, dan de kwint, dan de kwart, dan de grote terts, tenslotte de kleine terts. Snaartrilling Trilling van muzieksnaren.  *    Om nu aan te tonen dat dit zo is, veronderstel ik dat de aard van de menselijke stem, van fluiten, van een luit en van welk muziekinstrument dan ook, dezelfde is als de aard van snaren, daar het door ondervinding vaststaat dat alle stemmen kunnen samenklinken met snaren. Dus alles wat we in deze zaak over snaren zullen aantonen, daarvoor stellen we dat het ook voor stemmen van de overige soorten aangetoond zal zijn. [>]   Laat daartoe de snaar ab doorsneden worden in het middelste punt c; dan zal ab tot cb klinken als een octaaf. En laat ab van die aard zijn dat hij te spannen is tot aan h, zodanig dat deze snaar ab gespannen is, en langer, als ahb. De halve snaar cb zal dan van die aard zijn dat hij in lengte gelijk gemaakt kan worden aan de helft van ahb als hij zo gespannen wordt als ab gespannen was. Dus zal snaar cb dezelfde zijn als clb, en clb is de gespannen cb. Daar clb in lengte de helft is van ahb — hij is immers door zijn bouw gelijk aan hb, die gelijk is aan ah — volgt hieruit dat hc tweemaal lm is: zoals immers bl tot bh, zo is lm tot hc;

[ 55 ]

Hetzelfde gebeurt niet zelden waar vier stemmen tegelijk klinken. Want vrij vaak komt er een consonant als de stem een halve toon verhoogd wordt, die een dissonant zou hebben gemaakt als hij op de gewone hoogte zou zijn gezongen, daarom zet men voor deze noten dit teken . Het is dezelfde reden waarom ik soms b mol heb opgemerkt voor een ongewone noot mi, ook als iemand alleen zingt. Musikaal systeem kenmerkend voor elke psalm.  *    Hierdoor komt het dat de zogenoemde muzikale hand [<] zeer onbestendig is en voor elke psalm kenmerkend, en één die past bij de ene psalm, past niet bij de andere. De ene hand laat namelijk op de ene plaats een kwint toe, de andere hand echter laat op dezelfde plaats geen kwint toe; die laat op daar een kwart toe, de eerste laat deze echter niet toe op dezelfde plaats.   Om nu een voorbeeld te geven van deze beschouwing en mezelf te verklaren, heb ik twee verschillende muzikale handen als volgt geplaatst: ut re mi fa sol la mi fa 24 27 30 32 36 40 45 48 ut re mi fa sol la mi fa 108 120 135 144 160 180 200 216   Op de eerste hand is de voortgang van tonen en halve tonen deze:  8 : 9,  9 : 10,  15 : 16,  8 : 9,  9 : 10,  8 : 9,  15 : 16,  op de tweede echter deze:  9 : 10,  8 : 9,  15 : 16,  9 : 10,  8 : 9,  9 : 10,  25 : 27.  Je ziet dus dat op de eerste hand ut, sol de genoemde samenklank kwint is, op de tweede hand echter is ut, sol helemaal geen samenklank, enz. Zo zal er een grote diversiteit blijken te zijn voor wie het nauwkeuriger bekijkt.   In een psalm dus die bestaat uit de hand die hier de eerste is, kunnen we onbekommerd zingen ut, sol, maar in de tweede hand kunnen we dit niet, tenzij we de stem bij sol een beetje verhogen: dan wordt immers de verhouding ut, sol gelijk aan 108 tot 162, dat wil zeggen 2 tot 3. Maar dit komt gewoonlijk zelden voor, zoals we hierboven hebben genoteerd, en eleganter lijken de handen, die op meer plaatsen meer en perfectere samenklanken toelaten, en die psalmen en gezangen aangenamer maken. Het systeem van een psalm te vinden.  *    Om nu van deze overdenking een voorbeeld voor te leggen, heb ik gelet op een deel van de muzikale hand van Psalm 63*); we kunnen namelijk niet in elke psalm de hele hand ervan aantreffen, omdat niet altijd alle samenklanken, die deze hand toelaat, in één psalm worden gebruikt. Dit is dan het deel van de hand van Psalm 63: la sol fa mi re ut 10/9 9/8 16/15 9/8 10/9 54 48 45 40 36   Dit deel is als volgt gevonden. Er staat in de vijfde regel la fa en in de laatste regel fa re; dus la re is een echte kwint. En in de derde regel mi fa; dus mi re is een grotere toon van 9/8; als fa la wordt afgehaald van la mi, blijft over een halve toon fa mi van 16/15. In de tweede regel komt voor sol ut en in de voorlaatste fa ut, dus sol fa is een grotere toon van 9/8. In de laatste regel staat sol mi, en hiervan afgehaald la mi, blijft over een kleinere toon la sol van 10/9.   [ *)  Ed. Rouen 1567, zie ook Psalm 63 bij Datheen (1612); bij Liturgie.nu. Bij Beeckman ook T. III, p. 332.]