De reden is, omdat de locht door de crompte so wel niet en kan naer het vier getrocken werden ende also den roock neerslaen. Twelck blyckt in de mynen, die onder de aerde crinckel ende wynckel gemaeckt worden, ende dan heft het buscruyt eer een huys omhooghe dant door dat cromme gat uytvlieght. Men siet oock dat de stoven so wel branden, ende is omdat se door een nauwe buyse in de wyde schouwe gaen, also dat de locht door het stoockgat veel gereeder aent vier kan; ende al ist dat in de camer, daer een stove staet, de locht seer gemindert is, so treckse evenwel al sterck na het stoockgat toe om de gereetheyt wille.

  Jan. 1626.   [ > ]

  Ick segghe daertoe, dat dan de warmte die het ys noch by hem houdt, eerst uytvliecht doordien dattet lanckx den doeck so dunnekens verspreydt licht, ende so raeckt het wech in forma pulveris subtilissimi, quem minimus calor superveniens propter mutabilitatem aeris per noctem et diem, imo in singulis horis, ambit et propter exiguam corporeitatem solvit ende secum rapit intra crassum aerem ob frigus etiam graviora ferentem, in forma procul dubio vaporis.
[ ... in de vorm van het fijnste stof, en de minste warmte die verschijnt door de veranderlijkheid van de lucht bij nacht en dag, zelfs per uur, komt er bij en maakt het los door de geringe lichamelijkheid, en voert het met zich mee binnen de dichte lucht, die wegens de kou ook het zwaardere kan dragen, zonder twijfel in de vorm van damp. ]

  Tot Middelborch, den 5^en Jann. 1626.

  De syllabe, daer een emphasis in is, die en gaet niet hoogher als de andere, maer wort wat stercker gepronuncieert. De laetste syllabe van een propoost, schynt eenen toon te dalen, daermen aen merckt, dat het propoost ten eynde is; ende wort oock wat sachter gesproken.

  Daer is dan te aenmercken longitudo, latitudo, profunditas, celeritas*), daerdoor de sterckte gecauseert wort, alser oock veel wints seffens uytkompt ende de organen des geluydts gespannen staen.   [<,>]

  Den worptop sy abcd, op beyde syden evegelyck; of ist geenen worptop, laetet slechs yet syn, dat op d draeyende, overeynde staen kan in de locht.

  Het is openbaer, indien d op de grondt niet en staet, maer den top hanght aen gf aent centrum gravitatis e ende draeyt op bd, datse in deselfde postuere blyven sal ende inclinatie, daerse nu in hanght, hoe rasch den dray oock sy. Want ihdc is in al gelyck ihab; ende daer is geen reden, waerom b meer na g gaen soude dan naer k, dewyle dat de syde icdh niet meer lochts en raeckt int drayen dan hiba.

  Waert dan dat de top oock in b vast ware, gelyck in d, so soude hieruyt volghen, dat het ooghken, daer b in drayt, boven al den last lydt. Oock waert dat den top van verscheyden materie ware, te weten acd van loot, ende acb van houdt, ende datse hinghe aen e ende drayde, ende e ware noch het swaerheytsmiddelpunt, so soude abc veel grooter syn dan acd, ende eic derhalven veel grooter dan aeh; ende ihab meer superficies dan ihdc. So oock beha grooter ende eveswaer, dan ende met, iedc.
Ende dewyle heba opwaerts druckt, teghen de locht slaende, ende iedc nederwaerts, beyde tot rysinghe van b na g, ende dat eib ende ehd, diet contrarie souden doen, beyde vermindert syn, so volcht dat self in gelyckstofsware materien b na g rysen sal.

  Vide ut posterior cura etiam inter scribendum priora emendare conetur.
  [ Zie erop toe dat latere aandacht ook tijdens het schrijven het vorige probeert te verbeteren.]

     Laet nu abc den top syn, de punt daerse op draeyt sy a, den drayas sy ae, de perpendikel cd, also dat den top op de aerde licht, al drayende, of dicht daeraen.

  Ick segghe, dat hy rysen sal, also dat ea de hangende of perpendikel syn sal, dewyle efdb teghen het eynde des arms drynght, te weten ef ; ende cfa, even groot synde, teghen het begin fa. Jae waert dat den top op ae, aen fc hanghende, draeyde, so soude cfa neerdruckende, so veel doen tot het oprechten van ab, als efdb opstygende.

  Hieruyt kan men sien wat toppen door de experientie best gemaeckt syn, tot kennisse van ander dynghen, die wat te bedieden hebben*); want men moet vant gene, dat bekent is ende geringhe, gaen tot het onbekende ende treffelicke. [>]

  De reden daervan is, dat het roeren der leden, buyten aent lichaem staende, hare vapeuren ende geesten uytpranght door het subtilieren. Ende also werm ende ydel makende, vloyen de vapeuren ende spiritus uyt de aren ende arterien daerna toe, met sich nemende het subtylste des bloets, dat sich gewent is te menghen met het serum. Ende daervan sweet men, het aensicht wort root, ende het water dat de nieren stille ligghende, trecken, en heeft dat niet by sich, ende is daerom niet met allen root of gecoloreert.   [<]

  Waerdoor my in den sin quam, dat de koude eygentlick gheen 'antiperistasin' en maeckt, dewyl sy niet anders en is dan een privatio ignis*); maer datse geseydt wort int menschen lichaem te repercutieren, omdat het vier ende warmte, die aent vel is, in de koude materie of substantie, die op het vel geleydt wort, treckt, dewyle die koude materie ydel is van wermte ofte van vier, ende daerom bequaem om te ontfanghen, dat ontrent sich licht ende raeckt. Ende also heeft de huyt minder ende treckt toe eerst boven, ende daerna noch meer warmte verliesende, dieper ende dieper; ende also stoot ende pranght dese tsamentreckinghe des huyts ende vleeschs de humeuren na binnen toe.

  Ook staet te considereren, dat gf in den pylaer, boven teghen de locht slaende, soveel niet en doet als gf naer advenant, als is gd perpendiculaer teghen dc; want het stooten kompt van boven, ende het stooten op gf van tersyden, perpendiculaer op da.   [>]

  Het trecken en kompt, na myn oordeel, met de natuer niet overeen, want dewyle daer niet en geschiet sonder rakinge [<], hoe sal dat vlammeken, dat uyt de seylsteen vlieght, niet lichter het yser van hem stooten? Daerom en vinde ick noch niet beters dan dat ick hier ergens geschreven hebbe [<], te weten, dat de gaetjens vant yser bequaem syn om het vlammeken te ontvanghen, twelck in de gaetjens vliegende, daeraen blyft hanghen. Daeraen hanghende blyft het noch vlammende ende vlieght oock wederom na den seylsteen, gelyckt met nat buscruyt geschiet, dat men papecullekens*) noempt, hetwelck teghen eenich lichaem geworpen synde, cleeft daeraen ende vlampt dan vandaer.
Dit vlammen also tusschen den seylsteen ende het yser geschiedende, jaeght nootsakelick de locht een weynich uyt de weghe, also dat in de linie tusschen dat puntjen des seylsteens ende het puntjen des ysers, daert vlammeken aengehecht raect, meest van de substantie van dat vlammeken is, hetwelcke veel beter op de gaetjens vant yser ende van de seylsteen respondeert dan de locht dede, also datter van die syden gheen geprangh en geschiet. Daerom de buytenste syden van de seylsteen ende t'yser van de locht gepranght werdende, ende gheen teghenstandt vindende tusschen tween (dewyle de materie, die tusschen beyden is, in beyde gedronghen kan worden), so druckt de locht den seylsteen ende het yser na malkanderen.

  Dit vlammeken is de spiritus van den seylsteen, dewelcke gestadich daeruyt vlieght gelyck een keerse die brandt, ende muskeljaet die de roock altyt van hem geeft, totdat al de geest van binnen wech gevloghen is; dan en treckt hy niet meer, gelyck oock den muskeljaet, in de open locht ligghende, ten laetsten synen reuck oock verliest.
Desen spiritus uyt den seylsteen kommende, en is so dun niet of sy en kan in noch kleynder deelkens splyten, gelyck sy doet alse, teghen het yser steutende, daeraen cleeft. Desen geest vliecht also gelyck se uyt den seylsteen kompt, ende gaet oock so sitten int yser, also dat het yser oock gelyck een seylsteen wort voor een cleynen tyt; ende het kan wel gebeuren dat het yser bequamer is om dat vlammeken te ontfanghen dan den seylsteen selve. Ende also macht waer syn dat Baptista Porta seyt°), dat het yser lichter getrocken wort dan een seylsteen van deselve swaerte.

  Dat de contrarysyde des seylsteens het yser wechstoot, geschiet door het teghenstooten van dat vlammeken, hetwelck met syn contrarysyde nergens erger ende moyelicker deur en kan dan doort yser of door de contrarysyde van eenen anderen seylsteen, also dat het vlammeken, daer noch deurgaet, noch aen en kleeft, maer steut tersyden uyt, of na onderen of na boven;

  Den seylsteen dryft naert Noorden [<] omdat het aertryck mede een seylsteen is diepe van binnen onder de aerde, dewelcke syn vlamme uytsendende, so komptse oock teghen onse seylsteentjens, stootende die eynden van haer, daer het vlammeken niet op en past, totdat onsen seylsteen licht in sulcken gestaltenisse, in dewelcke des aertsryckx seylsteen is. Dan en beweechtse die niet meer, maer de vlamme vliechter aen alle kanten even gemackelick in ende deur, etc.

  Dat de locht nederwaerts gepranght wort is ergens [<] geseyt te kommen van het vier dat gestadich uyt der aerden boven de locht vlieght ende, daer geduerich brandende, jaeght syn vlamme na beneden. Dewelcke de locht ende alle dynghen van haer rontsom stootende, douwt het al tot een centrum.   [>]

  Onder andere, een vaste reden is dese, dat de locht boven koelder is dan beneden, ende so vol dampen niet; daerom gaet de locht altyt van onder na boven, want hetgene warmst is, gaet opwaerts ende hetgene volst is wort altyt gepranght in tgene, dat leeghst is. Maer waer de onderste lucht alleenlick warmer dan de bovenste, so soude de bovenste alsowel nederwaerts kommen als de onderste opwaerts, gelyckt gebeurt alsmen in een schotel vol brandewyn een glas vol waters omkeert ende so daer in laet staen: men siet so wel het water nederwaerts trecken als den brandewyn opwaerts.
Maer omdat de locht onder oock vol dampen is, so treckt al slechs opwaerts, dewyle daer altyt nieuwe dampen uytter aerde opkommen, ende rysen tot int opperste van de locht, vanwaer sy als reghen seffens wederom nedervallen, sonder de locht boven het opperste van de schouwen te verdicken, dat yet te bedieden heeft; daerdoor der meer lochs na beneden gaen soude als na boven, al ist dattet wel gebeuren kan in een seker soorte van mist etc., van boven beginnende, dat de locht van boven na beneden meest treckt. Ende dan moeten al de schouwen roocken, die door een ander gelegentheyt, vooren ergens verhaelt [<], dat niet en overwinnen; doch gebeurt seer selden.

  De reden datse so wort is dese. De keeremelck, synde een gedeelte van soetemelck, te weten daer de boter uyt is, gaet haer vermenghen met syns gelycke, ende also worden de minima homogenea [<] vergroot ende swellen ende bersten, also datse scheyen, te weten de verscheyden substantien die aeneen syn, separeren. Welcke repagula los gemaeckt synde, de warmte, die vant vier des heerts in de melck gekommen is, treckt alleynskens uyt; ende vast synde aen de natuerlicke warmte des melckx (inhaerens calor dictus), so treckt die nu, los synde, door de voorss. separatie mede uyt, ende de wey gaet byeen, ende de dicke substantie oock; ende de sane wort inderdaet koudt van complexie als haer innerlick vier ten deele verloren hebbende. Welck innerlick vier, alst allenskens uyttreckt, door den tyt ende warmte des weders alleen, so wort de melck suer, ende blyft so dunne als te vooren, de voorss. warmte door kleyne poros uytgetrocken synde.

  Maer alsmen die over tvier hanght, so kappeltse*), dewyle het repagulum der substantien, te weten de warmte, ten deelen wech is, also dat de compositie so vast niet en is als te vooren. Maer alsmen de soetemelck, al te warm synde, met keerenmelck tot sane maken wilt, so kappeltse oock, de innerlicke hitte door het haestich uyttrecken der warmte al te subitelick ende copieuselick uytvliegende. Ende alsmen in de voorss. soetemelck al te veel keernemelck giedt, so kappeltse oock, de substantien te seer scheydende ende te verde van malcanderen, doort indringhen van soveel keernemelck, gerakende. Als de voorss. soetemelck niet warm en is, so en kompter geen sane van, want de homogenea syn te seer gesloten, also datter de keernemelck niet wel in en kan dan van langherhandt, waerdoor de soetemelck suer wort ende blyft dunne.

  So is dan de sane het middel tusschen kappelen ende suer syn. En is al seer koudt in de maghe.

  De reden hiervan dunckt my dese te syn, omdat 4 in de helft gesien — twelck de ooghe (ex ante demonstratis [<]) gemackelick doet — is aen wedersyden 2. Twelck is dobbel aen de breette, sodat al de lenghten egael ende tot gelyckheyt vant oogh gebracht werden, twelck fray is ende d'ooghe vermakelick: de dichotomia is aengenaem.

  Also maeckt men oock een pedestael ende andere dynghen fray int oogh.  abcd sy het pedistael, ab gelyck bc, ende ac gelyck ad, also dat alles tot den basis ab tot gelyckheyt gebracht wert, want ten is den ooghe niet seer swaer van be af te nemen bc gelyck ab, ende ac te gelycken met ad.   [<,>]

  Ende niemant en moet dencken dat indien men het schip vooren so maeckte dat het sonder te seylen so hooghe uyt het water rees in respect van achter, dat het dan goet syn soude, wat fatsoen ment oock gave. Want dan soudet evenwel veel waters int seylen konnen breken, maer het moet int seylen kommen te reysen, opdat het int seylen, oft styf seylt of traegh, niet meer waters en breeckt, of teghen meer waters en stoot, deen tyt of dander tyt, wat niet veele en verschele van 't stille ligghen.

  Wy ondersochten of een schip niet beter seylen en soude alst seyl int opperste van den mast stondt dan aen benedenste. Is geseyt, ja, want het opperste des masts, verst van het swaerheytsmiddelpunt des schips synde, so wort de mast boven gemackelicker na vooren geboghen, het onderste des schips achterwaerts ende wat opwaerts rysende, den dray gheschiedende op het swaerheytsmiddelpunt vanwaer tot het onderste des schips maer eenen cleynen arm en is. Het opperste dan des masts na vooren gebogen synde, ende hetselvighe van den wint also gehouden wordende, so valt het onderste des schips na het perpendyckel, ende het schip gaet voort. Maer het seyl aent onderste des masts staende, so is dien arm tot het swaerheytsmiddelpunt cleyn, ende kan van een cleyn windeken niet versedt worden. Hiertoe achteden wy dat het buyghen des masts oock helpt, dewyl het t'opperste des masts te verder uyt syn perpendyckel brenght.

  Maer de inventeurs hebben de as of spille in een klove gestelt, opdattet nimmermeer op de leegste plaetse raken en soude, want sy verstonden wel, dat het dan al stille staen soude. Evenwel maken sy, dat het stille staet door de klove, want den as, door des cleynen radts center gaende, in de clove synde, maeckt, dat de swaerte deses radts niet doen en kan; want ten kan niet nederwaerts, vast gehouden synde in de clove.

  a is het center van het groot radt, b van het cleyn, ad is het perpendikel des grooten radts, bc des cleynen, soeckende nederwaerts met ad te vereenighen. Maer de clove e houdt het cleyn radt in die plaetse.

  Hy maeckte het instrument van twee waterraderen, het eene grooter dant ander. Het kleyne wiert gedrayt vant water, dat van boven daerop viel, ende het groote, aen denselven as staende, drayde daer oock mede om ende brocht water op. Maer ten hadde gheen goet effect, als reden was, al assevereerde hy dat hyt goet gemaeckt hadde van een teljore, doch konde niet waer syn. In somma, dewyle het schamel lieden waren, baden sy my, dat ick voort instrument 2 gulden geven soude, ende hebbet so na my genomen.

  Daerom salmen van de kaye af tot in huys toe een veroone*) maken, een voet hoogh ende 2 voet, of soveel als geleghen valt, breet, ende sal lichter sterck gemaeckt konnen worden ende ter gelegener tyt tot een waterloop dienen. Ofte, wiltmen op een plaetse blyven, mach men veel sulcke baxkens hier ende daer byeen ende ineen kommende maken; men salse maken, dat het ordinaris leeghwater rechs onder den grondt kompt, also datse alle getye effen ledich loopen; so sal de persinghe alst water hooghst is, krachtich syn.
Anders, somen dat niet en doet, so machmen in den derden back, daert water in ontfanghen wort, verscheyden solderinghen maken ende het eerste water op den oppersten solder laten vallen; ende alst daer op een seker hooghte gekommen is, so mach door een houdtken, daerin dryvende, of yet anders of een ander fatsoenken, een gadt in de buyse op de tweede solderinghe kommende, geopent worden, daer het water op de tweede solderinghe valt, ende so voorts leegher ende leegher, dewyle de kracht hoe langher hoe minder wort, omdat de locht in den ondersten back boven synde, minst geperst wort ende t'water, in den tweeden back synde ende leeghe geworden, meest cracht van doene heeft. Ende ten laetsten, alst water op de leeghste solderinghe op een seker hooghte gevallen is, salmen t'so maken dat dan t'water van al de solderinghen ineen komt, om bequamelick te doen opereren.

  Mynheer Puyck [<], als ick hem het voorsz. instrument openbaerde, op conditie dat hy 't maken soude, tselvige verstaende, behaeghdet hem seer ende wilt maken.   [>]

  Hiervan en sie ick anders gheen reden dan dat de hitte aent yser de locht verteerende, ander locht daerna toe gepranght wort, dewelcke de gesmolten souduere (dewelcke oock door hitte aeneenhanght) dicht aent heet yser dringht. Pag. 3 [>].

  Ick antwoorde, dat het eveleens is, want daer moet macht syn, die dien steen daer van houdt; ende die macht sal het peert moeten doen, twelck effen soveel syn sal als t'gewichte van den steen, ergo gheen voordeel.

  De borghmeester ontboot den meester, dewelcke scheen noch een ander fondament te hebben, segghende: "Eenen grooten slypsteen gaet so gemackelick, alse in de ganck is, gelyck eenen kleynen slypsteen", twelck ick bekende, maer seyde: "Dat is in de locht ende daer deselvighe kracht teghen druckt als int slypen geschiet. Want men en doudt het mes niet styver op eenen grooten steen als op eenen kleynen. Maer als eenen grooten steen een radt om doet loopen in viermael selfs om te gaen, ende eenen kleynen in 16 mael selfs om te gaen, so sal dat drucken van de swaerte der steenen teghen het radt effen so doen gelyck oft met kammen ginck".
Twelck de meester ontkende. Ick seyde: "Soot niet en is, so mach men den steen noch viermael grooter nemen. Indien dan desen grooten oock so gemackelick gaet, so salmer noch viermael soveel werckx mede doen, ende also in infinitum, ergo motus perpetuus, ende men sal veel meer swaerte boven kryghen dan men van doene heeft om te drayen".

  De meester seyde dat se octroy hadden voor 15 jaren, indien een man soveel doen kan als dry paerden; desen meulen sal met één peert soveel doen als te vooren met dry peerden, so hy seght. Ick seyde neen, bleeffer by, ende was versekert, dat het niet syn en soude. Ratio enim dictat. Siet fol. 242 [>].

  In A kompt het vloetwater, in B is het roosewater. De wint wort doort vloetwater, in A kommende, door c in B geperst, waerdoor het roosewater door d in F loopt (de distantie van de backen A ende B mach so groot, wyt ende hooge syn als men begeert). Dat loopt dan door g int lampet E.
Maer alst water leegh wort, uyt A vertreckende, so wert de wint uyt B wederom in A getrocken, anders soude het water in A hoogher blyven staen dan in de haven. Maer B ledich werdende (Eni is aeneen, ende t'lampet), so trect dien back door d so styf, dat de kleppe t toegaet; ergo uyt F en kan geen locht in B kommen. Ende dewyle daer wat in kommen moet, so trecktse door p de clappe r op, ende het roosewater van i door r ende p ende d in B. Ende tvloetwater wederom kommende, ist op een nieuw.