Stampioen seght int midden van de see eenen echo gehoort te hebben, alsser int schip geschoten wiert, maer niet doort roepen of spreken. Twelck geschieden moet doordien dat de locht (door de snelheyt ende vehementie des geluydts vant geschut, als het geluydt op syn meeste vlucht gecomen is) verdicht, ende alsoo het geluydt reflecteert gelyck een pluyme of licht dinck in de locht met gewelt geworpen, wederom steuyt. Dit geschiede den 11^en Septemb.

  Hierop sal ick antwoorden, datter geen reden en is waerom eenen cloot, rondt ende alom even swaer synde, rysen soude, maer begint altyt te dalen, so haest hy uyt het roer is, ende heeft genoech te doen als hy door de vlucht weerhouden wort, dat hy niet veel of merckelycx dale in die spatie, die men van doen heeft. Ende indien yemandt, op de voeten mickende, in de borst van een vogel schiet, dat compt door de gestaltenisse van den loop des roers; ende het gebeurt oock wel dat men in andere roers boven de vogel micken moet om in de borst te schieten.

  Wat aengaet den pyl, die vooren swaer ende achter licht is, daervan gevoele ick, datse mede meer daelt dan ryst. Want waert dat se in de locht stil waere, elckeen verstaet wel, dat se vóór eerst ende rasser vallen soude dan achter, dewyle de resistentie des lochts int swaerste deel sooveel niet en vermach als int lichtste. Ende de vlucht maeckt, dat het voorste des pyls eenen tyt lanck byna horisontaal vlieght, ofte in een rechte linie, sonder merckelyck te dalen, sonder reden te syn van te rysen, hoe rasch dat se oock vlieght. Want dat men soude meynen dat het achterste ende lichtste deel eerst geneycht soude syn te dalen, 't contrary is waer: dewyle daer meer resistentie des lochts door de vlucht (die achter ende vóór even sterck is) synde, omdatter achter meer lochts geschept wort door de groote, so en ist achterste veel min geneycht tot vallen dan het voorste.
Het is wel waer, waert dat de pyl in tween brack, dat dan het achterste eerst vallen soude, maer dat en compt niet doordien dattet, in deselve vlucht blyvende, meer geneyght is te vallen, maer omdat hem de vlucht benomen wort door de groote resistentie des lochts, daerse doorvlieght [>], welcke vlucht verminderende, vermeerdert de cracht van vallen, dewyle sy onder sich daerdoor soo veel te min lochts maeckt om daerop te connen dryven.
Men sal oock bevinden dat den pyl, in de doelen niet hooger dan de lenghte van een man stekende, met het achterste hooghst steeckt. Neempt hiertoe in u gedachten een pyl, vooren van yser ende achter van hout, door het water vliegende, ghy sult imagineren dat het hout altyt opwaerts wil, ende het yser nederwaerts, hoe rasch sy oock vlieght. Hoe en soude dan t'gene in de locht vliecht ende swaerder is, niet altyt nederwaerts soecken te gaen; ende dat swaerst is, meest?   [>]

  Alsmen eenen boom doorsaeght, soo siet men aende rynghen hoeveel jaer hy out is. Elck jaar groeyter eenen rinck aen van binnen het herte af, soomen seght.   [>]

  Men verstaet het rysen des pyls als sy, nadatse uyt den boge is, eenen grooten hoeck gaet maken met de linie van den voet des schieters tot den horisont, welcke linie is een plaets met de pyl, twelck perpendiculaer op den horisont staet.

  Het spint voorschreven [<], oock van eenen eycken boom, is soo bol ende poreus dat indienmer een stocxken van maeckt ende op d'eensyde daervan speecksel aendoet ende aen d'ander eynde blaest, soo sal de wint het speecxsel bewegen ende doen schuymen of daer blaeskens op maken. Men cant oock tot geen schepen gebruycken, want het water dringhter deur, seght Lambrecht Dircksen.

  Lambrecht Dirckss [>] seyde van dese molen voorschreven, alsmense op een huys setten wilt, dat den asch dweers door de solders comen moet om binnen in huys beneden te wercken. Indienmen het huys dan bevryden wilt vant water, dat lancx den asch door de gaten der solders, daer de as in draeyt, afloopt, dat men soude mogen maken een rondt leufken vast aen den asch, met den asch omdrayende, ende hangende over het opperste gadt.

  M^r Pieter seyde, omdat hy vreesde dat men dese meulen met geen prangen en sal connen doen stil houden alst sterck waeyt, dat men soude mogen rontsom de meulen een forme van huysinge of schuyere of dack maken, of alleenlyck stylen ende balcken. Ende alsmen de meulen wilt doen stille houden, mocht men een valle optrecken aen die syde vandaer de wint compt; of meer vallen, soot van noode ware. Alsoo salse stil staen sonder prange, den wint haer benomen synde.   [>]

  Dewyle denselven met corte wiecken is ende veel snelder omdraeyt dan de ordinaire wintmeulens, dewelcke maer ééns om en draeyen ende tegen de steenen ses mael, soo Abraham seydt, soo staet te ondersoecken waerom men de ordinaire wintmolens wieken oock soveel corter niet en maeckt, also datse dickwilder omloopen dan de steenen; want dat sullense connen doen, dewyle sy sooveel te gemackelycker gaen als sy de steenen snelder om doen draeyen, het kamradt aen den dwarsasch soo veel cleynder makende alst daertoe van noode is; of tusschen dat ende het schyfloop noch een rondtsel of yedt dat grooter is dan het voorss. kamradt stellende, daerdoor het schyffloop, daer de steenen door draeyen, sulcken proportie can crygen tegen het eerste camradt alsmen begeert. Want canmen de ordinaire meulens wieken oock corten, so sal men daerdoor de oncosten verminderen; ende als men dat niet en doet, het is een teecken dat het soo best is, gelyck nu.

  De reden hiervan is dese. Als de wieken van eenen ordinarisse molen half gecort syn, soo moeten sy noch eens so rasch omdraeyen als te vooren, souden de steenen so rasch gaen als te voren, want het camradt aenden dweersas moet maer half soo groot syn. Nu de wint, die teghen de helft van dese seylen compt, naest den asch liggende, en vermach maer het derden deel soovele alsof se tegen de geheele seyle dreeff. Daerboven soudemen mogen stellen dat de circkel, die de helft naest den asch maeckt, het vierendeel soo groot en is als die de heele wieken maecken, nadien de circumferentie dobbel is; daerom moet er oock viermael so veel lochts wech gestooten worden van de heele wiecken als van de helft daervan; al gaet dan de helft eens soo rasch als de heele, soo moet se half soo veel lochts weeren. Daerom de cracht van de helft naest den as maer het 1/3 synde, ende de verhinderinge de helft, soo sal ymmer het geheel veel meer doen dan de helft.
Voeght daer oock by, dat de locht, traeglyck geweert werdende, niet veel tegen en hout, maer rasch geweert wordende, veel; twelck blyckt alsmen eenen key, in de locht hangende, met eenen anderen key ontstucken smydt, dewyle de locht soo haest niet wycken en kan als den key van noode heeft. Ofte, indien dit exempel niet aengenomen en wordt omdat het waerschynelycker is dat den key breeckt, omdat haer deelen van den anderen key versedt ende verstooten worden (t'welck gebeuren soude al en waer daer geen locht), soo can uyt de reden genoech blycken dat de helft van de cracht half soo rasch roerende, gemackelycker half sooveel lochts verset als eens sooveel crachts eens sooveel lochts, eens soo rasch roerende.
Maer waerder geen locht, soo souden de wieken gaen naer advenandt de cracht, die de wint daerop doen soude, ende als vooren geseydt is, de helft daervan maer het derden deel soo rasch. Daerom al maeckte men dat het werck eens soo licht ginck door de voorschreven raders, so en sal de helft der wiecken niet noch eens soo rasch drayen, t'welck so geschieden moeste, soudet gaen gelyck met de heele.

  Ende wilt ghy dan weten, waermede desen of dien draey stille gehouden can worde als de gewichten op der aerden gecomen syn, soo werpt opt wiel aen de circumferentie (daert gewicht meest weeght) een gewicht, t'selvige telkens vergrootende, den draey elcke gange vernieuwende ende op deselvige rascheyt brengende, door 't gewicht aen de touwe aen de as hangende, totdattet het wiel, in dien draey synde, stracx doet stille staen. Ende doet dan hetselvige als het wiel noch ééns soo rasch draeyt. Sult bevinden dat het veel meer dan ééns sooveel gewichts van nooden heeft om stille te staen.

  Den 25^en Septemb. was ick niet present. Dan hebbe verstaen, datter geen vrage uytgegeven en is, maer datter veel debat gevallen is over de voorschreven mallemeulen [<], ende datmen de naeste reyse daer noch eens van spreken soude, ende hoe men de seylen daervan bequamelyck sal connen swichten.

  Boefiens seght, dat de schippers grof soudt met haer nemen om op de denninghe te stroeyen, opdat het water niet bevriesen en soude, dat opcompt.

  Op dese vrage sal ick antwoorden, dat men de seylen van desen meulen mach hangen aen lange ysers, gelyck men de gordynen doet, ende aenden uytersten rynck salmen een touwe hechten ende die leyden lancx het opperste hout, daer de seylen aen hangen, tot aen de spille ende daer door een katrolle de touwe nederwaerts leyden, opdat men, daerby treckende, de seylen kan toe haelen na de spille toe. Doch de seylen moeten alsoo met houtkens gestyft worden datse connen gebogen worden op hangekens. Alsoo sal men de seylen oock connen open doen sonder buyten te gaen, als men de katrolle hecht aent uyterste des wiecx.

  Dat men dit aen de ordinaire meulens niet en doet, is omdat de seylen soo groot syn, ende en mogen niet open ende toegaen, ende omhooge synde, soudense van selfs vallen; ende indiense niet vast gebonden en waren, en soudense sich niet voegen na de wiecken, die hier ende daer holachtich syn ende niet pleyn. Ende indien men aen de dunne syde oock ysers met ryngen doen wilde, soo souden die moeten crom syn ende de ryngen en souden niet wel schuyven; ende de seylen nu omleege, nu omhooge, ter syden, synde, crygen altyt een ander gestalte ende souden dan sus, dan soo, hangen ende uytpuylen. Maer in dese meulen hangen de seylen altyt gelyck.

  Hierop is int Collegie geseydt*), datter bonnetten moeten aenstaen, dat is, datmen de seylen somtyts min, somtyts meer, moet schorten. Twelck geschieden can, als men de wiecken besedt niet met doorgaende seylen, maer met 2 of 3 stucken, d'een grooter ende d'ander na behooren, elck stuck met een bysondere catrolle om in te halen dat men wilt.   [>]

  Alst noodtweer is, soo seggen de meulenaers: "Laet de meulen draeyen, want dan is se ontlast". Doch en mach niet rasch draeyen, seght Abraham.

  Ick sal op de vrage antwoorden, dewyle ick verstae dat hout onder water niet en verrodt, ja harder ende beter wordt, dat men lancx de muyren onderbalcken geleyd hebbende, daer onder een back wyt maken mocht ende schipdicht, om daerin altyt water te laeten staen, twelck men, uytdroogende, telckens (twelck selden syn soude) moet byvullen ende door d'een of dander gadt, int huys openbaer, soude ververschen.

  Ditselvige soude mogelyck kley, onder de balcken geleyt, connen doen, als de cley oock tersyden licht, alsoo dat het water daerop synckende, door den regen lichtelyck daer soolange opleydt totdattet noch eens regent. Want Abraham seght dat hout met cley beleydt, altyt even versch blyft ende houdt in synen standt houdt.

  Maer de opinie is dat het hout wel duyren sal, indien men soo diep graeft alst water in de gracht leyt, twelck hier naer Abrahams segghen maer 3 of 4 voet diep en leydt onder de aerde; ende al leydt het houdt al een voet of twee hooger dant ordinair water, soo trecket nochtans genoech op door de aerde ende houdt se vocht.

  De veenlien vinden hout onder d'aerde dat men niet en weet hoe lange het gelegen heeft, twelck sulcken glans heeft als ebben houdt, doch wordt daervan onderkent door syn aderkens dat int ebben hout is. Ende is soo hardt dattet wonder is, ende de schrynwerckers coopent om in te leggen.

  Daer is oock geseydt van de mallemeulen om de seylen niet meer te schorten, maer den as van wiecken in de spille stekende, datse noch d'een, noch d'ander wech en mach dan slechs omgedraeyt worden, alsoo dat de wieken met haer platte paralleel met den horisondt getrocken wierden, opdat de wint daerop niet en konde waeyen, om alsoo hem stille te doen staen; ofte naerdat de wieken min of meer scheeft getrocken wierden, de wint min of meer cracht te doen hebben.   [<,>]

  Huygo Teunissen seyde, dat de huysen aen den Dyck leggende, aen die plaetse meest moeten geheyt worden, die verst daervan is, omdat de dycken de aerde vast maken, als namelyck de Hooghstrate. Twelck my dunckt te geschieden, omdat de aerde door de swaerte des dyckx geseten is. Oock soo sacken de huysen oock meest aen de syde, daer water by is, den derry vanonder na de grachten toe vlietende.

  Eenen breeden voet van steen te maecken tot fondament, seght hy ongeraden te syn, omdat, eer de calck versteent is, de aerde sittende de steenen versedt, ende alsoo en synse niet aeneen.

  Ick sal antwoorden, dat men het vier tusschen de muyren A soo hooge leyden sal, totdat het den ast int midden soo heet maeckt als aen de syden. Ende alst beproeft is, kan men op B, C sooveel steenen leggen of afnemen, als men wilt, totdat het gelyck is. Het sal oock connen gelyck gemaeckt worden, dewyle men de voorschreven muyren wel soo hooghe maken can, dat den ast int midden brandt, ende aen de hoeck kout is; ende te vooren, sondert optrecken van de muyren, wast aen de hoecken heet, ergo, doort van passe optrecken, salt alomme gelyck heeten. Ende indient hier of daer niet genoech en drooght, men mocht den tocht tusschen de muyren derwaerts wat leyden.

  Dit soude oock misschien met het overeynde stellen van ysere latten connen gedaen worden, streckende na die plaetsen, daert minst drooght, opdat de hitte daer lancx trecken soude, gelyck elders [<] van roock ende water geseydt is. Ende is één of twee tot dese of die plaetse niet genoech, men macher sooveel latten stellen totdat dat genoech is.

  Dat de hoecken in den ast heetst syn, is omdat de hitte, tegen de syden reflecterende, verdobbelt, ende also dobbel daerlancx optreckt, gelyckt ontrent de aerde warmer is dan op torens of spitsen van bergen.

  Den 6^en November is gevraeght hoemen de plate hier voort Hooft vandaer crygen soude connen.

  Ende om het water te meer te prangen, mach men van het schips of vlots boort peylen, met loot onderaen, laten dalen tot de grondt toe, of yedt anders, dat men tegen storm in mocht halen. Men condet vlodt oock leggen, alst vloydt, gelyck K licht, om het vlodt L, om de vloedt na FG te dringen, ende alsoo te meer waters tusschen A ende FG te crygen. Men sal de vlotten de eerste reyse niet alderbest connen leggen, maer de schippers sullen door ervarentheyt wel bevinden, hoe sy best leggen om meest te schueren.

  Den 27^en November was ick præses ende ben met Stampioen gecommitteert om de magistraet alhier onsen dienst, sonder daervoor yedt te begeeren, te presenteren, dewyle wy verstaen hebben dat sy besich syn om te weten hoe sy de plaete voorseydt van hare stadt mochten wech crygen, waertoe die van over Maes oock wel verstaen.

  De naeste reyse sal ick dit volgende niet inbrengen, maer wachten, wat andere sullen bedocht hebben, opdat dit haer niet en belette wat goets te bedencken ende ick uyt haer ingebrachte het bequaemste, ofte noch bequamer yet, bevinde.

  In de voorschr. figure soude ick van de plate A tot M over de Mase een hooft leggen, doch vooreerst alleen in de creke, niet hooger dan het leeghste water en is. Waertoe men waarnemen mocht een dootstroom met eenen Oostenwint, soowel om te maken, als om te vermaken.

  Dat ick het hooft soo leege maken wil, is omdattet soo aldersterckst is, dewyle alle palen cort sullen syn. Ten tweeden omdat het landt daer tegenaen van langerhandt moet groyen, want het water moet de stoffe brengen, dewelcke seffens weynich is, waerdoor het al lange aenloopt eert slyck voor 2 of 3 gewassen is, nadien het onder eerst wast. Waertoe dient toch sooveel het opperste vant hooft? Tot grooten oncosten ende onsterckte vant werck, omdat de stroom boven veel crachts heeft tegen het opperste van de palen, synde tot de grondt eenen langen arm na proportie vant gene dat in de aerde steeckt. Ten derden soo gaet de stroom naest de grondt aldertraeghst ende alsoo begint men vant gemackelycxste ende lichste na behooren.

  Maer indien yemandt seght, dat het water, een vloyende lichaem synde, van onder oock opwaerts geperst wordt alser openinge is gelyck in de see, soo hebbe ick naderhandt DC gestelt in forme van een splete, aent eynde van den back CDEF, doch alsoo, dat het daerachter in DCAB van onder vol blyve. Ende dan mach men het water uyt A ende B, doch ter syden niet, in de lenghte uyt laten loopen door een ander splete van boven tot beneden, also dat den uytloop niet recht over de splete DC en strecke, maer het water in DCAB maer soetiens en leege, gelyck in de see.

  Maer datmen daerdoor meynen soude, dat het onderste water stil staet, is tegen reden, dewyle het water, van het opperste geperst synde, van alle canten, te weten van onder, van ter syden ende van boven, na het leegh gemaeckte loopt, waerdoor der oock wat strooms aen den grondt gaet; anders soude alle kreken mettertyt effen worden, maer nu kommen, daer den stroom meest is, ergo daer op den grondt, oock meest. Maer nadien de persinge, na myn oordeel, in instantie niet en can geschieden, soo loopter meest int leeghe van het water, dat daer naest is, twelck is het opperste; ende dierhalven den bol H is naerder ende wort eer getrocken dan den bol G. Soo oock in de kreken; het grondtwater moet vant bovenste geperst worden ende alsoo lancx den gront, ende van daer wederom na boven, daer water van doene is.

  Als dan de kreke met sandt of aerde gevolt is, ende het hooft al onder de grondt, dan mach men een ander langer hooft maken, so hooge alsmen acht dat voor die reyse genoech is. En dat vol synde, dan wederom, ende soo voort totdat het landt wordt.   [>]

  Ick sal inbrengen datmen behoort een schryfboek in fol. te maken ende op veel banden te nayen in fol., omdat somtyts groote teyckeningen te doen sullen syn; op veel banden, omdat men somtyts maer weynich te schryven oft te teyckenen en heeft, twelck men dan evenwel, aen twee of drye banden naeyende, insereren can. Ende elck sal de lenghde ende breette van den boeck hebben om daerdoor de blaeren, die hy ingeset wilt hebben, niet te groot te nemen, ende somtyts oock effen de helft van een blat te nemen, opdat dan op een andertyt, oock een helft genomen synde, daerby mach gestelt worden. Ofte soo de eerste helft boven staet, soo machmen een bladt 2 ofte 3 voor de tweede helft onderstellen, opdat den boeck, alsoo alom even dick blyvende, een fraye forme behoude. Ende men sal seeckere canten of margines open laten om opt laetste dien boeck eens te laten binden, ende bequamelyck af te snyden.

  Dit mochtmen gebruycken tegen dat het meeste schuyeren aen compt. Want het sandt, los gemaeckt synde, valt of synckt terstont wederom neder, ende nat synde, packt terstont byna even vast; ten minsten ist best dit te doen tegen dat de vloet of ebbe begint te gaen, ende dat op die plaetse ofte hoeck, diemen daerdoor meynt wegh te nemen, ende hier of daer begeert te verleggen door de eerste figure te effectueren, het vlodt dan op d'een, dan op dander syde der plate vervoerende, daer de schepen of vlotten tot het diverteren des waters telcken gestelt syn.

  Als er geseyt wordt, dat de wytte van de Mase voor Rotterdam als boesem, de stadt preserveert in tyt van hooge vloedt voor een breucke, seyde ick daerop: men conde een deel van de Mase wel stille maecken, alsoo dat het water alle sprinckvloeden daerover vloeyde, waerdoor het dan scheute door de wyde crygen soude gelyck of het diep waere; ende ondertusschen soude het water met ordinaire vloeden voorby de stadt schueren.

  Stampioen seyde, dat de diepte voor de stadt sooveel dede alsof den boesem sooveel grooter ware, dewyle dat de diepte alsoo wel water doordroegh als het breede, ende door de diepte de schueringhe te min is.

  Ick sal inbrengen, dat de præses behoort te vermogen ende te moeten een vrage voorstellen, waarop elckeen gehouden sal syn syn advys te seggen by beurte. Anders, alsmen de vrage met het geheel Collegie moet besluyten, soo worter, alst blyckt dickwils, niet gestelt of niet bysonders, elckeen dat op een ander latende comen. Ende als dat eens om geweest is, dan kon men evenwel spreken van de materie, die aengenaemst is.

  Stampioen seyde, datter nochtans al wat schuringhe in de grondt voor Rotterdam geschieden moest, dewyle het niet ondieper en wert, gelyck de putten ende leeghten plegen effen te worden. Ende meynde, dat de diepte schadelyck was tot weeringe van de plate.

  Ick ter contrarie, dat se dienstelyck was, voornementlyck indient daer schuert, seggende dat ick daerom besloot, dat den Oceanus geen myle diep en was, omdatter eylanden inleggen, die anders door de steylte afspoelen soude.

  M^r Pieter seyde: De grondt voor Rotterdam mach van veen oft derry syn, ofte van diergelycke lichte stoffe, die licht weghvliedt. Waerom daerop geen sandtplate wesen en can, nadien sy onderuyt spoelt.

  Ick soude de geheele Mase halff ondieper maken dan sy nu is, op een breede kille na, daer de schepen mochten door passeren; welcke kille dan den principaelsten tyt van ebbe ende vloet geschuert werdende, soude seer diep werden om alderhande schepen voort Hooft te brengen met haer volle ladinge.

  Om dat te doen soude ick op de ondiepste plaetsen, om die sooveel te doen versanden alst noodich was, hoofden leggen, soo hooge als ick tlandt hebben wil, te weten dat het alle springhvloeden onder mochte loopen endet alsoo in tyden van hoogewateren wyde boesemen hebben mochte om te schueren boven over.

  Men seght dat het Suydtdiep, tusschen de plate ende den Noordt, door de vloedt schuert ende afneempt; ende voor de Stadt door de ebbe. Dit wil ick ondersoecken ende besien daeruyt wat te crygen tot wetenschap van die dingen.

  Abraham seght: Als men met een slachliny een onschicklyck hout aen de candt effen slaen wilt, om daerna recht te sagen, al treckt men de lyny recht op, opdat se perpendiculariter nedervallen soude, soo salse evenwel innewaerts schieten naer het hout ende te diep int houdt schuyren ende hetselvige te verre int wit raken, ja al treckt men de liny al wat schoens om uytwaerts te vallen, soo salse evenwel noch alteveel innewaerts schieten.

  Ick vraegde hem, oft oock soo was in een effen gedraeyde columme; hij meynde ja, doch dorst het niet vast te seggen.

  Hy seght oock, dat de meulenaers de meulens niet recht in de wint en setten, maer dat sommige die wat aen d'een syde van de wint setten, sommige aen d'ander syde, alsoo dat d'een wieke meer wint schept als de andere, doch meest alsoo, dat de opgaende wiecke meest cracht doet ende de nedergaende minst.

  In de mallemeulen [<,>] en is altyt maer één wiecke, die cracht doet, somtyts wel twee seffens, doch dan onder haer tween maer soovele als ééne alleen, op haer beste recht voor de wint staende.

  Ick sal eens letten of men niet en soude een ander soorte van eenen meulen konnen maken, te weten de wieken recht op en neer, gelyck in de ordinaire meulens, doch alsoo, datse plat in de wint stonden, hangende aen beyde syden van de meulen, alsoo dat den trap staende, daer se nu staet, de oversyde recht tegen de wint stonde; ende aen elcke syde 2 of 4 wiecken met de canten tegen de syden des meulens ende met het platte paralleel tegen het platte van de wiecken, gelyck se nu staen, den as gaende van d'een syde tot d'ander deur de meulen. Maer dan soude men, gelyck nu, de meulen altyt na de wint moeten drayen. Doch dit voordeel soude men hebben, datmen om de meulen stil te doen staen in harde stormen, indien de prangen niet bequaem en waren door de hardicheyt van omgaen, soo mocht men slechs den heele meulen omdrayen, de wiecken met de canten in de wint.

  Tot dit Collegium hebbe ick myn beste gedaen om andere te bewegen om op te richten, niet om yet anders tewege te brengen maer daerdoor te leeren, dewyle ick alleen van allerley dyngen geen verstandt hebben en can. Waerdoor vele byeen elcanderen leeren ende doen weten, datse anders niet weten en souden. Daerom is myn intentie liever te hooren dan te spreken, ende altyt te spreken vant gene, dat ick minst weet.

  Den 1^en January  a^o 1627 is van de voorschreven questie gesproken, want om de Kersdach wille en syn wy den voorgaende Vrydach niet vergadert geweest.

  Stampioen seyde dat hy te Harlingen sulck eenen mallen meulen binnen in een huys gesien hadde, denwelcken, alsmen wilde doen gaen, soo setmen een veynster open, daerdoor de wint inquam tegen de wiecke.

  Abraham meynde dat het best ware een halve cappe rontsom de meulen te maecken, alsoo dat de wiecken, die van den wint gedreven werden, buyten de cappe quamen. Ende alsmen dan de meulen wilt stille doen staen, soo soude men de cappe aen d'ander syde omdrayen.

  Dit brenght my in den sin om de naeste reyse te seggen, dat sulck een cappe dienstich sal syn om de meulen te doen gaen sonder seylen die open ende toegaen, twelck in de meulen tusschen den Haegh ende Delft [<] wel het meeste spel maeckte. Men soude dit konnen maecken gelyck de dief lanteernkens, om in storm den heelen meulen te bedecken ende niet alleen één syde, gelyck Abraham begeerde, want alsoo en salmen de wiecken maer moeten maken van effene borders, plat aen de dwershouten genagelt.

  Stampioen verson oock, om sonder seylen te malen, dat men de wiecken aen d'een syde scheppende soude maken met eenen hoeck, ende aen dander syde van achter bot, te weten dat de wint soude comen tegen de concaviteyt, ende aen d'ander syde tegen de convexiteyt. Dan ons docht, dat het vatten tegen de concaviteyt soo heel veel niet crachtiger syn en soude om te doen gaen als het wayen tegen de convexiteyt om te verhinderen.

  Hy meynde, dat men, instede van de wiecken in te binden, die vercortende in de lenghte, wel soude connen die in de breede vernauwen, latende van boven een stock neder, daerse op rolden, al vallende.

  Weymans*) seyde, dat men de malle meulen niet hooger en hoeffde te maecken dan de steenen. Waeruyt ick een groote commoditeyt besloot, nadien andere meulens, om lange ende crachtige wiecken te hebben, moeten hooge ende dierhalven te onstercker wesen. Dese machmen soo leegh maken alsmen wilt, ende derhalven sal de spille onbrekelyck syn. Men mach in de aerde delven om syn werck in een kelder te doen; men mach een hoogen breeden vasten bergh maken om hem daerop te setten. Ja, men can hem op alle huysen setten, rechts daerboven, ende al met corte dicke spillen.

  De questie van de voorgaende weke is gecontinueert.

  Ick sal inbrengen, dat men in stede van de voorschreven halve cappe (dewyle de wiecken soo leeghe aen de aerde mogen staen), soude mogen stellen rontsom de meulen 8 staken, ende tusschen elcke twee salmen een plancke connen op ende neer halen, soo breet als de wiecken. De wiecken en sullen dan niet hoeven open ende toe te gaen, maer alsmen de meulen wilt doen drayen, soo salmen de plancken, die recht tegen de wint staen, neder laten dalen.

  Laet de wiecken van de meulen gesien worden overcandt, alsoo datter maer twee gesien en worden, A, B. Als men nu den meulen wilt doen drayen, soo laet men C ende D vallen als de wint van DF naer CE compt, ende men laet E ende F toe, alsoo dat de wint aen de wiecke B niet raken en can. Ende alsmen de meulen wilt doen stille staen, soo treckt men D op. Eveleens doet men als de wint van GH of IK compt. Als de wint van tusschen tween compt, soo moet men twee plancken open ende toe doen, elck halff, of sooveel als van noode is. Dit is al gemackelyck, omdat het soo leege is.

  Tot Abraham Willemsens vergadert synde om een stuck van eenen meulen te sien, daerop wy ons model souden maken, indient ons aenstondt, soo docht ons goet dat van hem daertoe te kiesen, ende hebben hem ende Stampioen gecommitteert om een besteck te maken van hetgene datter noch moet gemaeckt worden om onse intentie van de mallemeulen te projecteren.

  Dat besloten synde, vraegde ick, doen præses synde, off se alle in de oncosten vervallen wilden, of niet.

  Daerop M^r Pieter antwoorde hy niet woude, oock van de profyten niet genieten, doch met syn advys sooveel helpen als hy conde, twelck wy op hem versochten ende waren tevreden. Weymans was absent.

  Ick gaff het College te dencken opt gene, dat de gecomitteerden belast was, opdat, als sy het besteck brachten, dat met oordeel mochte geapprobeert ofte geimprobeert worden; ende dat was, soo my docht, werckx genoech.

  Ick sal inbrengen, datmen niet seker en sal syn met dit model alleen, tensy datmen noch een make, eveleens op de ordinaire maniere ende op één plaetse ende éénen tyt laten malen, of liever even gewichten daeraen hangen. Want nu sal men meynen, daer dit staet, dat daer meer wint was, dan daer de groote wintmeulen staet. Ende wie sal ons model daerby gaen dragen? Wie sal ons toelaten in synen meulen te hangen ende met hetgene wy willen? Daerom soude men best twee popmeulentiens maken, een mal ende een ordenaris.

  Het is oock bedenckelyck in de mallemeulen, dewyle de wiecken soo rasch sullen moeten omgaen, of de locht haer niet veel verhinderen sal om te lichtelyck om te gaen door den rasscher draey, gelyck ick te vooren in myn groot boeck*) vant vallen geschreven hebbe. Daerby compt oock, dat de houters ende de seylen, selve opengaende, inde eene wiecke veel verhinderen sullen; mitsgaders, alsvooren geseydt is [<], dat hier maer één wiecke en werckt, ende in de ordinaire meulens viere.

  Den 15^en January is geresolveert op myn seggen dat men 2 poppemeulentjes maken soude, dat men van die meulentiens, die in de hoven staen ende clappen om de vogels te verdryven, twee ofte drye leenen soude, ende daer op gelyck malle wiecken setten soude.

  Den 22^en Januarij is Stampioen ende ick ontslagen van ons commissie om de magistraet onsen dienst te presenteren tot advys hoemen best het hooft leggen soude, dat sy voorgenomen hadden te leggen tot weringe van de plaete voort oude Hooft van de stat. Ende was, omdat wy verstaen hadden, dat sy al int werck waren, ende omdat wy vreesden dat gepresenteerden dienst onweert soude geweest syn.

  Ick sal inbrengen, dat ick in onse stove, in dewelcke de kachel van buyten gestoockt wordt, geproeft hebbe s'anderdaeghs, dat de vlamme van een keerse, aen een gaetken in de bovenste glasen gehouden synde, uytwaerts waeyde, ende gehouden synde aen een gaetken beneden, binnewaerts. Soo oock onderaen de gerre [spleet] van een deure waeyt sy innewaerts, maer boven uytwaerts.

  De reden hiervan is, dat het vier, door het yser van de kachel treckende, sich menght met de locht in de stove, id est kamer daer de kachel in staet, ende maeckt alsoo, dat se opwaerts vlieght; ende aldaer vermenichvuldigende, trecktse door alle gerren ende openheden uytwaerts, dewyle sy boven, gelyck als ingedrongen, staet contrary gespannen; want het vier brenght de locht naer boven ende de rariteyt aldaer perst se uyt. Ende dat, wat nederwaerts is, pranght se alleen uyt door openheyt, dewelcke aldaer is. De locht dan, van onder weghgenomen werdende, ister ydelder, waerom de locht van buyten door alle openheyt beneden synde, indringht. Maer de reden leert, warender boven geen gerren of openheden, dat dan de locht door de hitte gerarifieert synde, beneden ten laetsten oock prangende, aldaer mede door de gerren omleeghe soude uytgeperst werden. Maer als dat lange duyrde, souder dan niet al de locht wel uytvliegen, ende niet als vier in blyven? Of sooder nergens gerren en waren, wat soude dan van die locht becomen ende hoe soude se worden?

  Wat aengaet de schouwen te verbeteren, is een moyelycke saecke, om dieswille datmen die niet te veel doen trecken en mach, want dan gaat al de hitte ter schouwen uyt; ende alst te weynich treckt, roockt het.

  In M^r Jacobs' schole*) staet een groote stove int midden daervan, ende de buyse, daer den roock door gaet, streckt naer boven toe verre boven het mantelhoudt in de schouwe, hetwelcke ick soo hebbe doen maken, om onder andere oock de warmte van de pypen te hebben; want als men staet alsoo, dat de buyse tusschen ons ooge is ende de glase veynsters, soo siet men aen wedersyden van buyten eenen damp, gelyck daeruyt comende, opwaerts spelende.

  Meyne dat dien damp door het bleck compt ende niet alleen door de nagelgerren, dewyle men die alom lancx henen gelyck siet; die over het alderclaerste glas staet siet men best. Want hoe soude anders een camer vervult worden, daer de kachel of stove, met haren mondt buyten de camer compt? viz. de groote hitte opent de poros des ysers ende attenueert de dampen datser door moghen.

  In deselfde schole, daer die stove of kachel in staet, als ick een keerse aen een gaetken in de opperste oft onderste glasen hielt, soo wyckt de vlamme al innewaerts. Twelck soo geschieden moet omdat het stoockgadt van den kachel in de camer staet, ende niet buyten. Want het vier in de kachel, de locht met hem nemende ter schouwen waerts uyt, soo wordt de naesten locht in het stoockgadt gedrongen ende de locht van buyten deur alle gerren naer binnen toe.

  Evenwel sach men noch somtyts aen de alderopperste ruyte, dat de vlamme na buyten toe trock; twelck een teecken is, datter sooveel hitte of viers in de camer compt, dat de locht, tegen de balcken leydende, daer ergens uyt geperst wert, niet connende beneden comen naert stoockgadt door syn lichticheyt; ende boven verdickt werdende, gepranght ende geperst om daeruyt te vliegen. Ja, hoe grooter vier men in de cachel stoockt, ende hoe wyder de onderste gaten, als deuren ende veynsters, open gesedt worden, om gemackelyck het stoockgadt te voeden met locht (alsoo dat de bovengaten niet en hoeven gebesicht te worden), hoe lichter ende meer datter boven door de gaten aldaer uytvlieght.

  Dat de locht uyt hare natuyre can gebroken worden hebbe ick ergens geseydt vant geluydt [<], dat daerdoor ende nergens anders door en geschiedt. Onse spiritus dan niet gerestaureert werdende, worden wy onmachtich van ons te bewegen ende den asem te verhalen. Dat dit niet en geschiet in de soutkeeten ende daer veel damp is, dat compt omdat dien damp sich byeen hout ende met de locht niet en vermenght, synde doen hier dan daer, een kroncke [sliert] of hoop daervan, de locht haer wyckende ende geheel blyvende.

  By een heeter vier sittende en heeft men geen noot, dewyle de gebroken locht ter schouwen uytvliecht; ende daer compt nieuwers in de plaetse.

  Den aessem van de muys in de flessche, die met den hals in water staet, can het water leeger ende hoger doen gaen, naer datse verhidt of anders wordt, soo gemackelyck by al of se in een open locht ware, het water in den hals maer met syn cleyne dickte prangende. Maer in een toegestopte flessche en isser geen versedt. Dan dit licht te proeven is, offer in een groote flessche geen wyckens genoech en is, de locht connende gepranght ende gereckt werden.

  Twelck, indient waer is, en geschiet anders nergens om, dan om dieswille, dat de locht, in de landen ontrent de see gelegen, met veel waterachtige dampen beswaert synde, den roock niet wel dragen en can, gelyck het modderich water de schepen te meer doet sincken; van welcke locht ende water ick in myn groot boeck wel overlange gesproken hebbe [<].

  D. Fornerius verhaelde van een schouwe, die recht op ginck aen het dack; ende vandaer noes lancx het dack tot aent opperste des huys ende van daer wederom recht op. Dits gelyck in vaders keucken staet*). Hebbe oock ergens [<] daervan reden gegeven, gelegen synde in de vergaderinge des roockx in eenen clomp in dien locht, om vandaer te stercker ende te dicker t'samen op te schieten, gelyck een groot hout int water rasscher ryst ende stercker dan een cleyn, ende een grooten steen rasscher valt dan een cleynen.

  Lambrecht Dirricksen verhaelde van syn schouwe, dat die niet eer goet en was dan alse onder, al heel hooge, wyt bleeff eer sy tot de ordinaire nauwte genauwt werdt.

  Stampioen seyde, dat de nauwe schouwen van hem dickwils gesien waren seer wel te trecken, waervan ick oock ergens in comparatie van de kachels of stovenspypen gesproken hebbe [<].

  Alsoo men verstondt, dat de onsienelycke locht door de vlamme van de keersse ende den roock van een turff ergens geleyt, gesien can worden of tenminste syn effect, soo is geresolveert, noch eens vant selvige te spreken, dewyle oock Huych Theunissen, ons verhaelt heeft wat hy van de weke aen de schouwe int Princenhuys gedaen hadde; te weten een gadt gemaeckt in de schouwe, anderhalff mans lenghte hooghe, op de strate uytcomende, om alsoo den tocht vandaer te crygen, die den roock opjagen mochte. Doch, seyde hy, was niet goet; sal nu van dese weke onder een fuycke maken.

  Wat aengaet dat de schouwen, die gekronckt syn, gelyck vooren geseyt is, best trecken, kan oock syn om dieswille, dat de locht van die natuyre is, dat se recken ende crimpen can, waerdoor geschiet, dat de wint van boven invallende, in dien bocht de locht dringet, deselve daer ineen sit, ende gelyck gespannen staet, alsoo dat se niet voort en vlieght naer beneden, maer daer steuyt; ende die wint cesserende, wederom ontlaedt, uytgeeft ende vlieght gelyck te vooren, te weten na boven toe, daer den roock ende hitte toegeneycht syn.

  Ergo daer veel wint valt, moet men grooten ende veel bochten maken. Tot welcke intentie geschiet al t'gene dat de lieden op de schouwen maken, daer den roock door moet vliegen of nederwaerts, of ter syden, of gedeylt. Maer het is beter dat die bochte een rechte scheute opwaerts compt, ende dat den roock tegen syn natuyre niet nederwaerts gedrongen en wort. Vergelyck met dit invallen des wints door een lanck nauwe gadt hetgene Cardanus schryft van de mynen onder de aerde te maken, waervan ick elders oock reden gegeven hebbe [<].

  De schouwe sy ABCD. Indien men die verbeteren wilt, soo sal men aen E ende F, ende G ende H die doorbreken, ende aldaer bochten maken. Ist met eene genoech, men hoefter geen 2, ende men mach GH laten gelyckt was, recht op. Dit dencke ick aldus ons Collegie voor te dragen. De stippelkens syn de roock.

  Ick seyde: Dewyle eenen stock, int vier gesedt, maeckt dat het niet en roockt, den roock daeraen clevende, ende opclimmende, sich dichte byeen houdende, ende daerdoor gelyck een clompe roockx te lichter opgaende, gelyck een blase vol lochts onder water veel rasscher ende styver opschiet dan veel cleyne sprinckelkens of blaeskens lochts (gelyck ick elders geschreven hebbe [<]), ende dat men dat moet gelycken by eenen stock van een gote afhangende, daeraen het water alsoo cleeft gelyck oft door een buyse liepe, sonder veel te storten loopende rontsom den stock na den regenback beneden [<] — alsoo, seyde ick, soude men in de schouwen, daer gebreck aen is, konnen steene buysen metselen of hangen, daerdoor ende oock van buyten aen, den roock mocht opschieten.
Want al loopt het water wel neder lancx eenen stock, niettegenstaende doet het dat noch beter door een buyse. Alsoo is oock te dencken dat den roock, al trecktse redelyck op lancx eenen stock, evenwel veel beter optrecken sal door een buyse ende daer buyten rontsom, synde gelyck eenen hollen stock ende het effect hebbende van een buyse ende van een stock.

  Den 12^en February en is niet bysonders gedaen dan datter wat gesproken is van de schouwen, daert de voorgaende reyse op gelaten was, ende geresolveert noch eens daervan te spreken.
  Nu dan docht ons goet dat wat te laeten rusten ende wat anders uyt te geven, doch ick moest thuys syn eer men tot het uytgeven quam.

  Ick antwoorde daarop, gelyck ick ergens [<] in myn grootboeck geschreven hebbe, van de attenuatie des lochts door de warmte, waerdoor sy min dragen kan dan dick synde ende suyver, sonder dampen, vergelyckende dat met pekel, dat wel draeght, ende modderich water dat qualyck draeght [<]; als oock subtyl ende licht water, als brandewyn, oly etc., in welcke sommige dingen syncken, die int water swemmen.

  Den 19^en February was ick te Dort om te sien of ick het Rectoorschap van aldaer aennemen soude, twelck ick dede.

  Ick hebbe naderhandt verstaen, datter verscheyden propoosten gevallen syn van den echo. Oock isser wat contentie geweest van M^r Pieter ende tusschen doctor Fornerius.

  Den 26 Febr. ben ick er geweest, alwaer veel gesproken is van het College vast te stellen, alsoo eenige seyden dat door myn vertreck dat wel mochte dissolveren. Ende tis uytgegeven om de naeste reyse middelen aen te wysen om dat geduyrich te maken.

  Terwylen men van d'een ende d'andersake sprack, dacht ick by my selven: Wy spreken nu van molens, daer wy niet in geoeffent en syn; hoe ist ons mogelyck daer yet goets in te doen, tensy dat wy alles datter op loopt soo wel weten als de molenaers, twelck ons onmogelyck is, tensy dat wy dat werck alleen by de handt nemen ende jaren daerover sonder verdriet arbeyden? Want willen wy dan de smits, dan de timmerlieden, dan de metsers etc. helpen, tis werck sonder eynde ende wy en connen niet perfect doen*).

  Daerom moet ick van alles int gros wat nemen, ende in de generale studien my oeffenen ende alles brengen tot het keersmaken te verbeteren, daer ick verstandt van hebbe, of latyn leeren dat ick nu doe; of dat alle of meest alle menschen aengaet te weten ende te doen.

  Maer alser dan yemandt twistgierich in rochte [raakte] ofte etc., hoe worden wy hem quyt? Antwoorde: indien men selve alle wat byeen leyde voor een half jaer uyt te nemen, ende dat dan het College uyt was. Die dan wilden, mochten op een nieuw.

  Aldus hope ick dat het College durabel sal syn, want alle dagen te compareren is te verdrietich ende als niemandt en hoeft te spreken of te schryven dan die wil, en sal niemandt hoeven beschaemt te syn.   [>]