Grote en kleine tonen Ut re an semper sit tonus minor.   Hiermede schyndt oock een weynich te stemmen Jaques Vredeman in syn Instructie der Musycke*), pag 38, daer hy onderscheyt maeckt tusschen eenen grooten ende kleynen toon. Maer als hy seght, dat tusschen ut ende re altyt eenen kleynen toon is ende tusschen re, mi altyt eenen grooten, hoe maeckt hyt dan als boven de la een mi kompt, gelyck ut re mi fa sol la mi fa? Want ut re is fa sol ende fa sol is hier eenen grooten toon; anders en soude mi sol geen rechte tertia minor syn, gelyck re fa is.   Antwoorde. Hy en seght niet, dat fa sol altyt een cleenen toon is, maer ut re, ergo daer ut re gesongen mach worden, is eenen kleynen toon. Maer hy seght oock, dat re mi eenen grooten toon is. Nu la mi is re mi, ergo oock eenen grooten toon, maer dese hooghste fa, indien se boven sich noch een note heeft, dat sal sol syn ende beyde gelyck beneden ut re. Maer dit is eenen kleynen toon, ergo fa sol oock, maer dan en kan dese mi sol geen rechte tertia minor syn. Daer siet men dat ut re oock wel een grooten toon moet syn, tensy dat men segghe, dat die consonantie van mi sol niet gesonghen en wort ende dat men liever een consonantie achterlaet dan de deselve note een verscheyden toon maeckt. Semitoniorum in monochordo ratio.   My dunckt, dat men wel soude konnen segghen, dat het beneenste semitonium cleynder is dan het opperste, te weten het eene hebbende aen beyde syden eenen grooten toon, het andere aen beyde syden eenen kleynen toon. Want dan blyfter alleen te besien wat van de mi bekompt, die boven de la staet, want maeckt se met la eenen cleynen toon, so en is sol la mi geen rechte tertia major, als bestaende uyt twee kleyne toonen. Ende ist eenen grooten toon, so is de foute als vooren. Maer laet ons segghen, dat die mi veranderlick is, gelyck men siet, datter dickwil een by staet om eenen halven toon te worden, dat se also ten aensien van boven eenen cleynen toon is, ende ten aensien van onder eenen grooten. Doch van diergelycke veranderinghen van halftoonen, alsoock heele toonen, hebbe ick te vooren overlanghe [<] heel wydtloopich geschreven, meynende dat elck lydeken of psalm een bysondere bedeylinghe heeft, makende also modos modorum.   *)  Jacob Vredeman, Isagoge Musicae. 'Dat is Corte, perfecte ende grondighe Instructie van de principale Musycke' (Leeuwarden 1618) [pdf]. Deze Vredeman (ca. 1559 - 1621) was 'Musyck-Meester der stadt Leeuwarden', en had daar een 'Collegium Musicorum' met "veel treffelijcke Edele personen, Doctoren en Borgeren". [ Zie: dbnl, Friesche Lusthof en Valerius (met mooie schets van het muziekleven).]

Maan doet water zwellen Aqua singulis mensibus in patella apparens.   Ick hebbe cosyn Gysbrecht hooren seggen, dat hy een half myle buyten Bordeux (meyne ick) gesien heeft een steen, dewelcke bovenop een backxken hadde, gelyck een schotel, welck baxken altyt vol water was op de volle Mane, maer opt quartier so was het ledich.   Ick dencke, dat dit wat overeenkompt met hetgene ick ergens geschreven hebbe [<], dat de Mane van sich geeft eenighe vochticheyt, gelyc de Sonne warmte, beyde syn lichaemelick. Ende gelyck die hitte van de Sonne in de locht kommende, deselvighe opent ende verwydt, also dat se meer plaetse beslaen moet dan te vooren, dat also de vochticheyt van de Maene in het water kommende, hetselvighe dilateert ende opent ende oock meer plaetse doet beslaen.   [>] Aqua an rarefiat explorare.   Om dit te weten oft so is, so sal men eenen grooten back vol waters nemen, wel dicht met een cleynen open buysken daerboven in staende, ende doen dien back vol waters tot halfwegen het buysken, hetwelc maer de punt van een naelde wyt en is,

[ 39 ]

ende besien oft water in dat buysken met de volle Mane hoogher staet dan in de quartieren; so oock met de nieuwe Mane, ja alle daghe als de Mane ons Suyt of Noort is. Den back moet geweldich groot syn, want daer moet sulcken proportie syn tusschen den inhout van den back teghen de wyde vant buysken, als tusschen den Oceanus ende het hooghwater, dat in den Oceano gemaeckt wort, waervan men seght, dat het water aldaer weynich ryst, gelyck ick elders geschreven hebbe [<].   Aldus kant syn, dat buyten Bordeus de schotel met het pylaerken alleen gesien is geweest, maer dat aen den bodem van de schotel deur het pylaerken ende so voorts onder de aerde verde wech, een buyse geleydt is geweest, aen welckens ander eynde eenen grooten back vol waters gestelt is geweest, in dewelcke, de Mane het water openende, datselvighe heeft doorvloyen deur de buyse tot in het schotelken. Aestus maris cur Venetijs appareat.   Dit kompt oock overeen met hetgene, dat D. Colvius [<,>] my seyde, dat het te Venetiën een voet of twee vloydt, twelck ick vooren [<] geseydt hebbe te geschieden, omdat al de swellinghe van de Midlansche see daer eyndicht ende steudt; ende dewyle het water daer niet deurloopen en kan, so blyft het daer hoopen ende wort oversulckx gemerckt datter swellinghe is.   Het mach oock wel syn, dat buyten Bordeus onder de aerde een groot hol vol waters is, hetwelck anders nergens uyt en kan dan door dat één gat. Als dan de Mane het water dilateert in dat hol, so moet het nootsakelick na dat open gat wycken, alwaer eenighe liefhebbers misschien een buyse aen gestelt hebben met een pylaerken daerover ende een schotelken daerboven aen vast. Dan meyne, dat ick hiervan wat te vooren geschreven hebbe [<].

[ Lat. ]   [ v ]

[ 40 ]

Grootte meten Magnitudinem rerum exacte metiri. Etiam hominum.   Om de grootte van een dynck pertinent te meten, so sal men eenen back maken gelyck BC, daer men het een of het ander in steken kan, dat men meten wilt ende een stopsel op dien back, dat men afnemen kan ende opsetten als A.   Als nu het dinck in den back is, sal men dit opperste daerop doen, also dat het dicht op den back sluyte, datter gheen water door de voeghe en kan, ende men sal dan dit samen vol waters gieten, twelck water te vooren gewoghen of gemeten is. Dewyle dan dat men weet hoeveel waters den back tot boven toe houdt, ende nu siet hoeveel der maer in en kan, alser het dynck, dat men meten wilt in is, so blyckt de groote van het dynck.

[ 41 ]

Dit wort so gestelt omdat hier boven het scheel een nauw buysken is, waerdoor men pertinent weten kan hoeveel datter in is. Want indien den back so wyt bleve alse is, so soude men die eerst pertinent recht moeten setten, twelck lichtelick een weynich failjeren soude. Ten tweeden so moeten de kanten boven pertinent even hooghe syn, twelck mede licht wat schillen soude. Ten derden en kan men so pertinent dien back niet volgieten: of daer is te weynich in, of sy loopt over. Ten vierden so ist water, dat breet is, in den midden wat bultich, dewyle het over de kandt niet stracx loopen en wilt, gelyck vooren ergens getoont is [<,>]. Dit alles wort geschoudt in het kleyn buysken, twelck pertinent, sonder scheel, effen vol gegoten kan worden.   Dit soude konnen dienen om de statica medicina te helpen promoveren, want nu en weet Sanctorius*) anders niet te doen dan te weghen. Maer hierdoor kan men oock pertinent meten ende aen de differentie van grootte oordeelen van de gestaltenisse des lichaems, ende daerenboven so kompt het wel, dat het lichaem in gewichte niet en verandert, maer alleen in grootte, twelck oock verscheyden consideratien aenbrenghen kan; als oock dat de grootte deselvighe blyvende, de swaerte verandert, ofte beyde veranderende, de proportie, dieder te vooren was, tusschen beyde niet en blyft. De persoon in den back sittende, en lydt oock geen ongemack in een stove, als men hem met het hooft tot boven aen het buysken doet staen ende als het water tot de mont toe gegoten is, dat men dan het buysken in een oogenblick vol giet ende dan strax het scheel aftreckt; want dan loopt het water af ende men weet evenwel de quantiteyt aen het overschot, dat in de kanne blyft, daer men uyt giet.   *)  Sanctorius Sanctorius, de Statica medicina, Venetië 1614.  [>] [ Lugd. 1590 met figuur; mooier in Engl. 1712. Figuur rechts: S. Santorio, Commentaria in primam Fen primi libri Canonis Avicennae (Ven. 1625), kol. 557.] Stemspleet Laringis in canendo ratio.   Die synghen gewennen haer rimulam laryngis*) van passe open ende toe te doen, nadat sy hooghe of leeghe synghen willen. Te weten om hooghe te synghen doen sy 't nauwe toe; ende om leeghe, te weten bas te singhen, wyt open ende gewennen haer met eenen een sekere kracht te gebruycken om de locht uyt te brenghen tot sulcken openheyt, sulcken kracht ende altyt deselfde. Het is wel waer, dat men om den voorigen toon te synghen, de splete voors. wel wyder open doen mach als men naer advenant de kracht van te blasen vermeerdert, oftewel nauwer als men naer advenant die kracht wat vermindert (dewyle dat het traegh uytvlieghen des lochts een leeghe stemme ende het rasch uytvlieghen een hooghe causeert, also wel als de wytte ende nauwte van de splete of buyse, daer wy vooren veel van geseydt hebben [<]), maer het soude seer moyelick syn die proportie so dadelick te vinden,   [ *)  Rimula laryngis: spleetje van het strottenhoofd.]

[ 42 ]

Plicae oris diversarum linguarum diversae. waerom het gebeurt dat de musculi*) door oeffeninghe gewent worden sich sus ende so altyt op eenen voet te comprimeren ende proportie te houden teghen de musculi, die de borst comprimeren ende de locht uytjaghen, also dat sy één fatsoen ende gestaltenisse houden, gelyck ick ergens [<] geseydt hebbe van het spreken van verscheyden talen, hoe dat al de vouwen des mondts van jonckx aen, na den aert van die tale, die men gewent wort, geschickt worden, ende dat het moyelick is in den ouderdom een ander tale perfect te leeren, omdatter veel nieuwe vouwen ende rugae°) gemaect moeten worden.   Also gaet het oock met de musculi laryngis ende de kracht, dat is de musculi, die de borst comprimeren, passen daerop, ende hebben daerteghen oock geproportioneerde rugae of vouwen, doch, na myn oordeel, so sterck niet geseydt ende so vast niet als de musculi laryngis; want daer en hoeft maer wat meer krachts uyt het hooft te kommen sonder merckelicke veranderinghe der musculen.   Hieruyt ontstaet een ander mannier van gesanck, daer ick oock te vooren van geschreven hebbe [<], te weten in facet. Dit gebeurt als men niet hoogher synghen en kan met syn gewoonlicke stemme, so gaet men in facet synghen. So segghe ick dan, dat in dat fatsoen de rima voors. nauwer toegedaen wort ende de kracht vermindert, door welcke twee veranderinghen dit gesanck merckelick verschilt vant voorgaende, want het behoudt deselvighe hooghte ende leeghte, maer ten gaet so luyde niet. Men kan oock hoogher in facet synghen dan anders, omdat de kleyne kracht, die men gebruyckt om de locht uyt te persen, toelaet, dat de musculi laryngis machtich syn de rimam nauwer toe te houden dan als de locht, met sulcken kracht daeruyt vliegende, de rimam met gewelt opent, also dat de musculi laryngis die dan so dicht niet toe houden en kan als wanneer de blasende kracht minder is.   Den 15en Meerte 1628, also ick Casserij boeck de Organis vocis et auditus#), dat D. Colvius [<,>] my van de weke geleent hadde, metter haest doorloopen hadde ende my occasie gegeven van dit aphorismus te schryven.   [ *)  Musculi: spieren.]     [ °)  Rugae: rimpels.]   #)  Julius Casserius, de Vocis auditusque organis historia anatomica, Ferrara 1600.  [fig.] [ Bespreking in: John Martin, 'The Vesalian School of Anatomy in Renaissance Padua'.] Schip en roer Naves majores cur minoribus clavis regantur. *   D. Colvius [<] vraeghde my den 29en Meerte 1628 te Dortrecht hoet quam dat een groot schip kleynder roer hadde dan een kleyn schip, te weten het deel, dat int water kompt; want hy verstondt wel, dat de reste niet met allen en dede tot het regieren van het schip.

[ 43 ]

Ick antwoorde, dat hy letten soude wat een stercke windt datter altyt ontrent groote kercken is, alst maer een weynichsken en waeydt [<]. Nu so moet men weten, alst schip stil licht ende het water oock, dat dan het roer sus of so gedraeyt werdende, aent schip niet en vermach, noch dat kan doen wenden of keeren, maer alst water sterck dryft voorby het schip, dat is so veel of het schip door de wint so sterck voortginck. Nu dan het water gelyckt ontrent het schip de wint ontrent de kercken, ende alser water teghen het schip kompt ende daer niet deur en kan, so moetet ter syden af lanckx het schip snuyven, ende hoe grooter het schip is, hoe meer waters datter opgehouden synde lanckx het schip heenen moet, twelck dan so veel te stercker vliet. Welcke kracht op het roer kommende, naer advenant soveel kracht doet teghen een kleyn roer als minder vloet teghen een groot roer. Ende nadien dat dickwils geseyt is, dat de superficien van groote dynghen kleyn syn ende dat het groot schip belet het water deur te passeren ende het lanckx henen snuyven representeert de superficie van het groot schip, so moet dit snuyven veel krachtiger syn dan het snuyven lanckx een kleyn schip, veel meer dan naer advenandt dat de roeren souden syn.   Dan hiervan is te voren oock wat geseydt [<]. Steen uit straat trekken Pueri cur corio lapides eruant. *   Ich hebbe vooren ergens [<] geseydt hoet kompt, dat de jongers met een leerken wel steenen uyt de straten trecken konnen. De steen sy A, het leerken BC, het touken, daer sy aen trecken, DE. Sy maken het vetleerken met haer spuyghsel nat ende plackent so plat teghen den steen ende trecken dan aen het touken opwaerts*). Also wort het tusschen het leerken ende de steen hol, daer het leerken te vooren plat teghen den steen lach ende daer en kan gheen locht in, omdat het spuyghsel de kanten van het leerken van binnen besedt ende het leer selfs is vetachtich; so isser dan van binnen wat ydels, also dat de weynighe locht dieder te vooren in was, sich moet verspreyden, staende wydt vaneen, gelyck men hier de stippelkens siet. Nu de locht van buyten aldaer gheen tegenstant van binnen vindende, pranght het leer van ter syden soveel alst verdraghen kan ende doet het in syn ronde krimpen, also dat de ronde kleynder is dan se was; dat is te segghen waert dat men eenen draedt imagineerde tusschen de steen ende den uytersten randt van het leerken ronsom, die soude kleynder syn dan als het leerken niet getrocken en wort, maer dewyle het leerken niet so veel inkrimpen kan alst van noode is,

[ 44 ]

ende dat het so styf is, dat het door syn kleynte niet meer buyghen en kan, so en kan de locht van buyten dat niet meer inwaerts persen van tersyden. Maer waert dat de jonghen niet en trock, so soude de locht het leerken van boven nederwaert plat pranghen ende maecken also de capaciteyt van binnen nauwer; doch de jonghen blyft al trecken ende maeckt de capaciteyt van binnen altyt wyder. Daerteghen pranght de locht van boven ende ter syden het leerken so sterck, hetselvighe teghen de steen douwende, dat de jonghen dat van de steen niet trecken en kan, maer de steen die gaet selve uyt ende blyft aent leerken hanghen, want sy en heeft niet al haer swaerte, de locht also wel van onder als van boven teghen haer persende.   [ *)  Anthoni van Leeuwenhoek (geb. 1632) zegt, als hij de mosselschelp bestudeert:   Dit siende, quam my te binnen, dat wanneer ik een jongen was, ik wel met een leertje heb leggen speelen, en welk leertje wy een trek-leertje noemden. Dit was een rond leertje ontrent van twee duym diameeters; in 't midden van zoodanig leertje maakten wy een kleyn gaatje, ende daar staken wy dan een toutje door, en voor het gaatje leyden wy een knoop, dit leertje door watert zijnde, drukten wy het glat op een ronde Key-steen, als wanneer wy dan met het toutje de Key-steen niet alleen konden optillen, maar daar ook mede voortliepen. In een brief van 30 april 1694 (Alle de Brieven, X, 104; vermeld door L.C. Palm in Antoni van Leeuwenhoek 1632 - 1723, 157, Amsterdam 1982).] [ Het leertje wordt ook genoemd in Voyages de Monconys (1666), II, 179, 3e regel van onder. En in Henricus Regius, Philosophia naturalis (1654), p. 21, met figuur rechts.] Capsulâ corium puerorum imitari.   So kan men oock wel imagineren, waert dat men een backxken met het opene omgekeert teghen eenen muer of solder etc. sette, also dat de kanten glat waren ende effen teghen de muer of solder pasten, also datter niet één gaetjen en was; of, om beter te doen, dat men in de vloer een groeve maeckte, daer den randt vant backxken in stondt ende die groeve vol waters dede, sodat den randt een weynichsken ronsom met water besedt was, so soude men dat baxken wel gemackelick optrecken ende wederom neer in de groeve setten. Maer daer staende ende vastgehouden synde, indien men door een buysken in het baxken kommende, een deel van de locht uyttrock ende genoch uyt synde, het kraentjen daertoe gemaeckt synde, draeyde also dat het buysken gestopt bleef, gheen nieuwe locht daerdoor in het backxken konnende kommen, so kan men wel imagineren, dat men dat baxken van de solder of vloer niet en sal konnen trecken, maer dat men eer den block sal na sich trecken, na dat het baxken groot of kleyn is; want hoe grooter, hoe vaster het teghen de vloer kleeft, omdat mer meer lochts uyt kryghen kan ende de ydelheyt van binnen is te grooter.*)   *)  Vergelijk de uitleg van Descartes, in navolging van Plato, in zijn brief aan Reneri [<,>] van 2 juni 1631 [ed. Adam et Tannery, T. I (1897), p. 205-208: lucht als wol met etherwervels in de poriën]. Wateroppervlak Aqua quantum in lato vase in medio altior esse possit.   Wilt ghy weten hoeveel hoogher het water in de midden van eenen wyden back staen kan dan aen de canten [<], so spandt een drayken daer recht over ende gieter water in tot boven toe vol ende laet er dan van langherhandt stuckxken gout of yet anders in vallen. Want de droppelkens, daerin vallende, doent water te seer roeren ende over de canten loopen. So sult ghy sien hoe veelt in de midden boven het drayken staet.

[ 45 ]

Glaskit Caementum quo vitra conjunguntur, facere.   D. Balbiaen*) seyde my den 8en April, dat de oorsake dat ick myn glas niet dicht maken en kan tusschen het buysken ende de mondt [>] met calck, die ongeblust is, ende wit van een ey, geschiet omdat ick de kalck niet genoech en wryve ende fyn en make op eenen steen, gelyck men de verwe doet, want, seght hy, tusschen de grove deelkens gaet noch locht deur — niet, meyne ick, tusschen het wit vant ey ende de stuckxkens calck, want het wit vant ey kleeft daer dicht aen, maer deur de brockxkens selve. Dan daerteghen mocht men segghen, terwyl dat het cement dick geleyt wort, dat het een brockxken juyst over het ander niet en kompt.   Hy meyndt, dat den ongeblusten calck best tot cement dient, omdat se alderfynst is ende gewreven kan worden, jae dat al dat fyn met eenich liquer gemeynght synde, voor cement dienen soude konnen, selfs oock sandt fyn gewreven synde; oock aerde ende stof, alst slechs drooghe genoech gemaeckt kan werden. Maer tgene fyn is ende swaer, dat dat het beste cement is, als lootwit ende bovendien meny, twelck veel lichaems heeft als van loot kommende ende seer fyn gebrandt is. Dit wilt hy gemeynght hebben met het onderste, dat is dickste ende droessemste van lynsaetoly, want, seght hy, het wit van een ey wordt int water weeck.   *)  Waarschijnlijk Nicolaes Balbiaen (Gouda, 1598 - 1664, Leiden), predikant te Bergambacht. Hij was zoon van de Goudse stadsdokter Justus B. die over alchemie had gepubliceerd. Lichtreflectie Lumen quam rei visibilis partem ferire debeat.   Als men wat subtylick sien wilt, so moet men dat sien door het licht, dat van tersyden kompt, want dat recht van vooren kompt, maeckt van de omstaende saken een reflexie in ons ooghen, dewelcke vervult synde met dat licht, en konnen het ander, dat sy principaelick sien willen, niet vatten. Want al ist so groot alst andersins soude syn, so en kant nochtans tunicam aragnoidem*) maer so pricken alst andersins pricken soude; maer die wort allom van ander dynghen ronsom oock geprickt, waerdeur sy dit pricken niet bysonderlick voelen en kan; ja selfs het licht van dander syde mede is te veel, want dat vertoocht dander syde van hetgene, daer men op siet, twelck, al ist pladt, so stoot evenwel het licht teghen de asperitates aen die syde, die men niet sien en wilt, ende brenght ons int gesichte meer dan wy willen. Ende daervan en siet men dat men wilt, so wel niet.   Dit is licht te proeven. Want in een kercke etc., daer veel licht is, siende op een vlecke of een effenheyt van d'een of dander plancke, sult bevinden, dat ghyt veel beter sien sult als ghy met u handt het licht van vooren ende van dander syde afkeert ende alleen van een syde daerop laet schynen. Sed alias plura de hac re diximus [<]. [ Maar elders hebben we hierover meer gezegd.]   [ *)  Tunica aragnoides (arachnoides): netvlies.]

[ 46 ]   8 april - 8 mei 1628

Lensreflecties Vitrum convexum duplices res reflectendo representat.   Een glas, dat op beyde syden bol geslepen is, daerin sach ick vandaghe de veynsterglasen gelyck in een spieghel, doch dobbel, eens cleyn ende eens groot. Het groot schynsel was vant coleur daer de vensterglasen van waren; het cleyne was groenachtich, gelyck het voors. bol glas was. Dit was een teecken, dat het groot schynsel scheen van het oppervlack des glas, maer het cleyn van de superficie van dander syde, also dat de stralen van de veynsterglasen in het glas gegaen syn ende tegen dander syde afgesteut. Ende het schynsel was daerom groenachtich, omdat de stralen in het groen glas eerst ginghen ende dan weer uytquamen, want alle dynghen schynen wel groenachtich, die mer maer rechs deur en siet. Hond Canis quî odoratu dominum cognoscat.   Waerom kan eenen hondt op eenen wech syn meester door den reuck volgen, al is hy langhe te vooren wechgegaen in de kercke ofte daer meer volck byeen staet? Moet hy dicht aen de beenen ruycken, eer hy syn meester kennen kan?   Antwoorde. Omdat den reuck van syn meester gemenght wort met de reucken van d'ander lieden als den hondt wat verde af is; maer dicht by ontfanckt hy elckx bysonder. Op den wech is de meester alleen. Verrekijker Telescopij duo vitra debent esse proportionata.   Die de verrekyckers maken die en moghen tot het bol glas AB niet alderhande hol glas nemen, maer een, twelck op dat bol glas past [<]. Twelck haer veel moyte kost ende en konnent dickwils oock niet vinden, omdat het nauwe luystert. Voornementlick als sy een bol glas gemaeckt hebben om eenen langhen verrekycker toe te bereyden, dan en weten sy niet, wat voor een hol glas sy daertoe moeten nemen ende het verdriet haer al te veel hol glasen te slypen. Daerom remedieren sy dat met een diaphragma, dat is een schutsel met een cleyn gaetken daerin, waerdoor anders niet gaen en kan dan de middelste stralen, twelck wel de confusie beneempt, maer het laet al veel stralen verloren gaen, die andersins, waert dat het hol glas paste, in d'ooghen kommen souden.   De reden waerom al de hol glasen op al de bol glasen niet en passen, is dese. Laet AB een bol glas syn, door twelck de parallele stralen E, F, G, I gaen ende al in één punt souden vergaderen. Doch F ende H, deur het hol glas gaende, vergaren nu in K; maer E ende I, dewyle sy schuynser op CD vallen, divergeren meer ende vergaren in L, hetwelcke confusie maeckt, dewyle d'een stralen van hetselve punt, dat men sien wilt, hier, ende d'ander stralen daer vergaderen.

[ 47 ]

Welcke confusie wel weghgenomen wort door het diaphragma, waerdoor de stralen E ende I afgesneden worden, doch, als geseydt is, die stralen gaen verloren. Om welcke te bewaren, so moet men een geproportioneert hol glas sien te kryghen, dat so vlack staet, dat de stralen E ende I oock in K vergaderen.   Maer om te weten of het hol glas te vlack of te hol is (want soo men dat niet en weet, so sal men niet weten wat te doen ende oneyndelick missen), so plackt een cleyn doncker pampierken op het rechte midden van het hol glas. Daerdoor worden de middelste stralen F, G, H wechgehouden. Indien dan de buyse wat langer moet syn eer se perfect gesicht heeft dan se te vooren met het diaphragma of schutsel was, dats een teecken, dat de uyterste stralen voorder vallen ende dat het hol glas al te hol is, ende so voorts. Telescopium quo remotissima videantur.   Op die manniere soude men konnen een verrekycker maken oneyndelick verre alle dynghen representerende, indien men hierby voeght hetgene op ander plaetsen van dese saken hiervooren dickwils geschreven staedt [<]. Men kan oock wel verstaen, dat hoe het bol glas vlacker is, hoe het hol glas oock vlacker, dat is min hol, dat is een gedeelte van een grooter cirkel moet syn; te weten, als het hol glas een gedeelte is van een grooter circkel, so moet het hol glas dat oock syn. Als men dan een verrekycker heeft, die goet is, al isse kort, men kan al proevende tot een langhe geraken.   [>] Astrologie Aspectûs quî potentissimi.   Balthasar van der Veen [<,>] tot Gorckom meyndt, dat de sextiles aspectûs [<] niet met alle en vermoghen, maer van de quadraet aspecten geeft hy dese reden.   A sy de aerde, B ende C twee sterren. De strale CE wort door de strale BE teghen de Aerde aen gedout; so oock BD door CD. Daerom doense cracht aen D ende E.   Voorts en houdt hy nergens van dan van oppositie, conjunctie ende quadraten. Ende als de aspecten geschieden ten tyde dat d'een of dander in de horisont van eenich lant is, daer, seght hy, werckt se aldercrachtichst, ja crachtiger dan alse in den meridiaen syn, om dieswille, dat dit landt den meridiaen met veel ander landen gemeen heeft, maer elck landt heeft synen horisondt eygen. "Maer", seght hy, "den derden man brenght de vreucht an".

[ 48 ]

Aspectûs, ubi operentur indagare. Als de Mane daerby kompt in een aspect, so sal de operatie geschieden als sy in onsen horizondt is, indien het eerste aspect niet eer voorby en is, ofte indiender een vaste sterre met de voors. twee in één aspect staet. So soeckt hy doort op ende neer doen van den meridiaen in wat landt de operatie geschieden sal, een van de sterren aen den horisondt blyvende.   Met dese speculatie alleen meynt hy al de cracht ende prognosticatie gevonden te hebben. Ick seyde: "Alst so ware, so behoorde men eerst al de aspecten van de vaste sterren met de Sonne te observeren ende te teyckenen ende daerdoor een generale prognosticatie van alle jaren te maken, op elcke maendt ende dach, want dat en verandert niet in onsen horisont. Dewyle de Sonne alle daghen eens in onsen horisont kompt, so moet men weten hoe sy gestelt was teghen alle vaste sterren, de vaste sterren teghen malcanderen eerst gerekent synde, want also sal men terstondt (als men weet, dat de Sonne teghen dese of die sterre so staet) oock weten wat respect sy met al de sterren heeft, die respect met die sterre hebben. Daerna sal men observeren hoet met de Mane gaet, dewelcke daerby kommende, maeckt, dat de cracht geschiede op dit of dat landt, want op die uere dat sy een respect heeft met de voors. sterren of Sonne, sal de operatie geschieden in dat landt, daer sy dan in den horisont is of meughelick oock een van dander".

[ Lat. ]   [ v ]

[ 50 ]

Zeedijk Vloten om de seedycken te bewaren.   *Mynheer De Brune*), bekommert synde over het groot gewelt, dat de see doet aen de Westcappelsche dyck in Walcheren ende de groote onkosten, die jaerlickx daeraen besteet worden, vraeghde my of daer gheen anderen beteren raet toe en was dander nochtoe gebruyckt wort; ende sloegh voor van een vlodt te maken voor dien dyck, vraghende oft wat soude helpen ende hoe groot ende op wat mannieren men dat maken moeste°).   Ick andtwoorde, dat het een seer goede consideratie was, gelyckende hetgene de waterdraghers doen, dewelcke in haer eemers houte teljoren legghen teghen het quabbelen ende overstorten vant water. Also, seyde ick, verscheyden groote vloten voor dien dyck geleydt synde, aen de landtsyde vast met anckers of andersins, also dat sy den dyck niet raken en konnen, so sullen de baren daeronder spelende, het vlodt niet konnen oplichten, omdat het so groot is, ende niet by deelkens gelyck het water, maer seffens opgelicht moet worden. Ende dat de baren oock niet seffens, maer by beurte en kommen, elcke bare niet craghts genoech hebbende om t'vlodt te lichten, waerdoor de baren nootsakelick daeronder sullen moeten verdwynen.   *)  Johan de Brune (1588 - 1658) was in 1628 schepen van Middelburg, en werd later secretaris van de Staten van Zeeland en pensionaris. [>]   °)  Achter de oude dijk was in 1540 een tweede gemaakt ('inlaag' of 'slaperdyk'). De eerste werd beschadigd in 1570 en 1612, en in 1632 werd besloten van de twee één nieuwe te maken [>].

[ 51 ]

Zwevende kwint Clavecymbali quintas disponere.   Nicolaes van Heyst [<], rentmeester te Siericksee, seyde my den 8en Mey, dat hy volgens de Instructie vant stellen van de orgels [>] de quinten eerst perfect stelt, twelck hy hoort aent effen ende gelyck geluydt. Maer dewyle de Instructie leert, dat men de quinten wat moet oneffen ende niet perfect maken, so klopt hy de pypen so, dat de geluyden teghen een gaen, gelyck of se seyden wou, wou, wou [<], het een wou van het ander in tyt soveel verschillende als den eenen pols in arteria manus*) van den anderen doet, ende dan ist wel. Maer so hy die dan noch wat ongelycker maeckt, so kommen die wouwen wel 5 of 6 mael dichter opeen; ende so hy die noch erger maeckt, so gaet het gelyck oft het ratelde.   Dit wouwen geschiet, omdat de geluyden van beyde de pypen van een wat verschillende, telcken wederom op één kommen te passen, ende hoe weynigher het een geluydt van het ander verschilt, hoe langher het is eer sy opeen kommen; dat is te segghen als d'een snare van dander maer een weynich en verschilt, so verschilt se de tweede wederomkomste noch maer een weynich, de derde noch wat, ende so voort totdat d'een snare eens meer over ende weer gewagghelt heeft dan sy behoorde, ende kompt dan weder gelyck se eerst was met de ander snare. Als by exempel om een goede ende perfecte quinte te maken, moet d'een snare tweemael over ende tweer gaen teghen de ander drymael, gelyck wy vooren overlanghe bewesen hebben [<]; maer indien de hooghste een weynich te hooghe is, so sal se (mene ick) in 50 mael één reyse te veel overgaen, twelck de oore qualick mercken kan, ende is daerom niet seer onaengenaem ende maeckt daerdoor een wou, dander vyftich mael noch een ander wou. Maer als die snare noch wat hoogher staet, so gaet se alle 30 mael of so eens te veel over, twelck nu de behaeghelickheyt van de quinte begindt wech te nemen. Maer noch erger synde, so ratelt het ende is heel quaet, dewyle het nu niet meer en gaet gelyck 2 tegen 3, maer gelyck 17 tegen 18 of 20 tegen 21 of 10 tegen 11 etc. twelck al dissonantien syn, want instede dat d'een snare 3 mael behoort te gaen teghen de ander tweemael, so en passen de slagen maer in elf of 12 reysen eens op een, of so.   [ *)  Arteria manus: slagader van de hand.] Fysica en wiskunde Verulamij et Stevini juditia ut differunt.   103 experimento Verulamij in Sylva Sylvarum*) dicit: "The cause of diapason is darck". Ego vero (ut etiam hic vides) multo ante videor eam reperisse [<]. Crediderim enim Verulamium in mathesi cum physica conjungenda non satis exercitatum fuisse; Simon Stevin vero meo juditio nimis addictus fuit mathematicae, ac rarius physicam ei adjunxit.   [ In experiment 103 van Francis Bacon in Sylva Sylvarum*) zegt hij: "De oorzaak van het octaaf is duister". Ik echter (zoals je ook hierboven ziet) schijn deze al lang gevonden te hebben. Want ik zou denken dat Lord Verulam in het verbinden van de wiskunde met de fysica niet voldoende bedreven geweest is; Simon Stevin echter was naar mijn oordeel te zeer toegewijd aan de wiskunde, en voegde er minder vaak de fysica aan toe.]   *)  Francis Bacon, Sylva Sylvarum or a Natural History, Londen 1627.  [1635 met 'alphabeticall table'.] [ Benedino Gemelli, 'Isaac Beeckman as a reader of Francis Bacon's Sylva Sylvarum', in Journal of Early Modern Studies, 2-1 (2013), p. 61-80.]

[ 52 ]   8 mei - [19 juni] 1628

Zeewater wordt zoet Mea de aqua Zelandiae sententia consuli Werckendet tradita.   Syn eerste experiment*) van het seewater, dat door het sandt gaende soet wort, komt overeen met myn schryft [<], twelck ick eens overleverde aen mynheer Werckendet, borghemeester van Ziericksee°), waerin ick vertoonde hoet quam, dat het water in de bleeckeryen onderweghen Noortgouwe soet was ende datter genoech was om heel Sierickzee mede te dienen. Alsoock met myn speculatie waerom al het water in de grachten van de eylanden in Zeelant brack is ende altyt so blyven sal; want wat apparentie isser dat de aerde daer oyt versteenen sal? Alsoock met hetgene ick de brouwers te Middelborch gepresenteert hebbe om het water uyt de duynen in de stadt te brenghen.   [ *)  Zie vorige notitie, Fr. Bacon, Sylva Sylvarum, 1627, I-1: "Digg a Pitt upon the Sea shore ...".]   °)  Lieven Werckendet (1550 - 1622) was raad, schepen en burgemeester van Zierikzee, heemraad van Schouwen, en "rentmeester-generaal Beooster-Schelde". Geluid Sonus cur intus melius audiatur quam foris.   130: "It is certain that ye voice is better heard in a chamber from abroad than abroad from within ye chamber", doch hy en geeft er geen reden van. Doch geschiet maer als er buyten meer getiers is dan binnen, want buyten worden dan de ooren vervult met ander geluydt, hetwelck na syn proportie tegen het geluydt, dat van binnen kompt, het gehoor van dat van binnen verhindert. Want alser gheen ander geluydt de ooren raeckt, dan hoort men hetgene, dat alleene raeckt, alderbest; also beletten d'een gedachte dander, het een gesichte het ander etc. Sonus an ex alto melius audiatur.   205 meynt hy, dat men op eenen toren beter hoort ende siet, dat beneden is, dan beneden, dat boven is. De reden soude hiervan moeten syn omdat het licht ende de materie des geluydts lichter syn dan locht ende daerom liefst na boven gaen, van welck opwaerts trecken wy dickwils gesproken hebben [<]. Aqua an possit esse medium soni.   220 meynt hy, dat water het medium kan syn des geluydts. Maer ick en kan dat niet gelooven, maer dat het water, van binnen met een tanghe daerin tegheneen te klappen of andersins geroert synde, buyten teghen de locht bobbelt ende also de locht stotende, geluyt maeckt, ende dat het door syn dickheyt den bodem ende de syden roert, daerteghen door het roeren gestooten synde. Welcken bodem beweecht synde, beweecht oock de locht daeraen buyten.

[ 53 ]

Soni diversi cur non commode simul audiantur ut visibilia.   224 dat verscheyden dynghen seffens sonder confusie gesien konnen werden, maer verscheyden geluyden (exceptis consonantijs) niet seffens en konnen sonder confusie gehoort worden. Ende is niet, gelyck hy seght, maer omdat alle geluydt in de oore op deselve plaetse des gehoors opereert. Want het gadt is rondt ende crom, also dat het een geluydt gaet, daert ander gaet; maer elck penicillus van verscheyden dynghen, die men siet, valt op een verscheyden punt van tunica aragnoides. Daerom moet men het geluydt altyt het een naer het ander hooren, soude het significant syn. Soni aut voces duae cur non duplo longius percipiantur.   228. De reden, dat twee voisen of twee keersen niet eens so verre en konnen gehoort of gesien worden dan één alleen, en is niet gelyck hy seght, maer omdat elck deelken bysonder vlieght, gelyck offer twee elck een pyl schoten of eenen steen wierpen. Dan het gebeurt, dat als daer veel deelkens vlieghen, sommighe oock aen malcanderen raken ende samen een grooter corpus maken, hetwelck dan, deselve vlucht houdende, min van de locht verhindert wort. Twelck oock soude geschieden waert dat dry vliegende steenen, of meer of min, int vlieghen byeen rochten of achter malkanderen vloghen, want den eersten soude de locht breken ende den tweeden schier niet met allen van syn vlucht verliesen ende also ofte den eersten voortstooten ofte, so den eersten door het breken van de locht wat aen deen syde schoot of neerviele, so soude den tweeden evenwel noch voortgaen, ende voor den derden oock also den wech bereyden etc. Aldus moet men dencken dattet int geluydt ende int licht toegaet, de deelkens nu ende dan aeneen ende achtereen rakende, maer meest alleen vliegende; so en volcht het dan niet, dat twee eens so verre vlieghen souden als één. Echo.   245. Tgene dat hy hier wil geproeft hebben in den echo, ofse reflexie lydt gelyck het licht, hebbe ick overlanghe te Siericzee al geproeft ende oock so bevonden, gelyck vooren ergens te sien is [<].   [>] Wind Ventus in maris aestu qualis desiderandus.   Het is beter windt te hebben alst voortye is ende stilte alst tegentye is, dan stilte alst voortye is ende windt alst tegentye is.   De reden hiervan is omdat de wint in tegentye eerst moet het tye overwinnen ende ten tweeden voortgaen. Nu so kan het eerste van het ancker gedaen worden, sodat het gebeuren kan, dat de wint effen so sterck is alst getye, also dat het schip noch windt, noch verliest. Dit soude ymmer oock het ancker wel hebben konnen doen ende dan soude het goet geweest syn, dat de windt daervoor mochte wayen alst getye goet was, want dan soude het schip doort getye gelyck in stilte ende door den wint voortgaen.

[ 54 ]

Bliksem en donder Fulminis et tonitrui distantiam indagare.   Wilt ghy weten hoe hooghe dat den donder geschiet, dat is te segghen de plaetse, daer de wolcken syn, in dewelcke den donder ende blixem gemaeckt worden, so observeert door u pols of andersins met noch sekerder instrument*), hoeveel eer men yet siet dan ment hoort. Als by exempel, ick neme, dat mynen pols 20 mael slaet nadat ick de blixem gesien hebbe, totdat ick den donder hoore. Laet dan een man een stick weeghs van u staen, die houdt kapt ofte (indien ghy meent, dat den blixem snelder vlieght dan het gesichte, id est species visibiles [<] quas vocant, quae tamen in instanti etiamsi falso videntur moveri°)) een muskedt afschiet ende telt hoeveel polsen datter slaen tusschen dat gesichte ende tghehoor#). Synder effen 20, so meet die spatie; synder meer, laet hem naerder kommen; synder min, laet hem verder af van u gaen totdatter effen 20 syn.   *)  Gedacht kan worden aan een 'pulsilogium' (slinger als polsslagteller) [<,>], of aan een draagbaar uurwerk [>].   [ °)  Vertaling: "zichtbare afdrukken, zoals men ze noemt, die toch ogenblikkelijk zijn, ook al lijken ze ten onrechte te bewegen". Vergelijk T. 2, p. 253 en hierna p. 112.]   [ #)  Vergelijk Stevins waarnemingen van kanonschoten [<], met conclusie "ontrent 27 stap ter myle".]   [>] Havens Havens te diepen ende platen te verlegghen.   Om te sien of men havenen diepen konde ende platen verlegghen, hebbe ick mynheer De Bruyne [<] een schriftken gegheven, daerin onder ander stondt dat hy soude vernemen offer eenighe schippers van over 50 jaren van jaer tot jaer aengeteeckent hadden de grootte van die platen, de vermeerderinghe ende verminderinghe daervan, de ebben ende vloeden daerontrent, het hoogh ende leeghwaters veranderinghe, de diepten ende ondiepten. Soot niemant gedaen en heeft, sal ment oude schippers vraghen ende tvoorseyde uyt haer mont opteyckenen, soveel als sy weten. Oock hoe de gronden tot verscheyden tyden waren: kleiich of sandich of aerdich etc. Ofte op te soecken oude perfecte caerten van Zeelant of van de plaetse, die men verbeteren wilt, ende een nieuwe te maken. Draaiende ring Annulus cur videatur globus.   274 [<]. Dat een gedraeyden rynck een sphaere gelyckt, is niet omdat de stralen daerdoor men siet, in de locht blyven hanghen, gelyck hy seght, maer omdat de impressie of prickelinghe van elck punt, dat men siet, de tunica aragnoides so prickelt, dat sy dat een tyt lanck gevoelt, welck gevoelen is sien. Also gevoelt men langhe tyt als men styf gesmeten is geweest, of met een spelle gesteken, al en bloet het juist niet. Doch dat gevoelen en geschiet, noch en continueert niet sonder innerlicke beroeringhe van de humeuren of spiritus, dampen etc. van de partye; want so haest alst daer al stil is, houdt het gevoelen oock op.

[ 55 ]

Lichtstralen Radiorum primorum et secundorum differentia.   277. Dat men een dinck, dat self gheen licht in sich en heeft, niet sien en kan dan door rechte linien, noch gheen merckteecken daervan, maer wel van een keersse, Sonne, Mane etc., dewelcke sich wel openbaren datser syn, al en siet men se niet, dat en gebeurt anders nergens om dan omdat van het licht ongelyck meer stralen kommen, want dander dynghen en worden maer gesien per secundos radios, welcke heel veele doort sprinkelen kommen van een eerste. Want een keerse, so kleyn als sy is, doet al tgene, dat in de camer is, verschynen. Ergo soveel kleynder als de vlamme is dan de kamer, of al dat men door haer siet, soveel krachtigher syn haer eerste stralen dan de tweede. So en ist dan niet vremdt, dat de eerste sich openbaren door de tweede. Maer dat men meynen soude, dat een straeltjen, daerdoor men een steen siet ende al syn oneffenheden, soude konnen so sterck teghen een ander steen of houdt vlieghen, ende sich daer in soveel deelkens verdeelen dat men dien anderen steen daerdoor soude konnen sien, is teghen reden. Want gelyck geseydt is, de proportie tusschen de eerste strale ende tweede is te groot. Het glas van een spiegel siet men, ende door die stralen, die daerop vallen, siet men oock wel ander dynghen, omdat in sulcke effene lichaemen de stralen des lichts byeen gehouden worden ende niet verspreydt, dewyle het gansche glas van één nature is, ende men en kan daerin geen verscheydenheyt sien. Toonaarden Modi modorum musici.   278 toont hy, dat hy de nature van de consonanten etc. niet en verstaet, ende alle instrumenten konnen so gemaeckt worden, dat se met malkanderen ende met de vois wel accorderen, al ist dat het een instrument ordinaerlick van d'een of d'ander natie of musicyns wel wat anders bedeeldt wordt dan een ander. Twelck kompt omdat in een monochordum op alle plaetse alle consonantien niet even wel en passen, maer worden in het een instrument hier, int ander daer toe gegeven, van welcke ongelyckheyt ick vooren breeder gesproken hebbe, ubi de modis modorum [<] en op verscheyden plaetsen meer [<]. Daerom siet men, dat onverstandt sympathias*) gebaert heeft, daermede bedeckende de onkennisse van de reden van saken.   [ *)  Bacon: "Concords and Discords of Musicke, are ... Sympathies, and Antipathies of Sounds".] Geluid Sonus an sit corporeus.   287 meent hy dat des voys wesen ende nature niet lichaemlick en is, om dieswille dat de stemme door veel instrumenten in de mont geformeert werdende, de echo nochtans, die die instrumenten niet en heeft, heele woorden nabootst; ergo, seght hy, so ist geluydt onlichaemelick.   Maer hy en siet niet, dat het wel mogelick is, dat elck deelken van de stemme, teghen een ander lichaem steutende, op dieselve manniere alst aenkompt, oock afsteuten kan, twelck de echo causeert, ende blyckt het gesproken woort of sillabe in deselve order van geluydt aen de ooren te brenghen gelyck se andersins recht toe daer gerocht soude hebben.

[ 56 ]

Vox ut formetur.   Daerom en volcht hier niet uyt, dat (gelyck ick vooren dickwils geseydt hebbe [<]) het geluydt niet en soude syn deselve locht, die in de mont was. Want elcke beweginghe des monts (twelck geschiet in elcke letter te formeren) beweecht niet maer een individuum of ondeelbaar stipken des lochts, maer een brocke om so te spreken; welcke brocke lochts in veel veselinxkens of deelkens doort gaen door de locht (die dit hoopken locht sowel klieft als sy het gespeut of vallende water doet) verspreydt werdende, so is elck deelken van de forme van die heele brocke. Als by exempel, als men het woordeken licht pronuncieert, de l wort eerst gehoort, ergo de mont beweecht haer tot het formeren van de l, ende al ist dat de i seffens schyndt te kommen, so is nochtans de locht, die beweecht wort tot het formeren van l, voorengegaen; dan die van i, dan c, dan h, dan t, elck syn locht hebbende, doch aeneen hangende, d'een vooren, d'ander achter. Beschuit Igni indurata tempus dissolvit.   295. Al dat het vier backt, seght hy, dat dissolveert den tyt, als in bischuyt. Maer hoe doet het den tyt? Niet door sich selfs, want wat isse? Maer omdat het bischuyt uytgedroocht synde, gatich wort, waerin de vochticheyt, die meest altyt in de locht is (meer dan in sulcke gedrooghde dynghen) treckt, ende vult de gaetjens, die voort backen vol waters waren. Ick segghe treckt, verstaende, gelyck altyt, valt daerin, ofte werter ingeperst doordien datter of de locht uyt kan of de gaetjens bequamer syn tot het houden van water, datter te vooren in was. Sulckx is een spongie. Roest Ferrum cur ab aqua rubiginem contrahat.   336 meent hy, dat water op yser gegoten of het yser nat gemaeckt synde, eer roest dan anders, omdat het de corste van het yser socht maeckt ende also de sprirtus of geesten eenen wech maeckt om uyt te kommen.   Maer wat spiritus kommen der toch uyt? Hoe wort het yser socht van water? Ick hebbe vooren ergens geseydt [<], dat het water sittende in poris, dat is in de gaetjens van het yser, door de warmte uytvliegen moet, maer aent yser wat vast clevende als binne in de gaetjens gedroncken synde ende niet wel uyt konnende, opent daer door syn swellen het yser, also dat die pori, daer het water in is ende door de hitte, dieder ingemingelt wort, meer plaetse behoeft, grooter worden; ende dierhalven breken se open ende vallen van de reste van het yser, ende het water vlieghet met het vier wech. Dit geschiet in het oppervlack vant yser, want het water en kan niet diep in, noch en soude daer niet vermoghen omdatter soveel yser ronsom vast is.

[ 57 ]

Oppervlakkig   De redenen, die De Verulamio [<] geeft in de voorgaende experimenten, syn meest al twyffelachtich ende verheyschen meer tyts om daerop te speculeren offer goede redenen van te geven syn, dan dat ick dit perfunctorie ende metterhaest lesende, doen kan. Kou conserveert Frigus quomodo res a putredine conservet.   341. Het en is niet vremt, dat coude alle dynghen bewaert van verrottinghe, dewyle ich vooren [<] so dickwils geseydt hebbe, dat coude anders niet en is dan het afwesen van hitte of vier ende dat het vier, solanghe het vier is, in perpetuo motu is, de beweginghe synde de essentia ignis. Als dan een dynck koudt is, so en isser niet in, noch ontrent yet dat roert, ende daerdoor yet daeraf doet gaen. Maer als de locht warm is, so vlieght die wermte, dat is particulae ignis, teghen ende in alle dynghen daerontrent ende menght sich met de vochticheyt, ja oock wel met de drooghe dynghen, deselvighe separerende. Ende sommighe, die cleyn syn ende veel particulae ignis daer ronsom kommen te stooten, worden oock wel van die hitte wechgevoert. Ende so wort een dinck gecorrumpeert. Schijnsel verliezen Luminosa semper sui aliquid perdunt.   352,9. "Shining woods being laid in a dry roome within a sevennight, lose their shining" etc., maer, seght hy, in een kelder houdt het syn licht. Ende heeft geproeft, dat een stuck houdts, dat scheen, geleyt in een drooghe plaetse, verloor syn schynsel, ende daerna, wederom geleydt synde buyten in de locht, creegh syn licht wederom.   Dit experiment kompt overeen met hetgene ick allom geschreven hebbe [<], dat licht altyt is in eenighe afgaende substantie ende anders niet, daer gheen diamanten noch carbonckels [<] niet verliesende schynen in heel duyster plaetsen; maer daert wat licht is, hebben sy reflexie ende haer effenheyt maeckt dat het licht daerop kommende, niet overal en sprinckelt.   Het voors. houdt vochtich wordende scheen, twelck beduyt dat dan de waterachticheyt geduerich door de warmte des weders uyttrock ende met sich brocht de silte of scherpe of olyachtighe verrotte substantie des houdts.   [>]

[ Lat. ]   [ v ]

[ 60 ]

Lamp Lampas clausa cur oleum suum flammae suppeditet.   373 experimento Verulamij [<] blyckt het, dat hy niet en verstaet hoet kompt, dat een lampe, die toe is, met een gadt onder aen de syde brandt*), want hy meyndt, gelyck vele andere, dat de oly warm wordende, van binnen locht maeckt ende daerom nederwaerts can gaen. Maer waerom brandt dan die lampe, al waer dien arm een spysse lanck? Ende en siet men niet, dat de hoenderen uyt sulcke baxkens koudt water dryncken? twelck ymmer oock nederwaerts moet gaen, souden de hoenderen drinken°). Doch de reden hiervan staet op een ander hiervooren [<].   [>]   [ *)  Bacon: "Take a Turretted Lampe of Tinne, made in the forme of a Squire", vergelijk: Fr. équerre - winkelhaak.]   [ °)  Beeckman geeft een tekening van zo'n drinkbakje in T. 1, p. 241.]

[ 61 ]

Pest Verulamius de peste et motu projectorum.   382 kompt gansch overeen met hetgene ick vooren erghens geschreven hebbe van de peste [<]. Worp   791. Aengaende hoe het kompt, dat een dynck, waervan het een eynde loot ende het ander eynde houdt is, soo ment werpt met het houdt vooren, dat het omkeert ende het yser vooren raeckt, daervan meyne ick vooren beter reden gegeven te hebben [<,>]. Geluid onder water Lapis lapidi in aqua incidens cur sonum edat.   792 seght hy, dat een steen int water op een steen vallende, geluydt maeckt.   Dit schyndt te stryden teghen tgene ick allom vooren segghe [<], dat het geluydt komt van de locht, die de lichamen in haer naecksels raeckt ende dat het idem numero aer*) is, die in de ooren kompt. Daerom moet het syn dat de steen onder water, een ander steen rakende, het water in de aenrakinghe van sich stoot ende dit syn naeste water, ende also tot boven toe, alwaer het aen de locht dien stoot doet, so breet als het water geroert is, welcken stoot in de locht de locht doet vlieghen, maer seer doof, als van water kommende, twelck een sacht lichaem is — sulck een nochtans dat niet en kan in de vlucht also gesmeten worden, gelyck oock houdt etc. niet en doet. Maer de substantie des geluydts wort eerst gepraepareert als die dinghen aen de locht raken.   [ *)  Precies dezelfde lucht, zie numero (niet dezelfde hoeveelheid).] Vogels Aves cur in infimo aere non bene volitant.   824. Ick hebbe ergens geschreven, dat het water, daer vuylicheyt in is, als het Haerlemmermeer, de schepen min ophoudt dan revierwater [<]. So soudet oock moeten syn met de locht, dat de vogels so wel niet vlieghen en konnen by de aerde, daer de dampen maken dat de lucht min is. Maer het scheelt veel of yet ergens tegen stoot of maer in en licht; ende opgaende dampen konnen meer draghen dan locht, vallende min.   [<,>] College Physico-mathematicum collegium a magistratu instituendum.   De heeren doen sulcke groote onkosten aen de Latynsche scholen, waervan sy de vruchten selden selve genieten, waerom en doen se dan niet een weynich onkosten om haer borghers, die haer stadt nudt souden syn, te doen onderwysen in natuerlicke wetenschappen ende mathematische konsten?   Dit soude konnen geschieden, waert sake dat sy een vergaderinghe deden oprichten, in dewelcke met haer weten ingenomen soude worden alle die bekendt waren wat geoeffent te syn in mechanycke wercken ende andere konsten, alsoock die men oordeelde dat goet verstandt hadden ende apparent waren tot voordeel vant collegie in kennisse te sullen toenemen.

[ 62 ]

Dit college soude bestaen in sulcken getal alst de magistraet goet vinden soude ende na dat sy liberalicken daertoe contribueren souden willen. Want het moest so niet gaen dat die niet en compareerde de boete gave, dewyle een beuselinghe maken kan, dat men daeruyt scheydt; maer alle die compareerde ende syn devoir dede, behoorde dadelick te trecken eenen schellinck of meer. Het devoir soude syn, dat sy op geregelt pampier (om eens al de schriften byeen te moghen binden) haer gevoelen op de voorgegeven vraghe souden schriftelick inleveren ende daer laten ligghen, nadat syt opgelesen ende onderteeckent hadden.   [<] Schrijven Litterae scriptae quae pulchrae dicantur.   Ick hebbe vooren ergens geseydt [<], dat de gewoonte een dynck fraey maeckt, dat is te segghen fraey doet heeten ende schynen. Dit blyckt oock uyt hetgene dat men met de penne schryft; want dat noempt men fraey schrift, tgene dat dick is daert dick moet syn, ende dun of fyn is, daer de letters so moeten syn.   Maer waerom moeten sy so syn? Omdat de penne, als men schryft, in de handt vast blyvende, door de splete, die se heeft, int trecken van linien der letters dese verscheydenheyt geeft, na dat het platte van de penne of de syden teghen het pampier kommen. Twelck alle menschen, eenderley penne gebruyckende ende die op eenderley wyse in de handt houdende, nootsakelick eveleens doen; doch d'een houdt de penne wel wat aen d'een syde te veel, d'ander aen d'ander syde te veel, maer de meestendeel houdt se wel, doch wanckelbaer, also dat se somtyts de dickte van de letters hier maken, somtyts daer. Evenwel worden de letters meest op haer behoorlicke plaetse dick ende dun gemaeckt, dat is: telt hoeveel letters datter in alle schriften, hoe quaet dat se syn, op een seker rechte plaetse dick syn ende telt hoeveel datter op een seker onrechte plaetse dick syn, ghy sulter veel meer vinden van de eerste. Daer syn wel meer letters, die op de onbehoorlicke plaetsen dick syn, maer die onbehoorlicke plaetsen syn vele en de seker rechte maer één. Daerom moet men een seker onbehoorlicke plaetse setten teghen de rechte, niet al de onbehoorlicke plaetsen. Want waert dat een schrift altyt op een selve ongewone plaetse grof of fyn ware, ende dat al de schriften, die men siet, so waren, dat soude dan oock in dien deele fraey schrift worden. Daerom neempt (by exempel) het opperste van een letter, als by exempel van een o, ende besiet daerin tgene voorseyt is, sult het so bevinden. Leer kleuren Leertouwers hoe haer verwe is.   Ick verstae, dat de leertouwers van de brouwers het leck halen, dat is hetgene dat van de moudt etc. drupt, alser al het bier af is, ende dat se dan in een tonne, daer veel verroeste nagels ende ander yser in is, dat leck gieten; al waert eenen tyt lanck op gestaen hebbende, dan verwen sy haer leer daermede, ende het worter van swart.

[ 63 ]

Maer het leer en soude dese verwe niet aennemen, waert dat het eerst niet wel doortrocken en ware van de huyvetters runne, want so men een doeckxken daerin steckt, of yet anders, het en sal daervan niet swart worden.   Hiermede verwen de boeckbinders het leder synde kalfleer, dat sy over de borders trecken, gelyck ick gisteren int binden van desen boeck gesien hebbe. Ende den boeckbinder seyde my: "waert sake, dat men dit leer, eert geverwet was, met regenwater nat gemaeckt hadde ende dan eenen yseren hamer daerop gesedt, het soude op die plaetse, daer den hamer gestaen hadde, alleen swart geweest hebben". Twelck is omdat dit gerunnet is ende van runne wel vet doortrocken. Alias ratio quaerenda. [Elders een reden te zoeken.] Koude hemel Frigus cur stellis micantibus sit majus.   866 seght Verulamius [<], dat het in ster-licht kouwer is dan alser wolcken syn, ende schyndt onder anderen oock reden te geven, gelyck ick vooren gedaen hebbe [<], te weten omdat de hitte dan plaetse heeft om uyt te trecken; andersins blyft se teghen de wolcken ende en kan oock, boven gesloten ende verhindert synde, so haest niet optrecken, also dat de locht warm blyft totdat de Sonne des anderen daeghs wederom opkompt ende syn hitte of vier in de locht wederom schiet.   Daer seght hy oock, dat de locht altyt eenich licht in sich heeft, anders en souden de catten niet sien konnen. Ick hebbe vooren hetselve geseydt [<] ende noch meer, te weten, dat dit licht noch kompt door de sterren ende de refractien ende reflectien des nachts. Niet datter in de locht eenich licht groydt, want niet en sal blicken noch peerel noch steen, daert heel doncker is, maer de katten konnen yet uyt haer ooghen schieten, dat licht maeckt, daer sy haer ooghen toe schicken, ende perpendiculariter wederom keert, daerdoor sy ende niemant anders dat sien en kan. Gevoelsbedrog Digiti transversim sibi impositi errant.   869. Van t'gene dat de vynghers cruyswys overeen liggende, een bolleken dobbel presenteren, hebbe ick vooren [<] de rechte reden, so ick meyne, gegeven, vergelyckende die met de stralen, die van een dynck in beyde de ooghen kommen.   *)  Zie T. 1, p. 28. Descartes noemt het verschijnsel in La Dioptrique (1637), p. 64, met figuur. [ Ned. 1659 (vert. J. H. Glazemaker), p. 112: "men meent dat men, het koegeltje G met de twee vingeren A D, over malkander gekruist, aanrakende, twee koegeltjes gevoelt".] Oudziend   870. Hy verstaet niet, hoet kompt, dat de oude lieden van wat verre af beter lesen konnen dan van dichter by etc., gelyck Keplerus*) wel doet [<].   *)  Zie Ad Vitellionem Paralipomena (1604), pp. 200-203 [fig.] en Dioptrice (1611), Prop. LXIV. Zie ook T. 1, p. 112 en T. 2, p. 329.

[ 64 ]

Schaduwen Umbrae extrema cur moveri videantur.   879. Het uyterste van de schaduwen, seght hy [Bacon], schyndt altyt te beweghen ende de reden daervan te syn, omdat de sierkens, die men in de sonneschyn siet, altyt uyt ende in de schaduw vlieghen. Want alser eenighe sich na de Sonne sus of so keeren, so schynt het, dat de schaduw korter ende langher, smalder ende breeder wort; op d'een plaetse wat breeder, terwylen sy op d'ander plaetse schyndt te smallen. Want de reflectie van die sierkens synde dicht aen het eynde der schaduwe, blickt op de schaduwe ende maeckt se wat lichter aent eynde.   Dit hebbe ick nergens geschreven; dan staet my so wel aen, dat ick nu myn gevoelen dus explicere. Glas om vlam: water omhoog Vitrum in aqua inversum ultra flammam candelae cur aquam attrahat.   889. De reden dat het water het glas vult als ment over een brandende keerse stelt met den randt int water, en is niet de attractie, gelyck hy meent, terwylen de vlamme noch niet uyt is, maer omdat de vlamme dan so heet niet en is als in dat oogenblick als het glas daerover stolpte; waerom oock de locht int glas dan al begint dicker te worden ende het vier door de onsienelicke gaetjens des glas te vertrecken. Maer als de keerse heel uyt is, dan dickt de locht subitelicker ende het water ryst stercker. At hac de re alias scripsi latius [Maar hierover heb ik elders uitvoeriger geschreven]. Dierlijk, plantaardig, of mineraal Animalium, plantarum et metallorum differentia.   601 en 607 seght hy, dat het verschil tusschen dieren, planten ende metallen of steen ende diergelycke is, dat de dieren ende planten spiritus of geest hebben in gootkens, maer de reste hebben geest, die besloten is hier ende daer in gaetjens, also dat de geesten byeen niet kommen en konnen. Ten tweeden, dat de geesten van dieren ende planten gelyck ontsteken syn ende branden, maer de andere niet, al ist dat de substantie van hitte daerin dickwils grooter is, soo sy ontsteken wort, als in naphta ende aromatibus.   Het verschil tusschen dieren ende planten is, dat der dieren geesten noch bovendien in seker hollicheden vergaderen behalve haer aeren of gootkens, ende dat sy meer branden ende ontsteken syn dan der planten. Van dit branden hebbe ick vooren ergens breeder geschreven [<,>]. Van de geest in de steenen is te ondersoecken, want die kan daer wel in syn, ende vacuum oock, dewyle dat geest veeltyts ondichter is dan styf lichaem, want water (twelck oock geest kan genoempt worden) is dichter dan houdt. Klikkertje Vermis, dictus clickerken, a me inventus.   Den 19en Junij 1628 hebbe ick een clickerken gevonden, dewelcke men des avonts in de bedtsteden ende schutsels hoort, waervan sommighe wel verveert worden, want het clopt kleyne, dichte clopkens*), sodat sy het spoockerye houden te syn ende voorboden van geluck, maer soo men die kompt te sien, so ist ongeluck, segghende, dat het cleyne mannekens syn met trommelkens aen haer syde; ende alse gesien worden, so geven se dengenen, die haer siet, een oorbandt ende verhuysen.   [ *)  De grote of gewone houtwormkever heet 'doodskloppertje'.  WNT ook: 'doodsklokje'. Carolus Tuinman, Fakkel der Nederduitsche taale (1722), p. 176: "Klikkertje noemt men bygelovig een voorspook, dat ymand sterven zal", maar dan: "dat de eerst stervende den volgenden heeft verklikt".]

[ 65 ]   [19 juni - 7 juli] 1628

Maer het syn korte, dicke wormkens gelyck een peerdeboone. Sy cloppen met haer hooft teghen het bordt. Ick nampt op ende steldet op een plancke, ende clopte met myn nagel eerst op de plancke, ende terstondt dede het wormken ook so. Het cruypt heel traech voort met voetjens. Verme, id est met een clickerken, ymant bedrieghen.   Dit schryve ick omdat niemant en lette op dynghen, daer niet op te letten en is. Want indien ymant een ander bedrieghen wilde, hem wys makende, dat hy wat bysonders ware, die soude sulcken beestkens in een doosken sluyten ende op een plaetse setten daert niet te vinden en was. Als hy dan ymant wys maken wilde, dat hy antwoorde creegh van synen geest etc. op al syn vraghen, so mocht hy den persoon in de camer brenghen ende alles toesluyten ende doncker maken met meer ceremonien om de sake te beter te doen gelooven, ende dan segghen: "Ick sal kloppen ende indien den geest oock klopt, dats een teecken, dat hy by de hant is ende my verhooren sal". Alst dan so gebeurde ende dat de persoon de nature van dese wormkens niet en verstondt, en soude hy niet beven? Daerom en laet u niet bedrieghen, noch en bedrieght niemandt, tensy om te leeren ende dan te openbaren. Pijl en bol Sagitta cur fortius operetur quam globus.   704 seght De Verulamio [<], dat een houdte pyl uyt een musket geschoten, door dicker houdt gaet, daer een bolleken van loot niet door gaen en kan. De reden hiervan seght hy te bestaen uyt het grootste secreet der nature, te weten de gelyckheyt van substantien, waerdoor houdt houdt treckt alst niet verhindert en wort door de swaerte, dewelcke geheel wech is als de pyl so rasch gedreven wort.   Maer dit en is maer beuselinghen, want het houdt en wort ymmers door syn swaerte niet verhindert door houdt te gaen, daert op licht? Maer de reden, waerom eenen pyl meer forse doet als een bolleken, hebbe ick gestelt in myn eerste lesse, die ick binnen Dort gedaen hebbe*), namentlick omdat den pyl door syn lenghte so swaer is alst loot, waerdoor sy niet licht en kan gesteut worden, ende dat sy door haer smalte weynich locht ontmoet ende meteenen daerdoor gaet ende haer scherpte maer teghen een kleyn plaetsken van het houdt gedreven en wort, twelck lichtelicker te doorbooren ende te overwinnen is dan met deselve cracht seffens veel houdts te genaken, twelck met de cloot geschiet. Besiet oock wat een cuneus of beytel al doen kan, daermede eenen pyl te gelycken is.   [>]   *)  Zie hiervoor, p. 6. En de eerste notitie in Dordrecht, p. 1. [ Les over isoperimetrische figuren (met gelijke omtrek) op 2 juni 1628, zie T. 4, p. 124 over de pijl.]