Eenen pyl vlieght snelder dan een clootken even swaer, omdat het achterste van den pyl de locht niet en hoeft te breken, maer volcht sonder teghenstoet in de plaetse van de punt alreede gemaeckt, ende also wort de superficies door de lanckworpighe forme kleyne int respect van de corporeiteyt. Ick segghe de superficies, die verhinderen kan, de locht occurserende. Daerenteghen al heeft het ront wel de minste superficies van alle evegroote lichamen, so raeckse evenwel int vlieghen de locht met een grooter deel van haer superficies dan sommighe andere formen, als by namen een pyl, etc.

  Van dese materie is veel ende dickwils gesproken int voorgaende boeck [<]. Dit mach men tot verclaringhe daerby doen ende ter gelegener tyt alles met characteren also distingueren, dat men daerdoor al dat van eenderley materie is, vervolgens kan vinden. [>]

  Ick andtwoorde hem, gelyck ick vooren mynheer Puyck geantwoort hadde [<]. Ende wat aengaet dat syn collega meynt in alle tyt, so cleyn als men wilt, dat te konnen doen, seyde ick, dat hy ende meest alle vinders sich daerin bedrieghen, niet wel konnende afmeten of sy yet min of meer tyt doen dan ander instrumenten na proportie. Maer seyde ick — die meynt, dat hy met min cracht meer gewichts in denselven tyt kan door hetselve intervallum brenghen, die moet dencken of hy dat so haest doet als dat dynck door hetselfde spatium vallen soude. Want kan hy in soveel tyts dat niet brenghen door dien wech, door welcken het in dien tyt vallen kan, so en heeft hy niet veel meer gevonden dan alreede gevonden is.   [<,>]

  Maer — seyde hy — ick hadde suspitie, dat het daer niet wel en was, maer vreesde van onraet ende ongeluck dewyle daer eenighe snoeckxsche gasten teghen malcanderen veselden [fluisterden]; maer — seyde hy — gylieden spottede daermede. Evenwel seyde hy, dat hy, verveert synde, uyt den huyse ginck, doch also het huys alleen stondt op het velt aen een wech, verre van eenighe dorpen ende datter twee van den huyse hem naginghen, so drayde hy al ronsom het huys, ende doordien dat het doncker was, rocht [raakte] hy in een verckenskot, meynende dat het ledich was, doch also hy nederhurckte, sat hy op een vercken, sweegh evenwel stille ende liet se voorby gaen, die hem volchden, dewelcke hy int voorbygaen hoorde segghen: "Diable, où est ce meschant Flamman?" Dat hoorende bleef daer dien heelen nacht ligghen.
'S anderdaeghs quam hy wederom in huys ende vraeghde de weert waer wy waren, dewelcke scheen verslaghen te syn ende vraeghde hem, waer hy geweest was, ende wees hem op de kamer, daer wy sliepen, alwaer wy met hem loeghen, dat hy int codt geslapen hadde, hebbende niemant van ons dryen nu meer quaet achterdencken.

  Maer also hy, Borgois, eenighe jaren daerna voorbyginck, vondt hy dat huys geruineert ende een galghe daerop staen ende veel liens daeraen hanghen. Ende hem wert geseydt, dat het moordenaers waren, die in dat huys gewoont hadden, ende dat daer hynghen de weert met syn vrouwe, twee of dry knechten ende een meysen of twee, ende dat se veel lieden vermoort hadden, ende onder anderen in haer belydenisse beleden hadden, dat sy oock op sulcken tyt dry Flammans voorgenomen hadden om te brenghen, maer dat een van haer dryen wech gerocht was ende en konden hem niet vinden, om wiens wille en dorsten sy de ander twee gheen quaet doen.

  Konde vooreerst uyt den cirkel met deselfde wyde al de Hebreusche letters betrecken, dat men se kennen kan, also dat dit de rechte syn, die hy maeckt, so hy meyndt.

  Ten tweeden, alser verschil is van een woort, so en stelt hy maer de caracteren van de letters byeen; dan siet men de figure van de actie, die dat woort beteeckent. Also heeft Daniel dit schrift verclaert, seght hy. Ende verclaerde my de figueren, die van die woorden quamen, overeenkommende met de Schrift; ende so kan hy oock, na syn segghen, alle woorden doen.

  Ten derden kan hy daermede alle sieckten genesen, doordien hy den name Godts terecht schryft, want dan wort men verhoort, volgens datter staet: die Godt aenroept, sal verhoort werden. Te weten terecht; of ment dan schryft of spreeckt, dats één dynck. So en doet het dan niet de caracter, maer de belofte Godts.

  O curas hominis, o quantum etc.°)

  Ick dede hem maken twee krammen E ende F. Daerdoor dede ick hem steken de ysere figuere ACB, also dat men die uyt ende in doen konde als men A wat oplicht. Int midden daervan dede ick een gadt maken, daer de grendel van het slot doorgesteken wert. Als nu de deure met dit slot toegesloten wordt, so en kan de figuere ACB niet uyt, noch op noch neer, dewyle de grendel door het gadt D steeckt; maer als het slot open is, so kan men die figuere afnemen, ende niemant en kan ons van buyten insluyten. Ende als men het slodt sluyt omdat het niet rammelen en soude, so valt int toedoen van de deure de grendel tusschen de krammen E ende F, ende de deure kan so dicht toe als voor ende naer.

  De smidt dit hoorende, was seer blyde over die pracktycke.

  Daerom, dewyle ick noch een incommoditeyt in sloten gemerckt hebbe, die wel behoorde geremedieert (alsmede onder andere tot welstandt van myn schole) — synde dese, dat men op een slaperslot gheen ongebroken looper maken en kan, waerdoor de sleuters in scholen of vele moeten syn of men moet de voordeelen van de slapende sloten verliesen — twelck dickwils quaet is nadien elckeen, of al willens of onverhoets, de deure toedoen kan, sonder wille of weten van den rector —

  Hetselve kan men oock doen door touwen ende catrollen met eenen block of schip ligghende in sulck water.

  Want A sy den block, dewelcke ryst alst water, daer se in licht, hooght, want sy dryft op het water. Als den block ryst, so ryst oock de catrolle C; als dese ryst, so daelt den eemer B ende raeckt ten laetsten int water. Nu also op den grondt van desen eemer een gadt is met een clappe [<], so loopt het water daerin, ende als den block A wederom sackt door het leegh water, so gaet B op ende de clappe toe.

  Men siet hier hoe den eemer B dobbel so hooghe gaet als den block A sackt door het so stellen van de catrolle C, op welcke manniere men can den eemer B 10 mael hoogher doen rysen dan den block A sackt, twelck dient omdat in sommighe plaetsen het water maer een voet 2 of 3 af ende op en gaet, ende men wilt den fonteyne 10 of 20 voet hooghe doen springhen, maer dan moet den block soveel te grooter syn, de strale deselfde blyvende.

  Men hoeft oock het water juyst niet te halen uyt hetselve water daer den block in licht, maer men can, gelyck in de fonteyne per machinam Heronis, hetselve met het vloetwater omleeghe in de grondt synde, doen op solders ende toorens, ende de fonteyne doen springhen in roosewater, wyn etc., na begeerte.

  De applicatie om den eemer vol ende omhooghe synde, syn water daer te doen laten, mach elck bedencken. Kan op verscheyden mannieren geschieden.
Maer om één manniere te schryven, so kan men maken, dat het eemerken, alst vol waters opgehaelt wort aen AB hanghende, rechs in ballanse hanght, also dat het met als niet omgekeert ende uytgestort kan worden. So mach men dan een pinneken, onder het centrum gravitatis uytstekende, maken, hetwelck op een seker hooghde met den eemer gekomen synde, aen een houdt of yserken hapert, ende also den eemer doet ommekeeren ende uytstorten; dewelcke daer voorby synde, wederom recht kompt te hanghen; ende nederdalende, en salt pinneken in de weghe niet syn, ofte omdat het niet boven het houdt, daert aen haperde, en gaet, of omdat het int nedergaen wycken kan.

  Maer wat is dat te segghen? Groydt de vochticheyt (die toch anders niet dan water en is, dat int pampier treckt) in de steenen? Of treckt sy de vochticheyt, die in de locht is, na haer? Maer men bevindt niet, dat de locht droogher is daer steene, dan daer houte vloere syn. Dit gebeurt also wel op steene solders als op neerkamers, dat de steene vloeren vochticheyt bybrengen.

  De antwoorde hierop kan anders niet syn dan dat het houdt dichter is dan steen, also dat de steen het water, dat op haer uyt de locht des camers sackt, in sich kryght door de gaetken ende openheden dieder in syn. Maer het blyft boven op het houdt ligghen ende is daerom terstondt verteert van de warmte des camers. Maer dat in de gaetkens van de steen is, en kan so niet wech, ende en wort door het roeren des lochts niet gediscutieert, want die en kan der niet by.

  Hieruyt moet volghen als de camers openstaen in claer weder, dat al de vochticheyt wechtreckt uyt de camers met houte vloeren, maer de steene vloeren houden haer natticheyt, al wort de locht niet min dan in d'andere gesuyvert. Ende als de camers toe syn, so doet de steene kamer haer operatie, de natticheyt van langherhant in de locht treckende, die dan het goet, datter is, vochtich maeckt; maer daer de houte vloer is, daer ist al drooghe, want in hout en is geen nat, dat optrecken kan.

  Gelyckt dan de houte camers met eenen effenen back, daer men al het water subitelyck met eemers kan uytscheppen, ende de steene kamer met eenen back, daer men het water met vyngherhoeden moet uytscheppen, twelck nimmermeer gedaen en is van deselve handen, ende dat die backen alst reghent, even haest wederom vol werden. Ergo het kompt op het subyt vol worden ende op het niet even subyt gesuyvert te werden. Hieruyt so volcht oock, dat men seght: hoe dicker mueren, hoe vochtiger kamers.

  Nu al ist dat de steenen vol gaetjens syn, so is nochtans het lichaem daervan, dat is de steen selve, so dicht, dat se int water sinckt ende swaerder dan houdt, waervan wy op een ander int breede gesproken hebben [<].

  De reden daervan is dese. Indien de stralen van de Mane het hoogh ende leegh water maken konnen, gelyck sy doen, so konnen de stralen van de Sonne sdaeghs daermee gemenght synde, haer lichtelic dilueren ende daerdoor haer kracht benemen, gelyck de kracht van de wyn benomen wort als mer water in doet. Ende dat moet geschieden, hoe dat oock het water van de Mane beweeght wort. Want geschiet het omdat de stralen van de Mane in het water kommende, dat doen swellen, gelyck de Sonne de locht doet swellen, so en kander so veel int water niet van de stralen van de Mane als de stralen van de Sonne daer oock in gaen (twelck daeghs is) als wanneer de stralen van de Sonne (die tot het swellen des waters niet en doen) wech syn; twelck snachs is.

  Om dan het gemack der peerden te soecken, so sal best syn den scheeven meulen te laten gelyck hy is, ende het peert een uere te laten gaen gelyck het nu gaet, te weten met het hooft na boven toe, quansuys altyt opgaende ende klimmende met een touwe aen eenen vasten staeck gebonden synde, twelck nochtans niet seer van noode en is, dewyle het peert sonder trecken, alleen door syn swaerte, de vloer doet gaen, dewelcke (als geseydt is) onder syn voeten wech vloyende, wilt altyt van selfs voorwaerts treden, sodat de touwe, daert mede gebonden is, altyt slap staet. De ander uere sal men het peert stellen aen d'ander syde van den staeck ende daeraen vast maken, also dat het met het hooft neederwaerts helt ende altyt schyndt te dalen ende nederwaerts te gaen.

  Dit soude so gaen in vacuo, maer nu salt soveel schelen als de locht na de forme der lichamen teghenhoudt, daervan ick vooren int breede veel ende dickwils geschreven hebbe [<]. Maer nadien wy in de locht wonen, dat al onse assen dickte hebben, etc., in somma datter allom naecsel is, so moet men bovendien door experientie ondersoecken wat het naecksel al verhindert. In een fyn goudtgewicht sal men ooghenschynelick 100 aeskens met 101 wel ophalen; in een welgemaecte schale 100 lb met 101 lb, ergo aen een aerdighe catrolle oock so, ergo 1000 lb met 1010 lb ende so voorts, het eene also rasch op ende neer gaende als het ander.

  Diergelycke gebruyck seer noodich, ja so noodich dat het sonder slyngerwiel niet gedaen en kan worden, is te sien by de lindtwevers, die met 12 ofte meer getouwen seffens wercken, twelcke inventie eenighe jaren te vooren van eenen Hollandschen boer te Maeslant gepractiseert is*), doch nu seer verbetert. Hier hebbe ick binnen Dort gesien dat aen dit weefgetouwe een slingerwiel staet, so noodich als voorseyt is,

  Int selfde huys sach ick noch een slyngerwiel, gemaeckt omdat in de stoffe eenighe oneffenheyt kompt, die anders het drayen verhindert ende met horten soude doen gaen, twelck moyelick is voor den drayer ende onbequaem werck (twelck lindt is), want men maecket hiermet effen ende gladt. Het syn 3 yvoore rollen, bynaer aen malkanderen drayende, daer het lindt tusschen gecalandert wort.

  Hetselvighe confirmeert oock het gieten van geschut. Want nadien het kostelick ende swaer is een heele cortouwe te gieten, niemant en derft wat veranderen, wetende dat het oude goet is ende vreesende oft in het nieuwe (al hoopt men, dat het noch beter syn sal) yet ware, daer men niet op gedacht en hadde ende also so grooten cost beschadicht. Maer als het geschut eerst gevonden wiert, dan wast al goet, dat men dede, want daer en was te vooren niet beters, ende so blyft de forme van canon gelyck se eerst, of weynich tyts daerna, terwylen dat den eerste yver duerde, gemaeckt was. Ende nu is ment so gewent te sien ende te schilderen in conterfeytinghen, dat het al meer snaps hebben soude om te veranderen als in den beginne, alst maer eerst gepractiseert en was.

  Als men in een schip vaert, so schyndt het een somtyts dat het water voorby schiet, somtyt dat het schip voortgaet gelyck het doet. So oock als men opt landt staet, schynt men somtyts selfs voort te gaen, somtyts het schip, dat aen de kaye licht, voort te gaen, gelyck het oock doet.

  De reden hiervan hebbe ick erghens voren verclaert [<]. Ende en kan tegenwoordich anders niet bedencken dan vooreerst als men yet siet, tsy dat men selfs voortgaet, tsy dat dit dynck voortgaet, so en kant ons anders niet schynen of dat dynck gaet voort, daer wy op sien, want onse ooghen moeten staegh gedrayt worden daerna toe, tsy wy selfs voortgaen of stille staen; daerom schynt het ons te gaen gelyck ons ooghen drayen.

  Maer schyndt ons het dynck, daer wy op sien, altyt voort te gaen, hoe kompt dan, sal men segghen, dat wy, ofte op een schip varende ofte opt landt vast staende, dickwils selfs schynen te varen of voort te gaen? So moet men dan segghen: omdat men op yet, dat buyten ons is, so sterck siet ende so aendachtich, dat wy het vergaen van onse ooghen niet gewaer en worden, maer so starlinckx op een deelken letten, dat ons gesichte daerop gelyck blyft staen ende niet en verandert; also dat men nu dit deelken, nu dat deelken siet; ofte al siet men nu het een deelken, nu het ander, evenwel ons gesichte eenparich gestreckt staet op hetgene, dat buyten ons is. Als namentlick opt water, als men int schip vaert, so schynen wy selfs voort te gaen, tsy of wyt doen of niet. Want terwylen wy op tgene buyten ons is, so letten, dat de veranderinghe of gelyck wechgenomen wort of daer niet op gelet en wort, so schynen wy selfs, of daer wy in of op staen, eenighe veranderinghe in ons ooghen te geven, de ooghen gelyck van de sake, daer men so sterck op siet, getrocken wordende; welck trecken moet ons nootsakelick doen dencken, dat wy selfs voortgaen, gelyck ymant, die wechgetrocken wort.