Meughelick, dat sy tjarent meer of min neeringhe hebben, maer opdat niemant en klaghe, dat al de lieden, die hier wonen van dese keersmakers keersen en halen, maer vele van buyten ende dat sommighe steden in keersneeringhe andere te boven gaen, so salmen een pacht stellen op de keersen, die van buyten in kommen, dewelcke de keersemakers alhier sullen besorghen, ende tgene daervan kompt, onder malcander na proportie vant voorsz. bedeelen. Ende de pacht der inkommende salmen so stellen, dat de onkosten van de collecteur daer ruym van sullen moghen.   [<,>]

  De reden leert het oock, want cd een lens synde, ef een strale, die valt byna recht op cd, so is daerom de refractie fg oock byna recht. Maer ab een lens of glas van een oudt mans bril synde, ende ef de strale blyvende, die valt oblique op ab, waerom de linea refractionis oock obliqua is: fg teghen ab ende blyft deselvighe, hoe men t'glas oock keert. Ergo de glasen vaneen staende, so en kan t'vergaerpunt van d'eene opt vergaerpunt van dander niet vallen. teghen tgene staet fol. 195 a [<].

  Maer soomen dese dynghen doen wilde met een parabolische spieghel*), dan salt konnen geschieden, ja veel beter als door refractie, want de reflectie en verliest gheen radios, maer brencktse al in één punt. Men kan die oock grooter maken dan brillen ende veel radios vervanghen. Als men dan verscheyden spieghels byeen sedt, wiens stralen al in p vallen, wat en sal men al niet konnen doen? l is het punt, dat gesien wort, hki ende mon de spiegels. Siet fol. 245 [>].

  T'is, segghe ick, desen dach geproeft, ende alsoo het na de brouwers sin niet en ginck, is hetselvighe moudt in een ander brouwerye gebracht om op de ordinare wyse gemalen te worden met hetselvighe peert, dat maer een half uere onderentusschen en ruste, ende de steenen waren plompt (twelck, seyden sy, brenght swaerte by, als men tgraen even wel wil breken, ende schyndt met reden te bestaen, dewyle ment gemackelicker met een scherp mes snydt dan met een plompt). Ende men heeft bevonden, dat het moudt daer wel so rasch gemalen wert, het peert min aerbeydt dede, ende langher herden konde, also dat d'een seyde: "ick houde my aent oude", d'ander: "ick en wilde myn landt niet inhueren, omdat ick hoopte, dat ick soveel peerden niet van doen hebben en soude"; den brouwer, daert werck staet, seyde: "Morghen sal icker met den hamer op bonsen ende afbreken".

  Dat is alles toegegaen gelyck ick geseydt hadde, te weten, dat het soveel moyelicker soude gaen als het naecksel bedroegh van de raders, kammen en staven, dieder meer waren als ordinaris. Ende dat bewees ick door reden als boven. Eerst, eer ick wist hoet kommen soude (alleenlick dat een peerde soveel soude doen als op andere meulens drye) segghende teghen mynheer van Berckel*), dat hy burghm^r Puyck aensegghen soude, dat het niet deughen en sal, want Godt maeckt alleen levende raders of perpetuum motum.
Daerna teghen burgh^r Puyck, omdat de steen (wiens swaerte hy seyde de cracht doen moest door syn nederweghen) van den dray van d'ander wielen opgehouden wert, ende daerom syn dalende kracht verloor. Ende teghen den meester inventeur selve, ter presentie van den burgh^mr voorseydt, als den meester seyde, dat een groote slypsteen so gemackelick te bewegen is als een kleyne, dat dit in de locht waer is, maer niet als met de steen eenich radts omgedraeyt wert; want al en syn aen den steen gheen kammen, nochtans het drucken teghen het houdt, also dat de steen niet en schuyft is gelyck kammekens, dewyle int houdt ende steen pori syn; ende sy gaen beyde omme, gelyck offer kammen aen waren.

  Ende als ick borghmeester Goeree*) by desen niewen meulen brocht, seyde ick terwylen sy noch gemaeckt wert: "Kompt siet, mynheer, tgene hierna niet meer te sien syn en sal", waerop den brouwer seyde: "Wy hebben beter hope". Doch de uytkompste heeft dit al geopenbaert.   [>]

  Hadde dat gedaen geweest int stoppen van de riviere van Breda°), soudet daermede so gegaen hebben? Wat profyt ende sterckte soudet konnen geven int fortifieeren van sterckten ende steden? alsoock int colligeren van imposten, accynsen, licenten ende andere dynghen, daer eenich belangh aen is.

  ab ist schipken, ce, gh, dt balcken, daerover 20 voet uytstekende, waeraen cd ende ef holle balckxkens ende lichte syn, omdat het noch aen d'een syde noch aen dander syde niet omvallen en soude; maer al gaet het schip aen de syde, so wort het gestut door die holle houters als door blasen.

  De tweede figuere toont dat noch beter, want daer syn twee prauwen aeneen met balcken gemaeckt, samen seylende, die so staende, ymmers niet omvallen en konnen. Sy heben wel 300 ellen seyls gevoert, ende seylden geweldich rasch, doch niet dan teghen windt, so my ende Stampioen [<,>] docht.

de eerste schaeckel naest de croon lanck ses voet ende negen duim. Daer syn thien schaeckels in tgesicht daer knooppen aen syn, ende verschillen in lanckten elck twee duim soodat den bovenste ende donderste verschillen twintich duim, ende reyken lanck met hen tienen effen vyff ende tseventich roevoeten.

  Ick antwoorde, dat dit my vermaeckelick was te hooren ende souder op letten, so haest als icker eene sach. Doch soveel ick dit verstondt en dunckt my so heel teghen reden niet, want, seyde ick, het gaet na de natuere van de holle spiegels, in dewelcke de schouwen of schynsels tusschen den spieghel ende d'ooghe staen, als blyckt in eenen schoonen lepel. Nu de wolcken ligghen hol ten aensien van ons. Dan salder breeder op letten.

  Dese bedenckinghe soude een occasie konnen syn om te ondersoecken de distantie van de wolken. Want als den regenboghe nader by ons is dan dese of die plaetse, die sus of so verde van ons staet, so sal men konnen rekenen hoe verde de spiegel, dat is de wolken, van ons syn, daer van de reflectie sulcken schyn gevet.

  So ist, dat ick vandaghe voor myn deel dit volgende daertoe bedocht hebbe:

  Waert dat de locht altyt eenparichlick verdickt of gespannen wiert, so soude het water in de buyse (die gesupponeert wort allom van gelycke dickte gemaeckt te wesen, of daertoe gereduceert) altyt op ende neer gaen na de proportie van koude ende hitte, gelyck of men alle uere een nieu instrument int water stelde, evengroot met het eerste.

  Maer waert, dat de locht na proportie van de koude verdickt wiert, so soudet water int eerste instrument oock eenen duym geresen geweest hebben, want den ondersten duym is niet lichter voor eenen duym als den thienden duym voor thien duymen. So moet dan de locht, om den thienden duym te verhooghen, met thienmael soveel kracht gedouwen werden dan om den eersten duym waters in de buys te kryghen, alwaert dat de locht op den thienden duym, soveel syn natuere aengaet, so gemackelick geperst konde werden als op den eersten. So moet men dan rekenen dat het thienmael kouder geworden is, terwylen dat den thienden duym rees, dant wiert doen den eersten duym rees. Dits dan also wel te berekenen, alst te berekenen is wat kracht datter op verscheyden hooghten op eenen bodem rust.

  Ende daerdoor salmen konnen rekenen de kraght, die de koude d'een of dander tyt doet, welcke rechte proportie van koude eenighe maenden ende jaren geobserveert hebbende, ende daerby de sieckten ende de vruchten°), soude moghen een groot voordeel doen tot prognosticatie.

  Desen Taurentius hebbe ick langhe gesocht te spreken, verstaende uyt Philibert Vernat*), ridder, dat hy alles wist in philosophie, waertoe elckeen, so doende als hy gedaen hadde, wel kommen konde; doch uyt alle circumstantien versekerde ick my, ende seydet teghen myn vrienden, dat hy Davidjoristerye of diergelycke dreef. Socht hem derhalven te confronteren, van sinne synde hem in rebus philosophicis te examineren, ende daeruyt van de reste perfecter te oordeelen. Ick was eens drymael aent huys van den ridder, daer hy, Taurentius, aen tafel sadt (doch den ridder en was niet thuys), maer ick en mocht hem niet spreken.

  Alsmen dan doort gene opt voorgaende sydeken staet van het Drebbeliaens instrument [<] maeckt, dat, alst kouder wort dan te vooren, mlb nederwaerts helt, so sal dat dobbel radt drayen, twelck men sal moeten appliceren aen een uerwerck, dat pertinent gemaeckt is ende licht drayt. So sal het uerwerck (gaende door het gewichte e) wysen hoe langhe het weder in dien staet geweest is. Ende alst warmer weder wort, so moet ment so maken, dat dan cdn leegher getrocken wort, ende also stellen dat (al ist dat het werck door g contrary omdrayt) evenwel, door een raderken meer aen die syde te stellen, het uerwerck eveneens drayt als te vooren, waerdoor men weten sal, hoe langhe het weder warm geweest is.
Twelck beyde also synde, so salt een uerwerck syn, dat van selfs altyt gaet, sonder t'gewichte op te stellen, twelck van een ygelick langhe gesocht is. Maer men moet toesien dat dit dobbel radt nimmermeer paralleel met den horisont en staet, maer dat den as mn op een punt ruste, ende niet en hanghe, ende also altyt op d'een of dander syde na behooren nederstorte ende nimmermeer en kan blyven staen, gelyck de weeghkonst leert. Want andersins souden de gewichten e ende g evenveel vermoghen, haer touwen int midden van haer raders op even groote cirkels ligghende.

  Ende oft noch so quame datter by ongelucke sulcken kouden dach geviele ende sulcken warmen nacht daernevens, so kanmen dat rectificeren door de watergetyden alle 14 daghen, want die houden den loop van de Mane, die moeste geschieden door de manniere rechs vooren verhaelt van de eeuwich sprynghende fonteyne [<], in dewelcke men een maenuerwerck stellen kan. Want ist dat het water de Mane volcht, so vindt men den loop van de Mane door hoogh ende leeghwater.

  Daerenboven kanmen door het voorsz. Drebbeliaens glas de jaren rekenen, nadien datter gheen winter en kan gevonden worden, wiens alderkoutsten tyt warmer is dan den alderheetsten tyt in den somer. Waerdoor men een instrument maken kan, dat maer eens des jaers en roert, gelyckt voorgaende eens smaens ofte 14 daghen, ende het ander eens daeghs. Ende het eerste kan alle uere veranderinghe krygen tot beweghinghe.   [<,>]

  Om dit te voorkommen, soveel dese sake aengaet, so sal men het langh buysken, alst noch heet is, rontsom een columnaer yser buyghen om also slanghrinckront te maken. Hoe grooter of dicker yser, hoe beter, want dan en sal het water niet veel hoeven te rysen ofte daelen, ende evenwel evenveel weeghs gaen naer advenant der koude of hitte in den bol.   [>]

  Men soude oock het glas konnen in rynghen snyden eerment sleep om geen verloren moyte te doen, gelyck men hier siet. Daer de stipkens in staen is maer glas, de reste is gat. Door dese manniere salmen een verrekycker konnen maken, dewelcke de saken niet grooter en representeert dan de ordinare, dewyle hier niet geseydt en wort van de buyse te verlenghen, oft tensy datmen hierdoor bequaemheyt verkryge om het hol glasken dichter aent vergaerpunt te stellen dan ordinaris, ofte om de buyse bequamelick te verlenghen doort tusschen stellen van een glasken dat vercleynt. Maer de sake blyvende int gesichte even groot als sy door de ordinare verrekyckers doet, sal soveel klaerder ende distincter, ja haer cleynste deelkens soveel meer openbaren alsser meer stralen van in de ooghe kompt.   [>]

  Ende oock soudemen (als vooren geseydt ende herseyt is [<]) veel brilglaskens neffens malcanderen konnen setten; ende nadien geseydt is, dat haer vergaerpunten niet opeen kommen en konnen, so mocht men de stralen, nadat se den bril gepasseert syn, teghen een spiegelken laten schynen, ende also naer eenselve punt alle toewysen. Maer dan soude apparentlick de gesiene sake sowel dobbel in onse ooghe schynen alser veel brillen souden syn, twelck de sake niet verklaren en soude. Ende so mochtet oock wel syn met de holle spiegels, tot ditselfde vooren van my gebruyckt [<].

  De reden is, omdat de middelste stralen, die te vooren op de tunica aragnoides [netvlies] tsamen quamen, nu daervooren tsamen kommen, also dat de ander stralen rontsom de middelste, die achter de aragnoides tsamen quamen, kommen nu daer recht op concurreren.
Indien men dan een bol glas int midden uytholde, de groote van een spelhooft of wat meer, na behooren, so souden door dat gat de middelste stralen blyven gelyckse waren, te weten te samen kommen in tunica aragnoide, ende die te verre tesamen souden gekommen hebben, sullen nu door het vitrum convergens, daertoe passende, recht op deselvighe tunica konnen gebracht werden, ergo meer stralen van deselve sake in de ooghe kommen dan te vooren, gelyck men hiernevens sien kan:

  a is de ooghe, fg het eerste bolglas, de het hol glas, bc het laetste bol glas. De stralen ia ende la kroken in fg ende in de wat van een, doch so niet of sy vergaren in a; maer de stralen ha ende ka souden door de twee glasen in t vergaert hebben, maer nu door t'glas bc, dat convergens is, gaende, kommen sy oock in a te gader.

  Ofte men soude een bol glas met een grooter gadt moghen stellen tusschen het hol ende bol glas in de midden van de buyse, ofte op sulcken plaetse al passende, dat de stralen, die doort gat vallen ende derhalven maer door twee glasen int selve punt vergaderen daer de stralen, die door dry glasen vallen, vergaderen; so langhe het gatich glas hoogher ende leeger stellende totdat het so is.

  ad is een cleyn buysken, dat in de groote buyse ec kan gesteken weren. Het water dat in dit cleyn buysken is, ryst als de locht in den ondersten glasen back d door de warmte verdunt wort.
Nu omdat a dicker is dan de wydte van de groote buyse, so is b een glas appart, verscheyden van de buyse ed. Daerom steekt men ad eerst int glas b, wiens gadt wyt genoech is; daerna steeckt men de buyse ec van onder over het buysken da, ende men maeckt de buyse ec aen het glas b vast, ende daermede dicht, gelyck oft aeneen geblasen ware.
Daernaer steeckt men het open baxken c oock van onder over da, totdat de bodem byna aent onderste van de buyse ec kompt; dan steeckt men den onderste back oock over da totdat den bodem byna aent onderste vant buysken ed raeckt.

  Alst nu warm weder wort, so sal het water in d, door de rarefactie des lochts in d, geperst worden int cleyn buysken na boven toe. Nu de locht in b mede verdunt synde, soude wel het water int buysken ad behooren nederwaert te persen, maer dewyle de locht in d mede perst, so en sal se dat niet doen, maer het water in de buyse ec sal nederwaerts geperst worden, dewyle den back c boven open is, ende sal soveel nederwaerts gaen als de verhooghinghe des waters int cleyn buysken ende de rarefactie des lochts int glas b vermoghen beyde samen, sodat het gat, datter in de groote buyse resteert, wel mach grooter syn dant cleyn buysken, int welcke de verhooghinghe maer en geschiet door de verdunninghe des lochts in d alleen.

  Het bacxken a is aent buysken da gemaeckt omdat de locht in d somers het water int buysken so hooghe niet persen en soude, dat het overloopen mochte maer daerin blyven staen, dewyle daer veel in mach.

  Dit bacxken boven aen te setten hebbe ick gesien by den paedagoge*) van den pensionaris Pauws°) kinderen, doch in alio casu niet verschillende vant gene vooren geseyt is, ergens op een ander plaetse [<].   [>]

  Maer ick salt selvighe fatsoneren op de wyse van de tweede figuere dewyle ick gheen gelegentheyt hebbe van glas te blasen na myn sin, ende sal misschien wel so aerdich syn.
ca ende db syn twee glase buyskens, cd ende ab twee copere buyskens, in dewelcke de glase buyskens steken, ende dicht end vast daerin gemaeckt.

  Wat aengaet de kostjonghers, daerover sal den rector soveel meesters binnenshuys setten alser dosynen syn meer of min. Dese binnenmeesters sullen jonckmans syn, die slechts 25 £ sjaers hebben, dat is niet meer dan de kost, voor haren dienst. Dese sullen elck met syn dosyne aen één tafel ende camer apart eten ende die regieren. Ende savons ende smorghens deselvighe leeren, twee ueren daeghs.
Ende den rector sal ende aen tafel ende in de scholen so dickmael onversiens kommen luysteren alst hem goet dunckt; ende syn huysvrouw sal met verscheyden meyssens de tafels dienen ende gelyck tractement doen. Ende kondet geschieden dat dese jonckmans door den dach oock doceerden ende datter gheen buytemeesters en waren, ende dese boven de kost noch een goet tractement hadden, soude maer te beter syn.
Elcke dosyne sal oock een bysonder regiment hebben om te studeren in haer cantooren ende te slapen, dat d'een dosyne by dander niet kommen en kan, noch malcanderen hooren of sien ende de binnenmeesters sullen elck de hare daer in order houden ende den rector sal allom in konnen kommen. De dosynen sullen oock so syn, dat de geleertste by de geleertste syn, ende cleyne by cleyne.

  Daer de plaetsen niet en vermoghen soveel meesters te bekostighen, soude men dit alleen konnen doen door observatores, dewelcke onder haers gelycke beter gehoorsaampt souden worden dan als een kleene moest na de groote sien. Ofte men mocht de eerste classe, ofte het principaelste deel daervan, authoriseren om elck op een deel van de schole acht te nemen ende by te wonen etc., gelyck de socij in Engelandt in de academien in de colegien.

  De voorss. dosynen behoorden oock in verscheyden plaetsen te spelen, elcke plaetse groot genoech. Ende wilde men dan noch een gemeene plaetse, gelyck een breet velt daerby voeghen, dat soude maer te beter wesen.

  Men behoort het spreken, voornemenlick het declameren, dissereren, ende predicken, so wel te verstaen gelyckmen de musycke doet, ende te konnen een geheele predickatie op noten stellen; niet soodanighe gelyck in de musycke, maer na den aert vant spreken gepracktiseert. Want het singhen bestaet voornementlick in profunditate, dat is acumine et gravitate, in hooghte ende leeghte. Daer kompt wel by de longitudo van maten, teweten rasch of traegh, ende pausen, maer secundario. De longitudo is het principaelste int dansen, waerby kompt de forme van gebochten des lichaems etc.
De latitudo schyndt het principaelste te syn int spreken, dat is, vox plena ende exilis, te weten met veel of weynich wints te spreken; daer kompt oock wel by de longitudo ende profunditas, doch secundario. Daerom behoort men noten te maken, die dese latitudo onderscheyden. Men mocht de steerten aen de noten laten gelyck sy syn ende de hoofjens maken a, b, c etc. of yet anders, ende besien of men daerin oock soude vinden yet consonants, yet gelyck semitonia ofte yet anders.
Hierby kompt oock de diverssiteyt van de organen des mondts, daerdoor de stemmen somtyts blyde, somtyts droeve etc. schyndt, overeenkommende met de verscheydenheyt van de instrumenten in de musycke als fleuten, orgelen etc., citers, luten, clavercynen etc., het cloppen met handen, hameren etc. op houdt, yser etc.

  De actien des predikants [<,>] konnen tot het dansen bekent worden, daer, behalven de longitudo, oock by kompt de forme van beweginghe, oock wat van profunditas, ende meer, naer dat elck dan soude konnen bedencken alsmen daerna stondt.   [<]

  De heeren sullen oock wel letten offer sinceer in dit oordeelen gegaen wort ende niet teghen den eet, ende dat wel overlegghen sonder de keersmakers te laten weten, wat elck geoordeelt heeft; ende sy sullen van jare tot jare alle die oordeelen bewaren ende teghen het teghenwoordighe confereren, somptyts oock meest geloove de conscientieuste personen toeschryvende. Ofte indien men meynt dat dan d'een of dander heere synen vrient soude favoriseren, so mocht ment simpelick op de meeste stemmen der keersmakers, in haer briefkens overgelevert, laten kommen, ondertusschen favoriserende die sy verstonden dat door pyck*) van d'ander keersmakers te veel gestempt schenen te wesen. Want al segghen de keersmakers wie meer ende wie min keersen verkoopt, men hoeft haer juyst niet in alles te volghen, in hoeveel meer of hoeveel min.