"Ick segghe daertoe, dat dan de warmte die het ys noch by hem houdt, eerst uytvliecht doordien dattet lanckx den doeck so dunnekens verspreydt licht, ende so raeckt het wech in forma pulveris subtilissimi ..."
in de vorm van heel fijn stof, en de minste warmte die er bijkomt wegens de veranderlijkheid van de lucht bij nacht en overdag, ja zelfs per uur, gaat daarin en maakt het los door de geringe lichamelijkheid en voert het met zich mee binnen de dichte lucht, die wegens koude ook het zwaardere draagt, ongetwijfeld in de vorm van damp.

  Hippocrates, 'Peri phusios paidiou', pag. 30*), 30, zegt: "Want alles wat warm wordt zendt een spiritus uit, en haalt een andere koude naar zich toe, waarmee het zich voedt".

  De reden is deze. Als een afgesloten pot op het vuur wordt geplaatst, gaat een warme geest [spiritus] door spleten, een opening of onwaarneembare poriën naar buiten, niet alleen omdat de ruimte te vol is, maar ook door de beweeglijkheid van vuur, dat nooit rust en langs enige weg uitbreekt, verder vanwege de poriën van lucht en van andere dingen die het makkelijk opnemen, daar ze groter zijn dan de warme deeltjes.
Vuur verdunt dus vochten of lucht, en verbindt zich ermee en maakt in de eerste plaats dat het vat de dampen niet in zich houdt. Het is dus noodzakelijk dat ze uitbreken, maar daardoor komt er geen andere substantie naar binnen, omdat het vat slechts bevrijd wordt van het overtollige.

  Ten tweede beweegt het vuur met het vocht in het vat steeds, zodat het nu eens op de ene plaats is, dan weer op een andere, en het geeft een toonbeeld van volheid, ook al is het vat niet vol, op de manier waarop een vurig kooltje, of iets anders, snel voor de ogen gedraaid, als continu verschijnt, hoewel het slechts één gekleurd punt vaker op de cirkel is. Zo moet je het ook beschouwen bij het vat op het vuur.
En als het niet helemaal vol is wordt wegens de snelle beweging toch de binnenkant van het vat door vuur even sterk ingedrukt en staande gehouden tegen de van buiten leunende lucht, als wanneer het gevuld zou zijn met een ander lichaam zonder beweging. Dit wordt nog niet als reden opgegeven voor aantrekking, omdat het vuur uitbarst door de volheid.

  Nu zijn er veel dingen die lijken te bewijzen dat gelijkende naar gelijkende toegaan.

  Ten eerste dan de Statica. Want dingen die in een vloeistof worden gedaan, of zelf delen van iets vloeibaars zijn die niet zeer van elkaar afwijken in zwaarte, zoeken vanzelf, volgens het verschil in zwaarte, een hogere of lagere plaats en het midden. Dus de zwaarte onderscheidt in de eerste plaats tussen verschillende dingen, maar alleen volgens de loodlijn.

  Ten tweede de botsing. Deze doet immers bewegen wat in rust is, en maakt verbonden dingen los, zodat ze naar een eigen plaats kunnen gaan, en bovendien doet die gelijkende op gelijke wijze bewegen. Want of iets nu beweegt naar opzij, naar boven, of naar beneden, sommige dingen volharden langer in die beweging die ze van de botsing hebben gekregen; en het is inderdaad zo dat gelijkende naar gewicht, vorm, enz. een gelijke tijd in die beweging volharden.
Ze worden dus noodzakelijk naar dezelfde plaats geschud, waarover ik hiervoor [<] iets uiteengezet heb met veel woorden, waar ik met schudding heb bewezen dat ook ijzeren ankers die onder het zand schuilen, naar boven gebracht worden en dan te zien zijn. Let er ook eens op hoe degenen die het stof van goudwerkers zuiveren, door een met water gevuld vat te schudden, koper en dergelijke op één plaats bijeenbrengen naar hun hand.

  Ten derde warmte, die zich voortdurend uitbreidt en in beweging brengt en, deeltjes scheidend naar de verschillende warmtegraad en hevigheid, nu eens dit, dan weer dat meer voortbeweegt; maar het is noodzakelijk dat gelijkende dingen door dezelfde warmtegraad gelijkelijk worden bewogen.

  Daar dus deze drie verschillende manieren afwisselend samengaan, is het waarschijnlijk dat niet gelijkende niet met elkaar verbonden worden. Voeg hierbij dat er meer van dergelijke of andere manieren zijn opgemerkt of ook zeker, zonder dat we het weten, in de natuur verborgen kunnen zijn, om te worden opgespoord, dan moeten we allen de grootste moeite doen, om te zorgen dat dit principe — zo noodzakelijk om alle veranderingen van de dingen nauwkeurig met het verstand te begrijpen — precies bekend wordt en met de stevigste argumenten wordt bevestigd.

  Toen Carolus Sculerus°) tegen deze stelling opponeerde, zei hij:
"Wat gezien wordt heeft materie volgens de mening van Magirus. En dat is wel juist, want de voorgaande woorden vormen een enthymeem; en om dit vast te stellen, moet een major-propositie worden toegevoegd die, al is ze niet rechtstreeks door Magirus gesteld, niettemin toch verdedigd moet worden alsof ze met zoveel woorden door hem in de stelling zou zijn gesteld. Want als deze niet waar is, volgt niet wat hij concludeert. Wanneer dus in een stelling een enthymeem wordt gesteld, is een andere inbegrepen premisse niet minder een deel van de stelling dan de gestelde, en moet die eveneens worden verdedigd door de bedenker".

  Misschien bedoelt Hippocrates in dit geval de maanden van vrouwen, dat wil zeggen dat, als een vrouw zwanger geworden is op de 15e dag na de maandelijkse ongesteldheid, de eerste maand slechts 15 dagen heeft; ervoor meer, erna minder. Hetzelfde kan gezegd worden over de laatste maand, zodat ze tussen de eerste en de laatste allemaal gelijk zijn. Ofschoon ik niet zie dat iemand erop gelet heeft, lijkt het toch met de mening van Hippocrates overeen te komen, die bij zwangerschap ook melding maakt van tien en elf maanden.
Dat is voor gewone vrouwen ook de alledaagse en makkelijkste manier om te rekenen, namelijk vanaf de tijd dat de laatste ongesteldheid was, en volgens de tijden dat ze gewoonlijk ongesteld zijn. Op elk van zulke tijden ontstaan ook ongetwijfeld in haar lichaam grote verstoringen en veranderingen, wegens de drang van de maandstonden om in beweging te komen. Zo zullen er duidelijke en zekere tijden van bevalling zijn,, waarvan de grondslag bepaald wordt door de maandelijkse ongesteldheden, en als de berekening hiervan bekend is, zal niemand onzeker zijn over wat zwangeren overkomt.

  Dit lijkt tegengesteld aan de verschijnselen bij het instrument, waarmee de gematigdheid van het weer wordt opgenomen [<]. Daar stijgt namelijk vocht als de kop koud wordt gemaakt.

  Ik antwoord: Ook al is ons hoofd door onbuigzaam bot ingesloten evenals het glas, er zijn toch aderen, slagaderen enz. in die buigzaam zijn. Als dus de hersenen warm gemaakt zijn, wordt ongetwijfeld de zich tussen de vaten bevindende vochtigheid weggedrukt; en als de vaten door de warmte zijn verruimd, vult bloed (dat niet dunner gemaakt kan worden) een ader niet geheel.
Het is dus noodzakelijk dat vocht van de rest van het lichaam wordt weggedrukt, omhoog naar die lege plaats. En voorzover er lucht is in het hoofd, wordt die ijler, waardoor plaatsen rondom botten en in holten hun vocht verwijderen, waarbij ook komt de vergroting van de ruimte van de vaten, zodat de overige plaatsen daardoor ook worden samengedrukt.

  Op dezelfde manier zal een blaas, vol vocht°) als die bij het vuur wordt gebracht, met de opening ervan in water gehouden, dit aantrekken, omdat het vocht erin niet kan worden uitgespannen, maar de warmte spant en trekt de blaas uit, zodat daarin een lege ruimte zou zijn, als er geen water in zou gaan. En het is geen bezwaar dat gezegd zou kunnen worden, dat de warmte in de blaas deze zelfgemaakte lege ruimte bezet, want warmte is ijl;

  Wie zal met dit gevondene kunnen aantrekken en wegdrukken op een tegengestelde manier als waarmee het gebeurt in het instrument van Drebbel? En misschien op beide manieren de gehele natuur der dingen nabootsen.

  Laten we op scherpzinnige wijze de uitnodigende natuur navolgen.

  Warmte dus, die van een bepaalde plaats van de holle ader opstijgt naar het hoofd, verwijdt daar de aangrenzende aderen. Warmte trekt ook aan [<], in het geval dat de ene plaats warmer kan worden dan de andere; zo trekt een stoof lucht aan met de koude open kant.
Het hoofd, rijk aan warme damp, trekt aan uit de koudere rest van het lichaam; een ontstoken hand, of ander lichaamsdeel, wordt rood door bloed aan te trekken. Gezegd wordt dat pijn aantrekt omdat daarbij door het voelende lichaam en het betreffende punt veel wordt weggeduwd.
Gezegd wordt dat als in huis een geweer wordt afgeschoten of buskruit wordt aangestoken, de ruiten naar binnen vallen, niet naar buiten, omdat namelijk de lucht plotseling wordt verdund en als geest [spiritus] door heel kleine poriën overal heen verspreid, in de plaats waarvan lucht van buiten wordt samengedrongen.

  Ten tweede dat zoveel mogelijk stralen door het voorste glas worden opgevangen. Wat zal gebeuren niet met één groot glas (dat noodzakelijk een groot cirkeloppervlak maakt), maar met veel glazen die onderling volgens eenzelfde vlak zijn geplaatst, zo dat de punten ervan, als ze op de Zon gericht zijn, samenvallen. Zoals we eerder elders aangetekend hebben.   [<,>]

  Ja zelfs, zeg ik, zal dit meer helpen als het uit een spuitfles op het hoofd wordt geperst. Op de manier waarop een pot bij het plassen warm wordt op die plaats, waar op de binnenkant sterk geplast wordt, daar de warmte door het tin heengaat, zo zou ook de kracht van het geneesmiddel door de schedel naar de hersenen geduwd worden. Op deze manier zal ook in andere lichaamsdelen een verandering aangebracht kunnen worden, als hetzelfde ook gebruikt wordt voor afstoting enz.

  Maar of de zee opzwelt zal gemakkelijk bewezen worden als een immens grote pot, die uitloopt in heel kleine opening, met water wordt gevuld. Als immers bevonden wordt dat bij de opening het water er nooit uitloopt of wegzakt, zullen we besluiten dat het water niet zwelt, omdat de kracht van de Maan elke dag twee keer in dit water kwam, evenals in dat van de Oceaan.
Maar ik heb nooit gehoord dat zulke vazen voller werden; en ik heb nooit gehoord dat ze vanzelf water uitlieten. Daarom is het waarschijnlijk dat het water niet stralen van de Maan in zich opvangt, op die manier waarop de lucht stralen van de Zon en van warmte opvangt.

  De reden is, mijns inziens, omdat dit middelste glas die stralen, die verder van het middelpunt af zijn, als ze uit de eerste lens komen, nog eens naar binnen breekt en meer bijeen brengt, terwijl ze anders zullen afwijken en het punt van samenkomst groter maken, dat nu zo klein wordt als wanneer de twee lenzen aaneengevoegd waren. En dit trekt toch het punt van samenkomst niet terug en maakt het niet minder ver, en de buis niet korter, omdat de stralen dan pas in het midden komen, als ze een zekere weg hebben afgelegd.

  Den 30^en Sept. 1626.

  Nu past niet elke holle lens bij elke bolle, ook volgens mij. Want als de holle te hol is, zullen de stralen te zeer uiteen wijken; en als hij minder hol is dan vereist, zullen de stralen niet genoeg uiteen wijken, ook heel dichtbij het punt van samenkomst, of, als hij er verder vandaan gezet wordt, zullen veel stralen niet opgevangen worden door de holle, maar ze zullen daarop verder van het middelpunt vallen dan vereist. Waardoor het zal gebeuren dat ze niet samenkomen met die, welke nabij het middelpunt op het netvlies vallen.   [>]

  En men moet niet meteen denken dat er overdag meer dan tweemaal zoveel warmte is als bij nacht, omdat het ons zo toeschijnt. Het is immers meer, de lucht te vullen als die geheel zonder warmte is, dan als die vol is zoveel warmte toe te voegen, dat het een opmerkelijk en eerder niet geleverd effect geeft; zo brengen immers zes paarden een gewicht niet in beweging dat met een zevende erbij wel in beweging komt.
Waarom zou dus door het naderen en teruggaan van de Zon niet de zomerhitte kunnen worden opgewekt, of vorst veroorzaakt, ook al zou die minder kunnen doen dan wat er eerder al aan warmte was? Zo breekt een tafel niet bij een val van 6 pond daarop, die wel breekt als er 7 pond op valt; dat opmerkelijke effect zou niet gegeven worden, als het zevende pond er niet was bijgekomen.

  Waarmee hij in tegenspraak is met wat ik hiervoor ergens heb geschreven [<] over de talloze stralen die vanaf één zichtbaar punt op de hele pupil vallen, uit de verscheidenheid van inval waarvan (verder verwijderde punten maken immers kleinere hoeken in het stralen­bundeltje) ook één oog een gematigde afstand opmaakt; al hebben we toen ook gezegd dat twee ogen die zowel duidelijker waarnemen, als bij een grotere verwijdering van de punten.°)

  En niemand moet denken dat degenen die gezegd hebben, volgens 3 Prop. Lib. 3, dat uit de hoeken van verbonden assen de afstand is te herkennen, dit minder juist hebben ingezien dan wat hij zelf bedoelt, namelijk in Lib. 2, Prop. 24, uit de grootte van de hoek, bevat tussen de eigen as en de verbindingslijn van de gezichtscentra. Wie kan immers zo dom zijn te menen dat hoeken buiten de ogen worden gezien?

  Maar als hij hierbij zou hebben gelet op het bundeltje, zoals het door Kepler*) wordt beschreven, zou hij niet zo hebben gesproken, maar zou hij die ene straal, waarmee naar hij zegt het voorwerp alleen wordt gezien, de as van het bundeltje hebben genoemd, waar rondom andere stralen, schuin in het oog vallend, allemaal gebroken worden, en dan achter het oog daarmee samenkomen.

  Maar aangezien dit deel van dit vlies verder afstaat van de gezichtszenuw, en de binnenste substantie ervan het eerst gemaakt is, en daarom het meest voelt daar, waar zijn oorsprong is, en aangezien het glasachtig vocht pas na het zo kleine kristallijne vocht bij hem van nut is,

Baldi

  Maar als het zwaartepunt heel precies op de as cd gesteld wordt, zal iemand dan zeggen dat de bewegende tol niet zal vallen? Zeker niet, maar hij zal niettemin vallen.
Want aangezien die draaiing plaats vindt op punt d, brengt ze het zwaartepunt niet zoveel boven de loodlijn als het er onder was°). Met dit argument wordt dus niets anders bewezen dan dat de beweging van de tol bewerkt, dat het zwaartepunt op die as zelf ligt, die daarom evenmin rechtop blijft staan als een lans van eenvormige materie.   [>]

  18 Decemb. 1626.

  Maar in deze hierbij geplaatste figuur is gemakkelijk te zien dat eh veel verder van de loodlijn wordt verwijderd en dat e en h hoger boven de Aarde worden opgeheven, dan cg en c en g, als in beide gevallen de hefboom over dezelfde hoek wordt bewogen.
Een nadeel is dus veeleer de grootte van de cirkel vanuit d, omdat k meer van plaats moet veranderen dan l om de zelfde omtrek van zijn cirkel te doorlopen.

  Ondertussen is toch te weten dat, hoe meer een wig in een spleet is ingedrongen, des te kleiner de hoek die hij erbinnen maakt met de lippen van de spleet, omdat deze lippen dan meer geopend zijn en schuiner overeenkomen met de zijkanten van de wig. Waarom zou het dan verbazend zijn als het hout des te makkelijker gescheiden wordt, naarmate de wig meer is gedaald? Het is dan immers alsof de hoek van de wig scherper is dan tevoren.

  Bovendien, om me eens in te zetten voor deze zaak:
te denken valt aan een lat gemaakt van vast materiaal, zoals hout, ijzer enz., vastgehecht aan een wand met twee touwtjes die door twee gaten in de wand gaan, aan de uiteinden waarvan een stuk lood is vastgemaakt, waarvan de zwaarte die lat aan de wand vasthecht en vastgehecht houdt.
Dan kan tussen de lat en de wand een wig gezet worden, waarop een gewicht gelegd kan worden, zodat die daarmee, als het omlaag beweegt, de lat scheidt van de wand.

  Maar wie deze bijgevoegde figuur zorgvuldig beschouwt, zal gemakkelijk zien dat er zoveel gewicht wordt opgeheven, als dat we meer touw naar de hand toetrekken dan het gewicht stijgt. Dat wil zeggen, als het gewicht e niet meer dan één voet stijgt, terwijl de trekker drie*) voet touwlengte inhaalt, zal het gewicht driemaal zo licht lijken, aangetrokken met de zo opgestelde katrollen, als het werkelijk is.
Bijvoorbeeld: voor iemand die trekt in a zal het tweemaal lichter lijken, en in b ook tweemaal, omdat het gewicht achterblijft bij het trekken in a, en daarom komt niet het hele touw daar. In c viermaal; in d evenzo viermaal.

  Maar ik zie hier niets waarover ik me zeer kan verbazen. Want zolang de kleinere cirkel op het vlak ab wordt gehouden, en daarover beweegt, zal de grotere, als hij cd niet raakt, sneller voorbij de punten op cd vliegen en die niet raken. Zo de kleinere cirkel met ab, zodat niets ervan langs de lijn ab beweegt behalve punt a, denkbeeldig, het laagste. Zo ook als deze beweegt, punt c van de andere.
En als er zorgvuldig aandacht aan wordt besteed, zal ook het wonder in de voorgaande kwestie over de ruit worden weggenomen, en herleid tot een dergelijk sneller voorbijgaan over de ene of de andere afstand, steeds weer anders geplaatst.

  Maar iets minder waarschijnlijks dan dit kan niet gezegd worden, en als het waar is zal ik bekennen dat hetgene, dat ik over beweging heb bedacht, geheel ineenstort. Hij heeft ook het verkeerde experiment genomen, zoals gezegd is bij de tol [<], maar de hele fout hangt af van die door hem niet begrepen, en nooit te begrijpen, in het voorwerp gedrukte impetus.°)
En als waar is wat ik overal in dit boek heb vermeld°) over de weerstand biedende lucht, en over "wat eenmaal beweegt blijft altijd bewegen" [<], zou deze kwestie, en de voorgaande [Q. 31]: waarom iets dat beweegt makkelijker wordt bewogen, en de volgende [33]: waarom iets dat beweegt blijft bewegen ook al is de beweger ervan afgescheiden, en 34: waarom kleine dingen niet ver, en grote niet te ver gegooid kunnen worden [<], zonder moeite opgelost zijn.

  En in deze 34e, waarom een bal terugspringt [<], zal de reden genomen worden van de erin samengeperste lucht die naar zijn natuur terugkeert, wat bij hem niet in gedachten kon komen, wegens die opvatting die hij heeft over een ingedrukte kracht enz.