Waterleiding Frontinus Over waterleidingen weerlegd.   Sextus Julius Frontinus, wiens verhandeling Over de waterleidingen van Rome*) ik vandaag, dat is 29 December nieuwe stijl, in de tijd van slechts één uur vluchtig heb doorgenomen — wat ik daarom toevoeg opdat men weet dat ik bij het navorsen zijn gedachten heb kunnen volgen, in hetzelfde uur waarin ik het heb doorgelezen schrijf ik dit — deze heeft, in het 26/32 deel van het boekje°): In sommige [reservoirs] zijn, terwijl de 'calices'#) waren gestempeld van wettige maat, onmiddellijk pijpen van een grotere afmeting geplaatst, waardoor het gebeurde dat het water, niet bijeengehouden over de wettige afstand+), maar door een korte nauwe doorgang er uitgedrukt, gemakkelijk een aansluitende wijdere pijp kon vullen".   Hier lijkt de schrijver zich te vergissen en het Senaatsbesluit over de aansluitende pijp lijkt voor niets te zijn uitgebracht. Als namelijk de onderkant van de aansluitende pijp niet lager is dan de onderkant van de meetkoker, is er geen reden waarom er meer water uit de meetkoker zou stromen. Ook al wordt namelijk een grotere pijp gevuld, daar zou toch niet meer water door worden weggeleid, omdat het in deze grotere pijp langzamer stroomt dan bij de opening van de meetkoker; en dit omdat de bovenkant van de aansluitende pijp is opgesteld volgens de bovenste lijn en al het water tegelijk stroomt. Maar als gezegd wordt dat deze pijp, wanneer hij aan alle kanten keurig gelijk was met de opening van de meetkoker, dat hij alleen met zijn onderkant onder de onderkant van de meetkoker daalde en dat zijn bovenkant boven de bovenkant van de meetkoker uitkwam, heeft deze bepaling nog geen betrekking op de wijdte van de grotere pijp, maar op het volgende voorschrift, waar het gaat over plaatsing volgens de lijn.   Voeg aan het voorgaande toe: wanneer de aansluitende pijp groter is en zijn onderkant geplaatst is precies volgens de lijn met de onderkant van de meetkoker, zal het water in die pijp op dezelfde manier stromen als in een open goot, en het zal daarom niets toevoegen aan de snelheid en de hoeveelheid.^)   [ *)  M. Vitruvii .. De Architectura ... Sex. Julii Frontini De Aqueductibus urbis Romae ..., Arg. 1550; ex. Utrecht, Collectie van Buchell (Hubert van Buchell), mogelijk door Beeckman ingezien in de Janskerk waar toen de stadsbibliotheek was.]   [ °)  Ed. 1550 (4to, 20 cm), Frontinus: 37 ongenummerde bladzijden, het citaat staat op de 31e blz.: p. {615}, r.5.  Zie ook: 'The Latin Library', De Aqueductu urbis Romae, liber 2, 112-113. Ch. Bailly (trad. 1848), Des aqueducs de la ville de Rome, 2.112, met n.129. Clemens Herschel (transl.), The two books on the water supply of the city of Rome of Sextus Julius Frontinus, Boston 1899. Charles E. Bennet (transl. 1925), The Aqueducts of Rome, 2.112. Wikipedia, 'Romeins aquaduct.]   [ #)  'Calix': kelk, beker, schaal; hier (1.36): "modulus aeneus", bronzen meetkoker. Herschel 1899, p. 207, foto: 'Calices and pig of lead in the Naples Museum' ("three little bronze pipes ... These adjutages are each nine inches long, and at the flange end have each an interior diameter of 0.72 inch") — Frontinus noemt 25 verschillende diameters, tot zo'n 10 inch. Herschel geeft meer foto's, zoals op p. 230, met o.a. een afsluiter zoals besproken in: Wayne F. Lorenz, 'Ancient Roman Valves', Valve Magazine, 2/19/2013: "Pompeian water valves", met foto's in de volgorde 2, 3, 4, 5, 1.]   [ +)  Deze 'wettige afstand' was 50 voet (15 m), volgens het Senaatsbesluit, zie 2.106.]   [ ^)  Beeckman had vijf jaar eerder zelf metingen gedaan aan de 'Loop des waters door een gat', de tijd metend met zijn polsslag, zie T. 1, p. 58-59. Meting van stroomsnelheden voor verschillende 'calices' in:  Charles R. Ortloff, The Hydraulic State (2020), h. 10: 'Roman castella, Calyx Quinaria and flow rate measurements', Table 10.2.] Kaarsen en lucht Snuitsel bij kaarsen.   Vergilius, Georgica, I: "dat het verbrande aaneenkleeft tot snuitsel"*), wat volgens uitleggers°) gebeurt wegens de dikte van de lucht, vol met vocht, als de gloeiende as er niet tegelijk met de rook uitgaat, dat wil zeggen opstijgt.   Maar als dikte van de lucht hiervan de oorzaak is, hoe, of om welke reden hebben we dan hiervoor gezegd [<] dat in dikke lucht vrij zware dingen makkelijker opstijgen als ze met vuur vermengd zijn? Te weten is dan dat lucht, vol met vocht, eigenlijk niet dik genoemd kan worden, maar vermengd, op de manier waarop eerder gezegd is [<] dat modder met water vermengd wordt, niet op de manier waarop zout met water vermengd wordt. Dikkere lucht is niet altijd dichter. Vocht zou dus van nature in lucht zinken als het niet door warmte in de hoogte gebracht zou worden, en daarom, wanneer het niet zodanig met lucht vermengd wordt dat de lucht zelf dikker is wegens die dikte, kunnen zware dingen erin opstijgen; maar als vocht een bepaalde ruimte inneemt, is er minder lucht rondom de kaars. Vocht draagt iets niet beter dan modder in water, omdat het zichzelf niet kan dragen, dus zal het iets anders ook niet dragen.   *)  Vergilius, Georgica I, vs 392: "Putris concrescere fungos".   [>]   [ °)  Zie Henri Estienne, Thesaurus Graecae linguae (1572), Appendix, kol. 1479 (bij 'Mukès', paddestoel): Snuitsel van kaarsenpit ... Theophrastus in Tekens van het weer ... Aratus ... Vergilius ... Want (zoals Servius daarbij optekent uit Plinius) wanneer de lucht is begonnen vochtig te worden, blijft de gloeiende as, die gewoonlijk met de rook weggaat, verhinderd door de dikte van de lucht, in de lampen zitten, en vormt hij gedaanten als van paddestoelen. Theophrastus of Eresus on winds and on weather signs (transl. Jas. G. Wood, ed. G. J. Symons), London 1894, p. 57 (14: Snuffs on the wicks), 69.] Olie Waarom olie gemengd met as of pit beter brandt dan op zichzelf.   Niet weinigen vragen zich af, waarom olie of kaarsvet op zichzelf niet brandt, en bijgemengd met as of een pit, die op zichzelf ook niet branden, met zo weinig moeite vlam vat.   De reden is omdat olie zo kleverig is dat die alleen bij een grote warmte uiteen kan vallen. En zolang alle delen ervan onmiddellijk aan elkaar grenzen, kleven ze aan elkaar, en één deeltje kan niet opstijgen omdat het aan alle kanten andere met zich verbonden heeft.

Bergen Zeer hoge en brede bergen zouden niet koud zijn als de lucht in rust was.   Waarom is het altijd koud in de hoogste bergen? Soms omdat alle warmte ontstaat door breking van zonnestralen, die hier niet zo groot kan zijn? Dat lijkt niet zo te zijn. Dit zou namelijk waar zijn voor puntige bergtoppen, maar hoog in de Alpen zijn er zoveel vlakten dat de breking heel makkelijk gaat, zoals ook in de bergen van Duitsland, waar wijnbouw is. De ware reden is dus de koude lucht van de middelste luchtstreek, die daar wel warm zou zijn als alle lucht in rust zou zijn, omdat de door ons zo genoemde middelste lucht daar heel dichtbij de bergen is, en hij zou door breking niet anders beïnvloed worden dan die welke dichtbij de Aarde is, als niet van onze en andere lage streken koude lucht door de wind naar die bergen gebracht zou worden en ze zou afkoelen. Ze zijn namelijk van een zodanige hoogte dat die lucht die bij ons de breking mist, niet veel verder van het middelpunt van de Aarde verwijderd is dan de top van deze bergen.   [>] Steekvlam Damp van privaat aangestoken met kaars.   "Een persoon, die by het secreet niet en wilt geschreven staen, vervolgende een koppespin int privaethuysken met de keerse, gerocht daermede ontrent ofte over den bril, waerdoor sulck een vlamme uyt het privaet rees, dat het scheen, dat het huysken in brant soude gekomen hebben; maer den bril toegestopt synde met het deksel, ginck de vlamme uyt. Ick geve u te bedencken wat dat voor een materie geweest sy, die door de keerse soo lichtelyck ontsteken geweest is. Want dat het geschiet is, is warachtich."   [>]

[ 9 ]

Studeren Studeren alleen als je er zin in hebt.   Vijf of zes jaar van mijn leven, in het bijzonder toen ik in Zierikzee was [<], had ik nooit spijt van verloren uren, en vond ik het niet erg als ik niet gestudeerd had hoewel ik had kunnen studeren. De reden was omdat ik toen meende dat ik klaar was met mijn studie, en ik dacht niet aan enige verdere wetenschappelijke vorming. Deze manier van leven is hier op Aarde verreweg de gelukkigste, waarop de filosofen zich zouden moeten voorbereiden. Ik hoop die terug te krijgen zodra ik voor mijn gevoel bedreven ben in de geneeskunde. We moeten immers moeite doen om niet altijd moeite te hebben; ten slotte moeten we studeren wanneer we er zin in hebben, en nietsdoen zonder spijt wanneer we zin hebben in nietsdoen.   [>]

[ Ned. ]

Schouwen Schouwen worden bij nevelig weer door rook aangetast.   "Men seght, dat alle schouwen, hoe goet dat se oock zyn, in dompigh weder rooken ende dat men een veynster open doen moet om dat te helpen."   En geen wonder: er is dan immers maar weinig lucht, zoals we even eerder hebben gezegd [<]. Er wordt namelijk veel ruimte ingenomen door die dampen en de luchtdeeltjes zijn verder van elkaar verwijderd. Dampen dus, zoals we in het hoofdstuk over snuitsels van kaarsen gehoord hebben, dragen niets, waardoor het komt dat rook meer vuurdeeltjes nodig heeft waarmee hij vermengd moet zijn om op te stijgen. En deze damp kan niet meer dan vacuüm zelf, zodat lucht met damp gemengd een minder dicht lichaam wordt dan hij op zichzelf zou zijn. En dichtere lichamen dragen wat erin zweeft het best, zoals zeewater en kwikzilver. Aangezien dus deze rook bij nevelig weer niet met meer vuur is gemengd dan wat dan ook, kan hij in de dunnere lucht niet makkelijk genoeg opstijgen zoals eerst; en het openen van een venster helpt, omdat deze weinige lucht in de haard en rondom de haard zonder moeite wordt verbruikt (terwijl de warmte misschien wat vermeerderd wordt door warmte van de damp, die hij wegens zijn dichtheid ontvangt, meer dan lucht) en verdund. Doch verbruikt en verdund moet de lucht hersteld en verdicht worden door het binnenkomen van nieuwe en koude lucht. Hiermee zal rekening gehouden kunnen worden, wanneer niet duidelijk vaststaat dat lucht met dampen gevuld wordt: zodra we zien dat er rook optreedt, als alles verder goed gaat, is de lucht werkelijk gevuld met dampen.

[ Ned. ]