Home | Varia | Handschrift lezen | Bul 1140

Inleiding , poging , aanvullingen , vertaling , transcriptie


Onleesbaar? Dat valt te bezien!

Hoe een gewezen natuurkundeleraar een pauselijke bul ontcijferde.



Innocentius ... illustris
Begin van bul, 1140, Innocentius II


Het artikel in NRC, 14-15 mei 2022, van Theo Toebosch, 'De Middeleeuwen zijn onleesbaar geworden', was voor mij een uitdaging, die meer succes opleverde dan varwacht.
Toebosch beschrijft hoe de studie van oude handschriften (paleografie) aan het verdwijnen is. Bij het artikel staat een afbeelding van een pauselijke bul uit 1140 (N-H Archief), waarvan hierboven de eerste twee regels te zien zijn.

De eerste indruk was (bij de papieren versie): ja, onleesbaar, Arabisch misschien, nee toch niet. Ik had wat ervaring opgedaan met oude drukken en soms met handchriften (o.a. van Christiaan Huygens en zijn correspondenten), en daardoor wist: als je eraan begint met genoeg zin, tijd en concentratie­vermogen, valt er meer te ontcijferen dan je denkt. Dus het ging prikkelen: hoever kan ik komen?

Steeds maar nieuwe kleine probleempjes oplossen, dat moet je wel een beetje leuk vinden. Maar al doende kun je met halve kennis een heel eind komen (als je een week de tijd hebt); wat je leert is: zoektermen kiezen en in de gevonden lijst nagaan wat misschien bruikbaar is.
Conclusie: ook zonder cursus paleografie is een bul uit het jaar 1140 te lezen.


Eerste poging

De enige gegevens waren: Innocentius II, 1140, de abdijen van Egmond en Rijnsburg, en de afbeelding.

Met een loep waren woorden te herkennen, op de website van NRC was een goede scan te vinden.


Innocentius ... Waltero
Eerste twee regels (3/8 van de breedte)

Eerste verkenning: de aanhef is geschreven in een voor mij nieuwe lettervorm, maar na enig turen wordt duidelijk dat het eerste woord moet zijn: Innocentius. Nog eens goed ernaar kijken, zodat de letters ervan herkend kunnen worden: de n is een omgekeerde u, de e is bijna niet te onderscheiden van een c.
Dan volgen 3 letters: 'eps' (niet cps), en dan blijkt te lezen: 'seruus' (lange s, en u kan v zijn), 'seruoru[m]' (dakje boven de u), 'dei'; dus: dienaar van dienaren van god.
Na iets onleesbaars (we zien d, i, e, dan c vreemd verbonden met t, dan o) volgt duidelijk een w, ongewoon in het Latijn, dat zal een naam zijn, Wastero? Zoeken bij Google met "Innocentius" en "Wastero" levert niets op.

Tweede regel: "Nobilis ... Thiedericus comes de hollant". Aha, een graaf van Holland die Dirk heet! Wikipedia zal hem wel hebben, en inderdaad: met "graaf van Holland" komen we bij Dirk VI, die leefde van 1114 tot 1157, en die in 1138 samen met zijn moeder op bedevaart ging en daarbij paus Innocentius II bezocht.

Nu maar eens gaan intypen: woorden die herkend worden, vraagtekens, stippeltjes. Na de naam met een W blijkt te staan: "Ekmudensis monasterii" (met een duidelijke E), van het klooster van Egmond.
En ja, nu had ik hem al kunnen vinden in de lijst 'Abten van Egmond': Wouter ('Waltero' i.p.v. Wastero), maar dat kwam later, het verschil tussen s en l (onderaan) was me ontgaan; nu is ook het voorafgaande woord duidelijk: 'filio', aan de zoon.

Op de derde regel is gevonden (dankzij Wikipedia): "Petronille ... matris sue": Petronilla (de e staat hier voor ae), "van Petronilla ... zijn moeder"; en "Ekmundense monasterium. atq. Riinsburgense", klooster van Egmond en dat van Rijnsburg.

Het 'atq.' in de vorige alinea staat voor 'atque' (en), maar woorden werden ook met andere tekens bekort. Zoals: 'eccle' (met teken in l, 4e regel) voor 'ecclesiae', en (na "Waltero Ekmudensis monasterii", 1e regel): 'Abbi', met een teken boven de 2e b, voor 'Abbati' (later gevonden).
Opvallend is dat woorden hier soms juist verlengd worden, zoals het woord voorafgaand aan "filio Waltero".

Aan het eind staan namen met 'card.' en 'eps': kardinaal, bisschop (episcopus). Nu is ook de afkorting van het begin bekend: 'Innocentius eps', de paus was ook een bisschop.

Aanvullingen

Nog eens kijken, wat staat elders ook? Dan worden steeds meer vraagtekens weggehaald, stippeltjes ingevuld, sommige woorden worden toch veranderd.
"Heer Wouter" werd gevonden in een oude lijst*) 'Abten van Egmondt'.
*)  A. Hovaeus, Historie van de edele wel-geboorne heeren ende graven van Egmond (1664), p. 33.

Moeilijke gevallen: 'dicecto', 'ierlimam', 'Petri uris', 'ihu xpi'.
-  1e regel: 'dicecto'? Gezocht met "Innocentius eps" en "Waltero", raak: een boek*) met pauselijke bullen, met op p. 179:
De vierde "INNOCENTIUS EPS SERUUS SERUORUM DEI" aan de "DILECTIS FILIIS" en aan "ABBATI ... FRATRIBUS" van Edinburg.
Eind van aanhef: "IN P P M", zoals hier. Hele zinnen aan het eind van de bul blijken daar hetzelfde te zijn als hier.
En nu zie ik het (na beeldbewerking): de letter l van 'dilecto' staat op een donkere vouw en was gelezen als c.
*)  Liber Cartarum Sancte Crucis (1840), bij Internet Archive.

-  2e regel: 'ierlimam' (l met teken), met erna 'proficiscens' (reizend). Dat moet wel Jeruzalem zijn (Hierosolyma). Gezocht met "ierlima" en gevonden in 'Vetus Latina'*). Daar b.v. ook 'eccla' voor 'ecclesia', 'aplis' (l met streep) voor 'apostolis'.
*)  Universität Mainz, Seminar für Klassische Philologie, Neutestamentliche Textforschung, 17.09.2021.

-  9e regel: 'beati Petri uris'? gezocht met "Petri iuris", raak: een boek*) over de abdij van Rijnsburg, met op p. 50 bijna dezelfde passages als hier, in de transcriptie van een bul van paus Alexander III:
"Decernimus ergo ...", "Ad indicium autem quod monasterium vestrum specialiter beati Petri iuris existat ... quatuor solidos Frisingensis monete ...".
Op p. 3: Petronella (ook p. 22), op p. 5: Walterus (ook p. 41), op p. 40-41: Dirk VI naar Rome, met vermelding van "den pauselijken brief" (n.3).
Op p. 51 staat: MDLXXVIIII, maar dit moet zijn: 1179, zie de bij Wikimedia mooi afgebeelde bul.
*)  G.D.I. Schotel, De Abdy van Rijnsburg (1851).

-  11e en 12e regel, eigenlijk een makkelijke: 'ihu xpi' (teken bij h en bij p), zo te vinden met Google (Ièsu Christi, de Griekse èta lijkt op de h, de Griekse chi op de x, de Griekse rho op de p.

Gezocht met: Petronilla Walter Egmond. Gevonden: Archief IJpelaan, 'De historische mythen van Kennemerland' - De abten van Egmond.
Hierin (met bronvermelding):

De historisch vaststaande eerste abt van Egmond is Waltherus, voormalig proost in Lens van de St.-Pietersabdij van Gent; hij werd door bisschop Andreas van Utrecht in 1130 ingewijd en overleed in 1161 ...

1140 Februari 29 (Maria-Boodschapstijl). Paus Innocentius II maakt aan abt Walter van Ekmu(n)d bekend, dat de kloosters van Ekmund en Rinisbu(r)g, die hem door graaf Thiedericus van Hollant [i.e. Dirk VI, overleden 1157] en diens moeder gravin Petronilla zijn opgedragen, in den eigendom en de bescherming van de H. Roomsche Kerk zijn opgenomen, en dat de abt en zijn opvolgers, ten teeken, dat beide kloosters onder het recht van Sint Petrus behooren, jaarlijks vier solidi Friesche munt als schatting aan den Paus zullen betalen.


Vertaling

Pas toen het moeizame werk van hierboven bijna was afgerond, vond ik een vertaling van deze bul (via Wikipedia 'Abten van Egmond'):
'De Voorrecht-brief van Vryheid, voor de Kloosteren te Egmond en Reynsburg'*).

Innocentius Bisschop, Knecht der Knechten Gods, aan Onzen veelgeliefden zoone Wouter, Abt des Kloosters van Egmond, en alle zyn wettelyk aan te stellen Plaatsvolgeren in 't toekomende.

De zeer edele Heer Diderik, Grave van Holland, is op zyne reize na Hiërusalem voor Ons verscheenen; en, onder anderre zaken, waar van Wy over de verbeetering der zeden, en den regel zynes levens gehandelt hebben, heeft die doorluchtige Man, zoo uit zynen, als zyns moeders Gravinne Petronelles naam, uit inzicht van Godsdienstigheit, de Kloosteren van Egmond en Reynsburg den Heiligen Petrus, als 't Hoofdt der Kruisgezanten, in vollen eigendom aangeboden, en opgedragen.
...
... zult gy, en uwe Plaatsvolgers, Ons en Onzen Navolgeren jaarlyks vier schellingen Frisinger munte tot een cyns betaalen.
...
Gegeven in 't Lateraansche Paleys, door de hand van Amerikus°) Theodorik, Cardinaal Diaken en Cancellier der H. Roomsche Kerke, op den 28. van Sprokkelmaand, de derde Indictie, na de Geboorte onzes Zaligmakers 1139.#) in het twaalfde jaar des Pausschaps van onzen Heere Innocentius den tweeden.


*)  In: Jan van Leyden, Kornelis van Herk (vert.), Gerard Kempher (vert. en ed.), Kronyk van Egmond (Alkmaar 1732), p. 38 (Heer Wouter: p. 33).
ruine Er is een figuur: 'De Ruïne van de Abdye van Egmond' bij p. 226, met:
"1567. ... door de Spaanschen in brand gestooken ... 1573. alzoo 'er naby gemelde Abdye een Schans opgeworpen was, door het woeden des Oorlogs geheel vernield".

°)  Er staat 'Aimerici', zonder Theodorik.
#)  Er staat "ii kal. marcii ... mc.xxx.viiij", de dag voor 1 maart 1139. Het nieuwe jaar begon toen met april; het was een schrikkeljaar, dus: 29 februari 1140.


Mijn transcriptie


Innocentius eps [episcopus] servus servoru[m] dei. dilecto filio Waltero Ekmudensis monasterii abb[at]i ei[us]q. successoribus regulariter substituendis   I.N. ..P....P....M

Nobilis vir Thiedericus comes de hollant ier[oso]limam proficiscens. n[ost]ram presentiam adiit. inter cetera vero que secum de morum correctione et sue iure instructione contulimus. idem illustris

vir tam vice sua. quam etiam Petronille comitisse matris sue. Ekmundense monasterium. atq. Riinsburgense beato Petro apostolorum principi devotionis intuitu proprietario iure obtulit. atq. contra-

didit. Et nos igitur quorum precipue interest vim eiusdem celorum clavigeri specialius defensare eadem venerabilia loci in proprietatem atq. protectionem s[an]c[t]e eccl[esi]e Romane suscipimus. eaq. cu[m]

om[n]ibus suis pertinentijs presentis scripti patrocinio co[m]munimus. Statuentes ut quascumq. possessiones quaecumq. bona tam in eccl[es]ijs quam in decimis. terris. vineis. aquis. silvis. pascuis. aut aliis qui-

buscumq. eadem monasteria inpresentiarum iuste et canonice possidet. aut in futurum concessione pontificum. largitione regum vel principum. oblatione fidelium. aut aliis iustis

modis deo propitio poterit adipisci. firma vobis in perpetuum et illibata permaneant. Decernimus ergo. ut nulli omnino hominum liceat prefata monasteria temere perturbare. aut eorum possessi-

ones auferre vel ablatas retinere. minuere. seu quibuslibet molestiis fatigare. Sed omnia integra conserventur. eorum pro quorum sustentatione et gubernatione conces-

sa sunt usibus om[n]imodis profutura. Ad inditium autem quod eadem monasteria beati Petri iuris existint. singulis annis tam tu quam successores tui quatuor solidos frisingensi[s] monete

nobis. nostrisq. successoribus census nomine persolvetis. Si qua sane eccl[esi]astica secularisve persona huius n[ost]re constitutionis paginam sciens. contra eam temere venire presumpse-

rit. secundo terciove co[m]monita. si non reatum suum congrua satisfactione correxerit. a sacratissimo corpore et sanguine dei ac domini redemptoris nostri ih[es]u xp[ist]i aliena fiat. atq.

in extremo examine districte ultioni subiaceat. Cunctis autem eisdem locis sua iura servantibus. sit pax domini nostri ih[es]u xp[ist]i. quatinus

et hic fructum bone actionis percipiant. et apud districtu[m] iudicem premia eterne pacis inveniant. AM[en]. A[men]. Amen.

  Ego   Innocentius   catholice   eccle   eps   [sign.]

  [kardinalen]   [bisschoppen]

Data lat[eranis] per manu[m] AIMERICI s[an]c[t]e Romane eccl[esi]e diac[oni]. Card[inalis] et Cancell[arii] .ii. k[a]l. marcii. indictione .iii. incarnationis d[omi]nice anno MC.XXX.VIIIJ. Pontificatus ii domini INNOC[entii] .ii. PP Anno. xi.

Data ... cancell. cell. ii. kal. ... MC.XXX.VIIIJ. Pontifiatus ... anno .xi.

Zie voor deze laatste regel het eerder genoemde werk: G.D.I. Schotel, De Abdy van Rijnsburg (1851), p. 41, n.3.
Daar staat: "per manum Americi", hier: 'Aimerici'.
Al vanaf 1124 stond onder bullen "per manum Imerici" (Aymerici, Aimerici, Haimerici, Haymerici, Almerici, Americi, Emerici, Æmerici, Haymirici), zie Table chronologique des diplomes, chartes ... concernant l'histoire de France, T. 2 (1775), p. 523 e.v. en T. 3 (1788) t/m p. 62 (feb. 1142).
De naam kwam vaker voor, zie Aimery of Limoges, Aymeric Picaud.

Opmerking:
Wie ook zoiets wil proberen neme de afbeelding bij Het Utrechts Archief:
Stadsrechten Utrecht, oorkonde 1122 (die is genoeg te vergroten).



Home | Varia | | Handschrift lezen | Bul 1140 (top)