Inleiding , poging , aanvullingen , vertaling , transcriptie
Het artikel in NRC, 14-15 mei 2022, van Theo Toebosch, 'De Middeleeuwen zijn onleesbaar geworden', was voor mij een uitdaging, die meer succes opleverde dan varwacht. Toebosch beschrijft hoe de studie van oude handschriften (paleografie) aan het verdwijnen is. Bij het artikel staat een afbeelding van een pauselijke bul uit 1140 (N-H Archief), waarvan hierboven de eerste twee regels te zien zijn. De eerste indruk was (bij de papieren versie): ja, onleesbaar, Arabisch misschien, nee toch niet. Ik had wat ervaring opgedaan met oude drukken en soms met handchriften (o.a. van Christiaan Huygens en zijn correspondenten), en daardoor wist: als je eraan begint met genoeg zin, tijd en concentratievermogen, valt er meer te ontcijferen dan je denkt. Dus het ging prikkelen: hoever kan ik komen?
Steeds maar nieuwe kleine probleempjes oplossen, dat moet je wel een beetje leuk vinden. Maar al doende kun je met halve kennis een heel eind komen (als je een week de tijd hebt); wat je leert is: zoektermen kiezen en in de gevonden lijst nagaan wat misschien bruikbaar is. De enige gegevens waren: Innocentius II, 1140, de abdijen van Egmond en Rijnsburg, en de afbeelding.
Met een loep waren woorden te herkennen, op de website van NRC was een goede scan te vinden. |
Eerste verkenning: de aanhef is geschreven in een voor mij nieuwe lettervorm, maar na enig turen wordt duidelijk dat het eerste woord moet zijn: Innocentius. Nog eens goed ernaar kijken, zodat de letters ervan herkend kunnen worden: de n is een omgekeerde u, de e is bijna niet te onderscheiden van een c. Dan volgen 3 letters: 'eps' (niet cps), en dan blijkt te lezen: 'seruus' (lange s, en u kan v zijn), 'seruoru[m]' (dakje boven de u), 'dei'; dus: dienaar van dienaren van god. Na iets onleesbaars (we zien d, i, e, dan c vreemd verbonden met t, dan o) volgt duidelijk een w, ongewoon in het Latijn, dat zal een naam zijn, Wastero? Zoeken bij Google met "Innocentius" en "Wastero" levert niets op. Tweede regel: "Nobilis ... Thiedericus comes de hollant". Aha, een graaf van Holland die Dirk heet! Wikipedia zal hem wel hebben, en inderdaad: met "graaf van Holland" komen we bij Dirk VI, die leefde van 1114 tot 1157, en die in 1138 samen met zijn moeder op bedevaart ging en daarbij paus Innocentius II bezocht.
Nu maar eens gaan intypen: woorden die herkend worden, vraagtekens, stippeltjes. Na de naam met een W blijkt te staan: "Ekmudensis monasterii" (met een duidelijke E), van het klooster van Egmond. Op de derde regel is gevonden (dankzij Wikipedia): "Petronille ... matris sue": Petronilla (de e staat hier voor ae), "van Petronilla ... zijn moeder"; en "Ekmundense monasterium. atq. Riinsburgense", klooster van Egmond en dat van Rijnsburg.
Het 'atq.' in de vorige alinea staat voor 'atque' (en), maar woorden werden ook met andere tekens bekort. Zoals: 'eccle' (met teken in l, 4e regel) voor 'ecclesiae', en (na "Waltero Ekmudensis monasterii", 1e regel): 'Abbi', met een teken boven de 2e b, voor 'Abbati' (later gevonden).
Aan het eind staan namen met 'card.' en 'eps': kardinaal, bisschop (episcopus). Nu is ook de afkorting van het begin bekend: 'Innocentius eps', de paus was ook een bisschop.
Nog eens kijken, wat staat elders ook? Dan worden steeds meer vraagtekens weggehaald, stippeltjes ingevuld, sommige woorden worden toch veranderd.
Moeilijke gevallen: 'dicecto', 'ierlimam', 'Petri uris', 'ihu xpi'.
- 2e regel: 'ierlimam' (l met teken), met erna 'proficiscens' (reizend). Dat moet wel Jeruzalem zijn (Hierosolyma). Gezocht met "ierlima" en gevonden in 'Vetus Latina'*). Daar b.v. ook 'eccla' voor 'ecclesia', 'aplis' (l met streep) voor 'apostolis'.
- 9e regel: 'beati Petri uris'? gezocht met "Petri iuris", raak: een boek*) over de abdij van Rijnsburg, met op p. 50 bijna dezelfde passages als hier, in de transcriptie van een bul van paus Alexander III: - 11e en 12e regel, eigenlijk een makkelijke: 'ihu xpi' (teken bij h en bij p), zo te vinden met Google (Ièsu Christi, de Griekse èta lijkt op de h, de Griekse chi op de x, de Griekse rho op de p.
Gezocht met: Petronilla Walter Egmond. Gevonden: Archief IJpelaan, 'De historische mythen van Kennemerland' - De abten van Egmond.
Pas toen het moeizame werk van hierboven bijna was afgerond, vond ik een vertaling van deze bul (via Wikipedia 'Abten van Egmond'):
*) In: Jan van Leyden, Kornelis van Herk (vert.), Gerard Kempher (vert. en ed.), Kronyk van Egmond (Alkmaar 1732), p. 38 (Heer Wouter: p. 33). Er is een figuur: 'De Ruïne van de Abdye van Egmond' bij p. 226, met: "1567. ... door de Spaanschen in brand gestooken ... 1573. alzoo 'er naby gemelde Abdye een Schans opgeworpen was, door het woeden des Oorlogs geheel vernield". °) Er staat 'Aimerici', zonder Theodorik. #) Er staat "ii kal. marcii ... mc.xxx.viiij", de dag voor 1 maart 1139. Het nieuwe jaar begon toen met april; het was een schrikkeljaar, dus: 29 februari 1140. |
|
Zie voor deze laatste regel het eerder genoemde werk:
G.D.I. Schotel, De Abdy van Rijnsburg (1851), p. 41, n.3. Daar staat: "per manum Americi", hier: 'Aimerici'. Al vanaf 1124 stond onder bullen "per manum Imerici" (Aymerici, Aimerici, Haimerici, Haymerici, Almerici, Americi, Emerici, Æmerici, Haymirici), zie Table chronologique des diplomes, chartes ... concernant l'histoire de France, T. 2 (1775), p. 523 e.v. en T. 3 (1788) t/m p. 62 (feb. 1142). De naam kwam vaker voor, zie Aimery of Limoges, Aymeric Picaud.
Opmerking: |