Priuilegie.
    Opden achthienden Martij anno XV^C negenentnegentich, hebben die Staten generael der Vereenichde Nederlanden geconsenteert, ende gheoctroyeert, Consenteren, ende Octroyeren mits desen, Christoffel Raphelengius Bouckdrucker tot Leyden, alleene binnen den tijdt van zesse jaeren naestcommende, inde voors. Vereenichde Nederlanden te mogen drucken, doen drucken, uytgeuen, ende vercoopen, zeker bouck geintituleert Haven-vindingh, welcken hy van meyninghe is, soo int Latijn als int Franchois, ende Duytsch, oft oyck in ander spraken te laten uytgaen, Interdicerende, ende verbiedende allen ende een ygelyck den voors. bouck, int geheel oft int deel, in eenigerhande spraken na te drucken, noch oyck buyten de Vereenichde Nederlanden nagedruckt, inde selue uyt te geuen, oft vercoopen, sonder consent vanden voors. Raphelengius, opte verbeurte vande naghedruckte Exemplaria, ende de boete in't Originael verhaelt, &c.

Sloeth.^vr.


Ter ordonnantie van de zelue
Heeren Staten generael.


C. Aerssen.

---

D E

H A V E N V I N D I N G.

 I S  kennelick datmen over langhen tijt, voornaemlick sedert dat de groote zeevaerden op Indien en America begosten, middel gesocht heeft, waer deur den Stierman op zee mocht weten, de eertrijcxlangde der plaets daer teghenwoordelick sijn schip is, om alsoo te commen totte havens daer hy begeert te wesen, sonder datmen alsnoch tot sulcke ghewisse kennis der langde heeft connen ghecommen:
want sommighe verhopende die te vinden deur de verscheenwysing der zeylnaelde, hebben de selve verscheenwysing een aspunt {Polum.} toeghescreven, die noemende seylsteens aspunt {Polum magnetis.}. maer men bevint na wyder ervaringhen, dat die afwijckinghen sich na gheen aspunt en schicken. Doch so heeft nochtans het soucken van dien, middel veroirsaect om tot een begeerde hauen te gheraken, niet teghenstaende des havens en schips ware langden beyde onbekent sijn.
Om van twelck eerst by voorbeelt te verclaren, en daer na te beschrijven de omstandighen desen handel aengaende, waer deur de ghebruyck noch gemeender en sekerder sal worden, soo is voor al te weten, datmen deur ervaring bevint, de zeylnaelde tot verscheyden plaetsen (hoewel op gheen seylsteens aspunt reghel houdende ghelijck gheseyt is) seer verscheydelick te wijsen, als tot sommighe oirten recht Noort,

tot ander wyckse na t'Oosten, elders na t'Westen, welcke veranderinghen alsmen van t'Oosten na t'Westen treckt, op kleyne weghen seer merckelick sijn; als by voorbeelt t'Amsterdam wyckse na t'Oosten 9. trappen {Gradus.} 30.( I ).  An t'voorlant van Enghelant 11. tr.  Te Lonnen 11. tr. 30.( I ).  By Timouth in zee 12. tr. 40.( I ). en soo voorts.

Hoemen een haven of landt vindt, daer
af de breede en naeldvvijsing bekent is.
V L C K E  naeldwysing, metsgaders de breede der plaetsen bekent sijnde, deur ervaring der ghene diet metter daet alsoo bevonden hebben, men can daer me sonder langde te weten de plaets vinden. Als by voorbeelt, an een Stierman bekent sijnde, dat de breede van Amsterdam is 52. trappen 20.( I ). met naeldwycking na t'Oosten van 9. tr. 30.( I ). ende dat hy hem vindt op zee inde selve breede van 52. tr. 20.( I ), mette voorscreven Oostersche naeldwycking van 9. tr. 30.( I ).  Hy weet dat hy ontrent Amsterdam moet wesen, t'sij mette langde van Amsterdam hoet wil. Aengaende ymant mocht seggen; datter wel noch ander plaetsen sijn vande selve breede en naeldwycking, nochtans niet Amsterdam: Tis waer, maer sij vallen seer verre van daer, ende can uyt dander onderkent worden, deur seker omstandighen, van welcke wy hier na segghen sullen. Merckt noch dat hoewel de Stierlieden Amsterdam anders connen vinden deur omligghende landen,

gissing, diepten, sanden, en andere teyckens, sonder acht op naeldwysing te nemen, nochtans hebben wy dat voorbeelt van die bekende plaets ghestelt, om daer deur te opentlicker te verclaren de ghemeenheyt vande reghel op verre seylagen, daermen op langhe tijt gheen landt en siet:
Als, neem ick, een Stierman begeerende van hier te seylen tot Cabo Sant Augustijn in Brasilie, ende wetende dat de naeldwycking daer is, van (ghelyckmen segt) noort na t'oosten 3. tr. 10.( I ), en de zuydersche breede 8. tr. 30.( I ). als hy derwaert varende tot sulcken naeldwycking en breede ghecommen is, hy weet hem ontrent Cabo Sant Augustijn te wesen: Ende hoewel gissing hem anders dede vermoeden, sal die verlaten, als deur oostersche of westersche verborghen stroomen bedroghen sijnde, of qualick ghegist hebbende: Want dat de naeldwycking die eertijts tot Cabo Sant Augustin was 3. tr. 10.( I ). nu daer niet wesen en soude, de reden en laet niet toe sich sulcx voor te stellen om daer op te werck te gaen:
Of dat ymant op zee een ander naeldwijsing vindt dan de voorscreuen, die hy weet tot Cabo S. Augustin te sijn van 3. tr. 10.( I ). ende nochtans willende d'ervaring der naelde verlaten, en gissing volghen, sich seyde ontrent Cabo S. Augustin te wesen, wie en verstaet niet sulcx sonder reden te sijn? als van een die sich selfs teghenspreect, seggende die naeldwijcking aldaer te sijn van 3. tr. 10.( I ). ende soo niet te wesen.

    Merckt wijder wel ghebeurt te sijn, dat eenen seylende na het Eylant van Sint Helena, ende gecommen wesende tot des selven Eylants breede, nochtans dat Eylant daer niet vindende,

oock niet wetende of hyder oost of west af was, heeft al ramende oostwaert ghesocht, dat westwaert lach, ende hoe hy verder alsoo voer, hoe hy verder vande begeerde plaets gerocht: Denckt nu eens, soo dien Stierman (die wel ettelicke weken lanck dat Eylant socht, ende ettelicke mael daer rontom voer eer hyder in gherocht) had bekent gheweest hoe de naelde op Sint Helena wees, ende daer beneffens wetenschap ghehadt vande naeldwysing op zee te vinden, of hy moetwillichlick na een grooter naeldwijcking soude ghevaren hebben, wetende dat de plaets daer hy begeerde te wesen een kleender hadde?

    Hierby machmen verstaen hoe noodich de kennis der naeldwijsing is: Te meer dat de gene die met wetenschap der seylstreken {Rumbi wordense byde Portugesen ghenoemt.} wil varen (twelck den Stierman op groote seylaghen niet en behoort onbekent te sijn) over al het recht noort moet weten, welck noort op zee deur kennis der naeldwijcking ghevonden wort.

    Soomen hier beneffens noch insiet de onsekerheyt vande ware plaetsen der landen, die na tsegghen der Stierlieden op de eertclooten gheteyckent worden, spruytende daer uyt, datse het wijsen der leli die elck van huys brengt, altijt voor noort houden, streckende daerenboven noch tot meerder onsekerheyt in haer seyling: Men sal verstaen het gaslaen der naeldwijsinghen daer in oock seer oirboir te wesen, wantmen deur zeecompassen daer toe bereyt, de leli al seylende altijt recht noort can doen wijsen, midts de naelde of t'bestreken ijser, soo veel vande leli te verdraeyen, als de saeck vereyscht.

    Dit alles wel anghemerct, ende toeghelaten wesende verscheyden landen sulcke verscheyden naeldwijsinghen te hebben, gelijck deur ettelicke betuycht wort, het schijnt dat de ghene die niet toe en staen, deur t'behulp der selve naeldwijsing de seylage te connen bevoordert worden, of datse de saeck niet en verstaen, of wat anders daer teghen weten dat yghelick niet bekent en is.

    Nu alsoo Sijn E X C E L L E N T I E  de voorgaende saken rijpelick overdocht hadde, ende sich inghebeelt meughelick te sijn, de bovescreven voordering der seylaghe hier deur merckelick te connen geschien, heeft als Admirael vander zee, ande Admiraliteyt seker oirden ghestelt, ende onderwijs ghegheven, om te weghe te brengen dat de Stierlieden op sulcke reysen varende, hun daer na ghevougen: Namelick datse van nu voortaen tot veel plaetsen daerse commen, metter daet ende wel sorchvuldelick, ondersoucken de afwijckinghen der seylnaelde vant noorden, nemende daer toe reetschap wel bequaem: Ende van haer reysen weerghekeert sijnde, daer af ghetrouwelick verwitting doen ande voorscreven Admiraliteyt, welcke de selve ervaringen sullen doen in oirden stellen, ende ten ghemeenen oirboire an yghelicken openbaer maken.

    Maer op dat elck die wil noch opentlicker verstaen mach alle omstandighen dese saeck aengaende, soo sullen wy hier stellen een begin, van t'ghene men deur breeder ervaringhen in wille is voorder te vervolghen,

tafelwijs vervatende de naeldwijsighen dieder alree gagheslaghen sijn, welck den hoochgeleerden Eertrijcxschrijver Heer Petrus Plancius, deur langdeurighen arbeyt, en niet sonder groote costen by een vergaert heeft, uijt verscheyden houcken des eertbodems, soo wel verre als na gheleghen: Sulcx dat als de Stierlieden int ghemeen deur dese manier landen en havens sullen vinden, soo wel als eenighe int besonder die alree ghevonden hebben, den selven Plancius ghehouden mach worden voor een der voornaemlickste oirsaken van dien. De voornoemde tafel waer af breeder verclaring ghedaen sal worden is als volght.

Verclaring op de navolghende Tafel.
E R  wy commen totte verclaring, willen voor al segghen, dat by aldien namals deur nauwer en sekerder ervaringhen, der plaetsen naeldwijsinghen, breeden en langden, anders bevonden wierden dan inde tafel staet, ende datmen alsdan ander manier van verclaring en bepaling van woorden behoufde, dan de volghende, dat ons sulcx van t'voornemen deser ondersoucking niet en behoort af te keeren, maer veel eer daer toe te trecken, als allencx gerakende tot meerder en sekerder kennis eens handels ghesticht op sulcken gront als vooren verclaert is.

Dese meyning volghende, wy sullen mettet waerschijnlickste dat ons nu bekent is voortvaren, al oft warachtich waer; want elck tsijnder tijt der ghelijcke doende, men sal twarachtichste dat inde nateur daer af is, allenx naerder en naerder meughen gheraken.

    Dit soo sijnde, ende om nu tot verclaring der tafel te commen, soo sietmen voor al datter sijn drie pilaren, deerste van der plaetsen naeldwijsingen, de tweede vande breede, waer by noch ghevoucht is de derde vande gheraemde langde, op dat de plaetsen inde eertclooten te lichtelicker ghevonden worden, oock mede om de ghedaenten der naeldwijsinghen daer deur int volghende opentlicker te verclaren. De letter N bediet inde tweede pilaer overal noordersche breede, maer Z zuydersche breede.

    Voort wantter gheseyt wort van naeldwijcking, oostering, westering, vergrootende ende verkleenende, oock van eerste en tweede perck, welcke als eygen constwoorden haer bepalinghen vereysschen, soo is voor al kennelick, de zeylnaelde seker eyghenschap te hebben, datse op een selve plaets een selven oirt wijst, maer niet den selven oirt over al, want tot sommighe plaetsen wijstse recht noort, tot ander wijckse na t'oosten, elders na t'westen, daerom segghen wy by manier van bepaling als volghen sal:

siet het  12. blat.        

						Ostering.  tr. ( I ).	Breede. tr. ( I ).		Langde. tr. ( I ).
Eerste percx opde zuyt- sijde		Ver- groo- tende ooste- ring		Op 105. Spaensche mijlen westwaert     van Cabo Sant Augustin in Brasilie.		0.  0.	Z		0.  0.
				By Cabo S. Augustin in Brasilia.		3.  10.	Z 8.  30.		6.  0.
				Zuyt en noort met Cabo das Almas in     Guinea.		12. 15.	Z 0.  0.		29. 0.
				Noortwest wel soo noordelick vande     Eylanden van Tristan da Cuncha.		19. 0.	Z 31. 30.		30. 0.
		Ver- clee- nende ooste- ring		Noortwest wel soo westelick vande     voorscreven Eylanden.		15. 0.	Z 31. 30.		36. 0.
				Zuyt en noort met Cabo de Bona espe-     rance.		2.  30.	Z 35. 30.		57. 0.
						Weste- ring.
Twee- de percx opde zuyt- sijde (uyt- geno- men Goa Co- chin en Can- ton)		Ver- groo- tende weste- ring		Op 17. duytsche mijlen van Cabo das     Aguillas oostwaert.		0.  0.	Z	60. 0.
				Ontrent 5. mijlen in zee vant lant Na-     tal.		4.  30.	Z 33. 0.	66. 0.
				Byde Baixos da India.		11. 0.	Z 22. 0.	79. 30.
				Mosambique.		11. 0.	Z 14. 50.	81. 40.
				Inden inwijck van S. Augustin in Ma-     dagascar.		13. 0.	Z 23. 30.	83. 0.
				Zuyt van Cabo Sant Romain.		16. 0.	Z 28. 0.	86. 20.
				Inden inwijck van Anton Gil in Ma-     dagascar.		15. 0.	Z 16. 20.	91. 0.
		Ver- clee- nende weste- ring		34. Duytsche mijlen zuytoost van S.     Brandaon.		22. 0.	Z 19. 20.	110. 0.
				Goa een vermaerde coopstat in India.		15. 10.	N 15. 30.	120. 0.
				Cochin.		15. 0.	N 9.  45.	121. 0.
				25. Duytsche mijlen west ten noorden     vande zuytwesthouck van Samatra.		6.  0.	Z 5.  28.	147. 0.
				Bantan een coopstadt in India.		4.  45.	Z 6.  0.	150. 0.
				Het Eylant Lubock.		2.  25.	Z 6.  10.	155. 0.
				De zuytwesthouck vant Eylant Balij.		1.  30.	Z 8.  40.	157. 0.
				De mont der Rivier van Cantan in     China.		0.  0.	N 23. 0.	160. 0.
				Bunam 46. Duytsche mijlen van het     oostende van Iava na het oosten.		0.  0.	Z	160. 0.

I. Bepaling.
    D E  afwijcking der naelde vant noorden na t'oosten, heet oostering, maer na t'westen, westering, ende int ghemeen naeldwijcking: Maer naeldwijcking en rechte noortwijsing, int ghemeen naeldwijsing.

E N G A E N D E  de woorden van vergrootende en verkleenende oostering, en westering, oock van eerste en tweede perck, die vereyschen eer wy totte bepaling commen, wat breeder verclaring, tot welcken einde wy aldus segghen:
Men siet inde tafel, dat de naelde in Corvo recht noort wijst, maer van daer oostwaert commende, datse begint te oosteren allencx meer en meer, tot een mijl oostwaert van Plemouth, alwaer de afwijcking ten grootsten is van 13 tr. 24.( I ).  Ende van daer voorder commende, sij begint te vercleynen tot Helmshuy by westen de Noortcaep van Finmarcken toe, alwaerse weerom recht noort wijst. Voort is de langde van Corvo tot Helmschuy van 60 tr.  Twelck soo sijnde, het blijct dat de voors. grootste naeldwijcking van 13 tr. 24.( I ). by Plemouth wiens langde 30. tr. gheschiet int middel der twee plaetsen daer de naelde recht noort wijst, want den 30. tr. is int middel tusschen t'begin en den 60. tr.

    Tghene wy hier gheseyt hebben, vande verandering der naeldwijsing op de noortsijde des eertrijcx, dergelijcke bevint sich deur ervaring oock opde zuytsijde; want op 105. Spaensche mijlen westwaert van Cabo Sant Augustin opt begin der langde, wijst de naelde recht noort, alsoose oock doet ter plaets inde tafel gheseyt, op 17. Duytsche mijlen van Cabo das Aguillas, wesende op 60. tr. der langde, ende int middel tusschen beyden, dats op den 30. tr. valt aldaer oock ghelijck opde noortsijde de grootste oostering, dats ter plaets inde tafel ghenaemt, noortwest wel soo noorderlick vande Eylanden van Tristan da Cuncha, doende die wijcking 19. tr.

    Hier uijt wilmen besluyten, dat de naelde recht noort wijst tot alle plaetsen ghelegen inde twee halfmiddachsronden deur Corvo en de Helmshuy, van deen aspunt {Polo.} tot dander. Oock mede dat de naeldens oostering ten grootsten is, tot alle plaetsen int halfmiddachsront streckende deur de plaets ghelegen een mijle oostwaert van Plemouth.

    Inder voughen dat in sulck ansien, het eertrijcxdeel begrepen tusschen die twee halfmiddachsronden, 60. tr. in langde van malcander, is een perck int welck de naelde over al vant noorden na t'oosten wijckt, ende inden helft van dien, dat is het eertrijcx deel begrepen tusschen de twee halfmiddachsronden, teerste deur t'begin, het ander deur den 30. tr. soude over al sijn vergrootende oostering: Ende in dander helft verkleenende oostering: welverstaende alsmen vant westen na t'oosten trect, dats na t'vervolg vande tr. der langde.

    Deur tgene tot hier toe gheseyt is vant eerste perck met oostering, ende sijn twee deelen, t'een met vergrootende oostering, t'ander met vercleendende, machmen lichtelick verstaen derghelijcke ghedaenten vant tweede perck met westering, ende sijn twee deelen, t'een met vergrootende westering, t'ander met verkleenende:
Want inde mont der Rivier van Cantan in China, ligghende in langde 160. tr. van Corvo, daer wijst de naelde de derdemael recht noort, daerom aldaer ghetrocken een derde halfmiddachsront, soo is het eertrijcxdeel begrepen tusschen dat tweede halfmiddachsront ende dit derde 100. tr. van malcander, een perck int welck de naelde overal vant noorden na t'westen wijckt, ende int middel van dese twee, dats int halfmiddachsront 50. tr. vant tweede, ende oock soo veel vant derde, oft andersins 110. tr. vant eerste door Corvo, daer heeftmen oock de grootste afwijcking der naelde, soot inde tafel tot twee plaetsen blijckt, deen op Willems Eylant by Nova Zembla, alwaer de grootste westering op die breede bevonden is van 33. tr. dander 34. Duytsche mijlen zuytoost van S. Brandaon, alwaer de grootste naeldwijck op die breede bevonden is van 22. tr. wesende de langde van elck dier twee plaetsen 110. tr.
Sulcx dat inden helft van dit tweede perc, dats het eertrijcxdeel begrepen tusschen de twee halfmiddachsronden, t'eerste deur den 60. tr. t'ander deur den 110. tr. soude overal sijn vergrootende westering, in dander helft verkleenende westering.

    Van dese 160. tr. der langde, twelck op 20. tr. na, den helft des eertrijcx is, heeft de voors. Plancius de naeldwijsinghen becommen ghelijckse hier vooren beschreven sijn: Maer vande rest des eertrijcx, te weten van Cantan oostwaert, of van Corvo westwaert, en overcommen de ervaringhen niet die hem van Spaengjaerden, Engelschen en onse zeevaerders ter handt ghecommen sijn, als ghedaen wesende sonder bequamen tuych, en ghenouchsaem wetenschap: Doch verwacht hy van daer alle daghe nieuwe zeker ervaringhen, deur schepen die meer dan veerthien maenden uijtgheweest sijn. Maer daerentusschen sullen wy segghen tgene men van dat deel eenichsins vermoet als volght:
By aldien de eyghenschap der rechtnoortwijsing, niet alleen en is inde voors. drie boghen, diemen meent halfmiddachsronden te wesen, ghelijck wy vooren gheseyt hebben van deen aspunt tot dander, maer inde heele ronden, soo soudender opt eertrijck in als sulcke ses halfronden sijn, vervanghende ses percken.

    Om tgene voorseyt is deur een form noch opentlicker te verclaren, soo laet ABCDEFGHIKLM, het middelront des eertcloots beteyckenen, diens aspunt N. Voort sij NA den helft van teerste halfmiddachsront deur Corvo, NC het tweede, NE het derde,

NG het vierde, NI het vijfde, NL het seste, ende alsoo dat de booch AC doe 60. tr.  CE 100. tr.  dats AE 160. tr.  EG 20. tr.  dats AG 180. tr.  GI 60. tr.  dat AI 240. tr.  IL 100. tr.  dats AL 340. tr.  LA 20. tr.  dats tgeheel rondt 360. tr. 
Voort sijn de ses punten B, D, F, H, K, M, middelen tusschen AC, CE, EG, GI, IL, LA.
Dit aldus wesende soo bediet,

ANC het Ie perck met oostering. ANB des Ie percx vergrootende oostering. BNC des Ie percx verkleenende oostering. CNE het 2e perck met westering. CND des 2e percx vergrootende westering. DNE des 2e percx verkleenende westering.

[ 17 ]

    M E R C T.  Hoewel het te vermoeden is, datmen de drie laetste halfronden niet vinden en sal van ghedaente als de voorgaende gissing inhoudt, maer misschien in menichte meer of min, en van ander ghestalt; doch soo is hier me voorbeeltsche wijse verclaert de manier hoemen de weerelt int gheheel sal meughen deylen, met sulcke halfronden alsser alsdan ghevonden sullen worden: Boven dien is deur tvoorgaende ghenouch te verstaen, wat bedien vergrootende en verkleendende oostering, en westering, oock eerste en tweede halfmiddachsront, met eerste en tweede percken: Om welcke by manier van bepaling te vervaten, men soude meughen aldus segghen:

2. Bepaling.
    V E R G R O O T E N D E  oostering of westering, is die welcke de naelde van westen na oosten voortghebrocht zijnde, vergroot: Ende verkleenende, die alsdan verkleent.

3. Bepaling.
    D E  halfmiddachsronden daer de naelde recht noort in wijst, heeten wy eerste, tweede halfmiddachsront, en soo oirdentlick voort na tvervolgh vande trappen der langde soo veel alsser sulcke ronden zijn, beginnende vant halfmiddachsront deur Corvo.

4. Bepaling.
    T V L A C K  begrepen tusschen teerste en tweede halfmiddachsront, noemen wy eerste perck, en dander oirdentlick vervolghende tweede, derde perck, tottet laetste.

    D E  ghedaenten der naeldwijsinghen aldus beschreven sijnde, wy sullen nu deur voorbeelt verclaren, ghelijck t'voornemen was, dat hoewelder op een selve breede evegroote naeldwijckinghen sijn tot verscheyden plaetsen des eertrijcx, dat nochtans den Stierman can weten in welcke der selve hy is.
Laet tot desen einde een schip andermael moeten varen van Amsterdam na Cabo Sant Augustin, in Brasilie, wiens breede inde tafel beschreven staet van 8. tr. 30.( I ), ende de naeldwijsing vergrootende oostering des eersten percx van 3. tr. 10.( I ).  Tselve schip afvarende, ende commende voorby Engelandt, bevindt sijn naeldwijsing daghelicx meer en meer te oosteren, tot by Pleymouth toe, alwaerse ten grootsten wesende van 13. tr. 24.( I ), het versekert hem dat hy tot daer toe ghevaren heeft in verkleenende oostering des eersten percx, ende dat hy van daer voort seylt inde vergrootende oostering, welcke hy bevindende van 10. tr. opde breede van 38. tr. 55.( I ). weet hem te wesen ontrent Cabo de Roca by Lisbona: Van daer af, ontrent zuytwest anvarende, sal daghelicx bevinden de breede te minderen, ende de naelde noordelicker te keeren: Oft andersins soo die daghelicksche noordering niet en bleecke, maer dat de naelde een selve streeck wese, oft oostlicker keerde, salt daer voor houden dat onbemerckelicke stroomen sijn schip al varende oostwaert drijven: Om twelck te voorcommen, salt soo veel westelicker an setten, dat hy daghelicx de naeldens behoirlicke noordering crijghe.

Maer soo hy quaem totte oostering van 3. tr. 10.( I ). eer hy gherocht totte zuyderlicke breede van 8. tr. 30.( I ). hy sal maken soo veel hem meughelick is, die naeldwijcking int zuytwaert varen te behouden, soo veel oostelicker of westelicker seylende als de saeck vereyscht.
Ende hoewel hem na gissing docht anders te behooren, en sal die nochtans niet volghen, om redenen hier vooren breeder verclaert, want commende alsoo totte zuydersche breede van 8. tr. 30.( I ). met vergrootende oostering van 3. tr. 10.( I ). hy moet (tmach mette langde dier plaets sijn soot wil) ontrent Cabo Sant Augustin wesen, ende dat met sekerheyt; daermen anders op gissing betrouwende, ettelicke hondert mijlen vande begeerde plaets gheraect, sonder te weten ofmender oost of west af light, ghelijck op sulcke reysen metter daet ghenouch ghebleken heeft.
Daerom tot allen houcken des weerelts de naeldwijsing en breede wel ghenomen sijnde, ende an alle man bekent ghemaect, men sal de weerelt anders connen beseylen danmen ghedaen heeft.

    Tot hier toe sijn beschreven de ghedaenten der naeldwijsinghen, volghende uijt het ghestelde des tafels: Soo ander sekerder ervaringhen in toecommende tijt anders wesen, men sal daer uyt anders meughen besluyten, ende inde zeyling sich na t'beste altijt ghevoughen.

Hoemen het noortpunt en naeld-
vvijsing vindt.
O E  wel het vinden der naeldwijsing (daer af wy hier vooren dickwils gheseyt hebben) an velen bekent is, nochtans sullen wy daer af schrijven voor de ghene diet niet en weten.

    Anghesien men hier begeert te vinden de afwijcking der naelde vant noorden, soo souctmen eerst het noortpunt, om de naeldwijsing daer by te verlijcken. De manier der vinding vant selve noortpunt in een beweghende schip op zee, heeft groote ghemeenschap mette manier der vinding vant noortpunt, of vande middachslijn opt vast lant, ende mach onder anderen aldus uijtgherecht worden:
Men doet int zeecompas de leli recht overcommen mettet noortende vant stael, of vande zeylnaelde daer onder ligghende: Of noch beter machmen in plaets vande leli, een naelde self boven opt papier vast legghen, deelende t'rondt van tselve papier in sijn 360. tr. beginnende ande naeldens noortpunt als hier onder het rondt ABCD, waer in de naelde beteyckent is met AC, vastghemaect wesende opt selve papier, E is tmiddelpunt:
Tgebruyck hier me is dusdanich: Ghelijck den Stierman int soucken der breede, wacht tot dat de middach ghecommen is, te weten tot dat de schaeu van een hangsnoer of rechtsnoer, overcomt mette lini die hy in sijn compas voor de middachslijn houdt, alsoo sal hy hier doen, uijtghenomen dat hy begint 3. 4. of 5. uijren of meer

voor middach alsdan, acht nemende op wat trap en ghedeelte van dien de schaeu des hangsnoers wijst, bevint die, neem ick, opden 40. tr. gheteyckent F, sulcx dat GEF, de schaeu bediet, ende nemende alsdan de Sonnens hooghde, bevint die, by voorbeelt, van 25. tr. welcke hy, metsgaders de 40. tr. tot ghedachtnis opteyckent:

[ 23 ]

Wachtende voorts soo lang na middach, tot dat de Son weerom ghedaelt is tot op de selve hooghde alsvooren van 25. tr. sal sien waer de schaeu vant hangsnoer alsdan opt papier wijst, twelck sij, neem ick, 40. tr. over dander sijde, als an H, sulcx dat IEH, de schaeu bediet.
Dit soo sijnde, t'middel des boochs FH, als A, is tbegeerde noortpunt, ende want de naelde daer recht op wijst, soo en heeftse in dat voorbeelt gheen wijcking, dan wijst recht noort. Maer soo inde voors. ervaring na middach de schaeu vant hangsnoer niet ghewesen en hadde 40. tr. over dander sijde van A, maer by voorbeelt alleenelick 20. tr. tot K; In sulcken ghevalle deeltmen den booch FK, doende 60. tr. door tghedacht in tween an L, sulcx dat LF, LK, elck doen 30. tr.  Twelck soo sijnde, L ist noortpunt, ende de begeerde naeldwijcking daer af is oostering van L tot A 10. tr.

    Maer by aldien inde voors. ervaring na middach, de schaeu vant hangsnoer ghewesen hadde op L, dats 30. tr. van F, soo deeltmen den booch FL, doende 30. tr. door tghedacht in tween an M, sulcx dat MF, ML, elck doen 15. tr. twelck soo sijnde, M is tnoortpunt, ende de begeerde naeldwijcking daer af, wesende oostering van M tot A 25. tr. ende alsoo met alle voorbeelden.
Maer soo de naelde alleen draeyde, sonder an een papier ghehecht te sijn als hier vooren, ende dat de trappen op den cant vande casse gheteyckent waren, ghelijck wel ghedaen wort: Tghebruyck is daer me alsvooren, midts datmen ten tijde der ervaring, de casse keert tot dat de naelde opt begin der trappen wijst.

    Ander sijnder die nemen een soppich vierendeel ronts {Quadrantem Azimuthalem seu verticalem cuius planum horizontale.}, wiens sichteindersplat, niet teghenstaende de beweeghlicheyt des schips, altijt in waterpas blijft, deur sulcke manier als int volghende gheseyt sal worden. Hier me vintmen de Sonnens hooghde met haer sopbooch beyde tseffens: De form daer af mach dusdanich wesen:
ABC bediet een vierendeel ronts, staende rechthouckich opt rondt BDCE, ghedeelt in sijn 360. trappen, twelck het sichteindersplat beteyckent, sijn middelpunt is F, waer op tvierendeelronts draeyen can, ende op dattet alsins rechthouckich blijft opt voors. rondt BDCE, soo comt van deen en dander sijde een steunsel, als van G tot by D en E, vast ghemaect an tvoors. vierendeelronts, om daer me te draeyen. Voort isser int rondt BDCE een glas, en daer onder sijn seylnaelde, soo lanck alsse ten langsten inde casse bequamelick vallen mach, ende heeft de selve casse van binnen heur 360. tr. daer de punt der naelde scherpelick op wijsen mach, overcommende die 360. tr. met dander 360. tr. boven opt sichteindersront. Desen tuych is deur de vondt van Reyner Pietersz. hanghende ghemaect op twee verscheyden assen, na de manier der zeecompassen, op dat alsoo het rondt BDCE, inde beweginghen vant schip altijt evewijdich vanden sichteinder blijve: Ende op dattet selve noch meerder sekerheyt hebbe, soo worter onder een ghewicht an vervought gheteyckent H, van 25. of 30. pont, of soo veel als de grootheyt vanden tuych vereyscht.

[ 26 ]

    Tis oock te ghedencken oirboir te wesen, dattet vierendeelronts tsijnder plaets recht overende staende, over deen en dander sijde eveswaer sij, dat is de sijde van F na C, soo swaer als van F na B, twelckmen weten can mits tvierendeelrondts af te nemen, ende te hanghen met G neerwaert an een draet, vast gemaect int middel van BC by F, ende alsdan salmen vande swaerste sijde soo veel af vijlen, tot dat de reghel BC in waterpas hangt.

    Angaende ymant mocht dencken, dat de wijsreghel {Alidada.} in verscheyden plaetsen hoogher of leegher ghedraeyt, te groote verandering int ghewicht mocht geven, daer af is gheen merckelick feyl te verwachten, om tgroot ghewicht van H, ende de lichticheyt der wijsreghel.

    De ghebruyck daer af, om t'noortpunt en naeldwijsing te vinden, is dusdanich: Men begint, gelijck in deerste wijse, ettelicke uijren voor middach, draeyende den tuych tot dat de naelde opt begin des ronts wijst, daer na keertmen het vierendeel ronts soo lang herwaerts en derwaerts, tot dat de Son deur de sichtgaetkens schijnt: Twelck soo sijnde, men bevint, neem ick, dat den ondersten cant of wijser vant vierendeelronts, wijst int sichteindersplat opden 40. trap, ende de hooghde der Son, die int vierendeelronts anghewesen wort van, neem ick, 25. tr. welcke men, mitsgaders de 40. tr. tot ghedachtnis opteyckent. Wachtende voort soo lang na middach, tot datmen de Son deur den seluen tuych ghedaelt vindt tot opde selve hooghde alsvooren van 25. tr. men keert alsdan den stoel ter eender en ander sijde, tot dat de Son deur de sichtgaetkens schijnende. de naelde weerom wijst opt begin des ronts:

Twelck soo sijnde, t'middelste punt des boochs int sichteindersplat tusschen deerste en tweede ervaring, is tgesochte noortpunt: Ende soo veel de naelde alsdan daer af wijckt, dats de begeerde naeldwijcking, gelijck int eerste voorbeelt wat breeder van sulcx gheseyt is.

    Deur tghene hier boven gheseyt is vande ervaring mette Son des daechs, mach derghelijcke verstaen worden ende gheschien met yder vaste sterre des nachts, die ghebruyckende al oft de Son waer: maer niet de Maen, eensdeels om heur rassche eyghen loop, ten anderen om tgroot verscheensicht {Parallaxim.} datse heeft van weghen sij t'eertrijck soo na is.

    Merckt noch datmen voor den middach twee drie vier of meer ervaringhen mach doen: Als by gelijcknis, deerste wesende de Son boven den sichteinder 10. tr. inde tweede 15. tr. inde derde 20. tr. ende doende dergelijcke drie ervaringen op sulcke hooghden na middach, soo bevintmen hoe deen met dander overcomt, ende alsmen alsins een selve noortpunt crijcht, tgheeft den Stierman meerder betrauwen op sijn werck.

    Seylende een Stierman van oost na west of van west na oost, t'can ghebeuren dat hy opden tijt van 10. of 12. uijren tusschen deerste ervaring en de laetste, een trap of meer verandering der naeldwijsing crijge, waer uyt wijder volghen can, dattet noortpunt ghevonden deur deerste voormiddachsche ervaring, en de laetste namiddachse, niet overcommen en sal mettet noortpunt gevonden deur de laetste voormiddachsche ervaring,

en deerste namiddachsche, sonder nochtans dat den Stierman int werck ghefeylt heeft. Dit hem soo ontmoetende, hy can daer uijt ramen hoe veel op seker uijren varens de naeldwijsing verandert, ende daer op gissing maken, om trechte noortpunt en naeldwijsing met noch meerder sekerheyt te hebben. Tselve canmen oock weten deur de naeldwijsing ghevonden op voorgaende daghen, ende die verleken mette wijsing des teghenwoordighen dachs.

B Y V O V G H.

G H E M E R C K T  de ghegheven naeldwijsing en breede tsamen een seker punt anwijsen, soo wel op zee als te lande: Soo volght daer uijt meughelick te sijn, dat schepen op een bestemde plaets in zee, verre van landt malcander vinden connen. Twelck oirboir is onder anderen, om na storm de schepen van een vlote weerom by een te gheraken. Men can daer deur oock setten een saemplaets {Rende-vous.}, om aldaer schepen van verscheyden oirten, op een bestemde tijt te doen vergaren.

F I N I S.

De feylen verbetert aldus.
    Inde  11. siide inde cant, voor  Canton, leest  Cantan.  Inde   24. siide inde cant, voor  Azimuthalium seu verticulum, leest  Azimuthalem seu verticalem.  Inde   24. siide, voor  sichtemdersplat, leest overal  sichteindersplat, ende voor  sichtemdersront, leest  sichteindersront.   Inde   26. siide inde seste reghel, voor  svvaerste sijde veel afvilen, leest  svvaerste sijde soo veel afvilen.