Abeel , acacia , adam , amandel , Beuk , buxus , Ceder , cipres , Ebben , eik , es , Gom , granaat , Jenever , Kastanje , kers , kuisboom , Laurier , linde , Mastik , mirt , mispel , moerbei , Noten , Olijf , Palm , paradijs , pijnboom , plataan , populier , Rozen , Saba , Terpentijn , taxus , Vijg , vuilboom , Wijnstok , wilg , Zilverspar, zon en maan ... Latijnse namen
|
Nu suldi horen van den bomen, dar ghi an vint, wildij's gomen, leringhe ende medicine jeghen menegherande pine. Mar eeric spreke int ghemene salic van elken segghen allene. | |
Ghemeenlike vint men van somen boemen die van erden comen, alse eken ende esscen mede. Some poetmense na die sede dat men wilghen poten plegt. Some wassensi alsmen segt ute tronke, alswij't scouwen, alse dar ene eke es ghehouwen, of .i. bouke wasset tehant; andre maniere in menech lant. Some boeme sijn so ghemoet dat mense met wortelen poten moet. Some werdensi goet ende jonc ende alsmense int up andren tronc. | Hs. KB, lijst afb. |
Ons doet verstaen Palladius dat men mach winnen aldus persekers sonder eneghe stene, ende andre hare ghelike ghemene: Men nemt .i. wilghe jonc, wel wassende up haren tronc, omtrent ghewassen hoghe vi. voete, ende dorborse met goeder moete, ende ligghen bede d'enden in d'arde danne ghelic of men .i. boghe spanne. Des persekers plante staet onder dat ende men doetse wassen int gat, of ghedaen telghe ende blade, ende laetse met goeder stade wassen wel ter maten dure. So nemen ter selver ure ende stopt vaste met arden tgat ende bindet tesamene dat. Dat laetmen .i. jaer dan staen, ende die bome tesamen gaen, so dat si te samen verheelen ende hare nature onder hem deelen. Dan snidemen den persekere ontwe, ende nemt vetter erden me, so dat men dat dect so hoghe dat men bedect den wilghe oghe, ende beghiet men al in een. Dus werden persekers sonder steen. Dar men de beste bome of wint dats darmen goede vrucht of kint, weder dat apple sijn of paren. Dats datmen neme hare carnellen te waren alse mense ripe waent, ende mense in October maent droghe in die sonne doe, ende legse in .i. pot der toe in ghesichte vette arde. Ende houdese te wintre warde, ende mense in Marte poten doet. Hier of comen bome goet. Hier ent die tale int ghemene; nu hort van elken vort allene. Ende terst van .a. dar na van .b. na dordine van den a.b.c. | Latijnse namen |
Arbores Ede dat sijn bome, dar wi ghelijc .i. drome of spreken ende tellen bet. Si sijn int paradijs gheset; want Ede, des sijt wi wijs, dats in Hebreus dat paradijs. Dat sette onse here Got na sinen wille, na sijn ghebot, int hogheste ende, int edelste mede, van alrande artscer stede. Jacob van Vitri segt wale dat die bome sijn medicinale, die Got dar plante properlike int beghin van arderike. Alle menschen sijn si onbekent, want ets 't hoegheste van Orient. So verre lants, so ongheweghet, als ons de rechte wareit seghet, es tusscen dat ende onse elende (dat noit man sonder Adaem kende). Ende al mochtmer toe comen mede, so es alomme bemurt de stede met .i. mure vierin scone al up hoghe toten trone. No quaet inghel, no gheen man n'es, die'r toe comen can, want vele boeme dier in staen. Als wi weten, sonder waen, ne hetetter die scripture tesamen nemmee als twe bi namen: Deen es dat weten doet ondersceet wat quat es ende goet. Dar an verbrac Adaem tghebot dat hem verboet onse here God. Dander heet des levens hout, dat es van sulker ghewout, als ons scrifture doet verstaen, diere of bate, sonder waen, van sire vrucht, hi soude bliven van .i. state sonder ontliven. Arbores Solis ende Lune dit es noch te wonderne mee dan andre bome diemen vint. Want Moises van hem ombint een point, al dar hi benedide Joseps geslachte ende vride, hi nometse na minen wane der sonnen apple enter mane. Ende al ombindement in andren sinne nochtan meendi goet der inne. Van desen bome ghewaget des te sinen mester Aristotiles Alexander, hi scrivet hi vant desen boem in Inden lant, ende sijn hoghe .C. cubitus. | Zie IBO 18 |
Gheantwort was, wi lesen dus, te dien bome dat hi sinen ende name, wart dat hi te Babilonien quame. Ende men wil weten over waer dat hem die duvel antworde daer. Ende sulken wanen nochtan mede dat Got hem daer antworden dede. Der papen liede aten de vrucht die dar in hinghen, in de lucht, ende leveder naer .ccc. jaer; dit vindewi bescreven voer waer. Agnus castus, alse Platearius seget, es .i. boem daer cracht ane leget. Want hij's droghe ende heet alsi lien dies machmense qualike gecrigen hier. Inden lentin lovert hi niet, alse ander hout meest pliet, mar alse de sonne es dore heet. Sine nature es, alsmen weet, dat hi purgert ende droget mede des menschen onsuverhede. Dit doet sijn sap ende sine blade. Ja, darmen sine telghe dade an enen man ende up hem leide, si makedene reine ende sochte mede. Sine blade ende sine bloemen moghen in medicine vromen. Want water, darmen dat in siedet, swel het te verslane pliet; et es nuttelic oec mede tote des menschen scamelichede. Leder datmen oec hier in siedet es goet den mensce, die pliet nachts hem t'onsuverne in drome. Dits de vrucht van desen bome. Abies, dats bekent, een diere boem van Orient, die lanc wasset, ende slicht. Sine hout es wit ende licht, dat niet lichte roten mach. Worme ne etent up gheenen dach. Hier int lant heetemenne abeel, mar hine hevet de macht niet geheel. Amigdola dats d'amandelboem, ende eerst, so nemets goem, die bloiet alst waremen beginnet. Dese boom heete lande minnet, dars hi drachtech ende goet; in couden lande hij't node doet. Aristotiles die seghet dat men dese bome pleghet te beterne hare nature: Stecmer enen naghel dore, so werpen si ute erande gomme, entie vrucht wert soete der omme. Platearius seghet dat sine bittere sijn goet ter medicine. Soete sijn goet ter spise den sieken in alre wise. Die ligghen in die hete sucht oec confortert hare vrucht. Ariana es een boemkin, in Endi eist datter vele sijn. Plinius sprect, alsic gome, dat rieket na den lauwerbome. Sine vrucht can niemen ghenesen. Van Alexandre mach men lesen dat, als in Endi quam sijn here, dat hem die soete roke ghere gaf t'etene dat quade cruut, ende hadde wel na al ut bi sulker dinc sijn volc verloren. Oec wasset dar erande doren; sijn sap maect alle oghen blent. Oec es dar een cruut bekent, dat rieket utermaten wel, mar menech clene serpentkin fel liggheter in, dats emmer war; wien so si steken hi stervet dar. Dit hebbic bedi hier ghenomt, so wat mensche die ute comt, dat hi hem hoede al omtrent van dinghen die hi niet ne kent. | |
Arbor Ade, dats bekent, es een boem in Orient die Adaems boem hetet bedi, als ons Jacob seghet van Vitri, om dat si draghen apple vele, scone ende van varewen ghele, ende elc appel met ere beten; so dat men sien mach ende weten dat God toghet in ardrike Adaems sonden properlike.
Ja, ons seghet mede aldus | |
Bdellium, alse Plinius seghet, es een boem die pleghet in een lant, heet Bactria, te stane. Swart so es sine ghedane, van der groote van ere oliven. Ute dien bome siet men driven erande gomme harde goet, alster ute kersebome doet, die rieket utermaten soete. Men nutse te menegher boete. Die glose sprect, up Genesis, dat soe met wine gheminct best is. Buxus es een boem van dien doene: somer ende winter es hi groene; busboem hetet in onse tale. Men orbartene, weetmen wale, meest te taflen dar men scrivet, omme dat langhe gans blivet. Doch etent die worme, als wi vinden, eer dan thout van der linden. Cedrus es een der edelre bome, die hoghe wasset, alsic gome; wies blade wel te riekene plien, ende dar die serpente af vlien. Sijn hout rieket wel ter curen, ende mach langhe gheduren. Hem loept ute erande resine, die "cedria" hetet in Latine, dar men boeke mede bestrijct; ende nemmermee darna ne blijct an dien boeke worm neghene, noch sine roten groot no clene. Serpente vlien die roke mede. Men vint cedre in hare stede twerhande, als men ons ghewaghet: een die bloeiet, ende niet ne draghet; ander die ne bloeiet een twint, ende dits dar men die vrucht af wint. Die minste draghen, des ghelovet, apple grote als mans hovet. Jacob van Vitri die seghet dat sijn appel drie machte in hevet: tuterste es van heter naturen, bet es ghetempert wel ter curen, ende talremeest dats cout. Cedre vint men menechfout omtrent den berch Libanus, die ne draghen niet, wi lesent dus. Cypressus dats een hout bi na van des ceders ghewout. Want het wasset hoghe ende groot, ende ne falgiert dor ghene noot al dar ment te balken leghet. Hets hout dat wel te riekene pleghet. Int lant dar dit hout wel gheraect, pleghemen datmer af maect der dode kisten, om den stanc die van den doden comt te stranc. Cerasus dats die kerselare. Ysidorus seghet openbare dat Lucillus, een Romsc here, Ponten wan met groter ere, ende velleder ene port al te samen die Cerasa hiet bi namen. Ende dat hi al dar int lant die alre beste kersen vant, ende brochtse teerst over zee, ende gaf hem die name emmermee van der stede Cerasa. Ne ware sine vrucht niet so ga, soe ware te prisene vele te bat, want soe coel es ende nat. Die kernelle, horic ghewaghen, es goet der mage enter blase. Castania, alse Isidorus seghet, es .i. boem die te dragene pleget vrucht diemen castanien heetet. Ende sijn droghe ende heet ende si maken goeden mont. Ende sijn goet te winter stont, want si der maghe metten wine gheven macht verhit te sine. Ebenus, alse Isidorus seghet, es .i. boem die in India te stane pleget ende in Ethyopen, der More lant. Ghehouwet wert hi alte hant verhart ghelijc enen steene, hetne maghene bernen gheen vier cleene. Werpmenne oec in grooten viere, altoes in ghere maniere ne gheene vlamme hi gheven can, mar hi verdervet in asschen dan. Dat van Ethyopen coemt, dats datmen over beste noempt. Hets sochte, swart alst horne waren. Ende dat van Indus comet hare, dat es beede swart ende wit, ende niet alse goet alse dit. An wieghen bindemen dusdaen hout, want men seghet: het hevet ghewout te verdrivene vanden kinden eiselike vormen, die wi vinden dat si in haren slape sien. Platearius seghet van dien: sijn hout gepulvert harde cleene breket in die blase die steene. Esculus dats de mespelare; sine vrucht es niet mare, ende elke hevet in .v. steene. Also ghewassen es ghemeene, so es nuttelic ende bequame, ende es oec goet den lachame. Hare hout es utermaten hart, nochtan esset sniemen vart. Ficus, alse Isidorus seghet, es .i. boem die figen dragens pleghet. Sine blade sijn quaet, want wat so onder hem wast ende staet verdervet, men doere toe andren raet. Oec seghet Plinius, dat verstaet, sine vrucht hevet de soetste smake diemen vint van eregher sake. De sapiente van Endi pleghen te levene der bi. Mar die sijn soeter dan d'onse sijn. Plinius seit, die meester fijn, dat si quaet sijn vele lieden, want hi segheter bi .i. bedieden: onghesonde lieden moeter miden vighen tetene tallen tiden. Meesters segghen voer wareit hier: men binde enen wreeden stier anden vigheboemme, hi salre mede dar verliesen sine fellede. Sijn witte sap, dat wilmen weten, es nutte jegen serpents beten. Oec en es dat sap niet quaet den smetten die in die oghen staet. Galienus te verstane doot sine sijn te verduwene niet goet, ende raet al openbare datmense etet met gingebare. Fagus, na dat icket besoeke, es die boem diemen heet boeke. Sine vrucht es soete inden mont, mar quaet ter burst talre stont. Ne ghene olie es so clare, entie beter in lampten ware, dan diemen van boeken slaet. Sijn hout dat es t'houdene quaet, nochtan etent worme thant. Dese boem wast in menech lant. Fraxinus, alse Isidorus seget, es datmen die essche te heetene pleghet. Een boem es nuttelic te scachten. Sine asschen hebben vele crachten: men maketer mede enen brant, men minghese met aisine thant, ende legse dar die brant sal wesen; dar blivet ene bleine van desen. Essche blade met aisine ghestampet, dat es medicine jeghen scorf ende gale, die sware den mensce betale. Esschen scurtse ende esschen loef niewe ende versch, hebbets gheloef, wel ghewreven met warmen wine, es ene starke medicine daer beene te broken sijn. Van esschen blade .i. laghelkin, sonder ander hout ghemanc, houdemer wijn in over lanc, die wijn es ghedronken goet hem die de milte wee doet. Ienuperus, des nemic goem, dinke mi sijn jenoverboem. Ende dese es dus ghenaturt dattet groene .i. jaer ghedurt. Platearius wil visieren jenuever heet ende droghe van manieren. Hare doen es van rechter naturen, ondoen ende ombinden quade humuren. Jeghen buuc evel van lieden so salmen jenovere sieden in reinwatre ende dat ontfaen. Die met lanchevele es bevaen siede jenuevere in wine, ets goet jeghen sine pine. Van desen bome makemen oec mede olie van grooter moghenthede: t'Erst so moet ghedroghet wesen in die lucht dat hout van desen. Dat setmen in enen pot geheel in d'erde diep ghenoech een deel, ende enen andren up sinen mont, entie idele oec ter stont die hevet inden bodem .i. gat. Vul vanden houte legmen dat, ende stoppet boven tien tiden, datter gheene lucht ute mach liden. Dan makemen anden potte .i. vier also starc ende also fier, dattat hout binnen versmacht. Also comet met grooter cracht ute dien houte een lettelkin olie diere ende fijn inden nedersten pot tier stede. Dits goet jeghen den vierden rede ende jeghen dat lancevel mede, bestrijcmer mede des menschen lede, ende mede gheminget in spisen. Hets oec goet in alre wisen jegen tgroot evel swaer, so moetmer mede salven daer eens menschen rigbeen, horic lien. Entie vele hevet melancolien dit sal hi eten, et sal hem bliken. Ende oec salhire hem mede bestriken, die sic es vander artitiken: dien est ene salve rike. Laurus es oec .i. boem alleene onder dandre ghemeene, dar gheene blexeme, als wijt kinnen, nemmermeer an mach ghewinnen. Sine blade, wat soes gheschiet, sine vallen te wintre niet, ende sijn goet van roken mede. Men salre in ere donkre stede drooghen, dart es sonder rooc; so bliven si goet, .ii. jaer over oec, ende sijn nutte ter medicine. Platearius seghet int sine: die vander maghe qualike verduwet, ofte die van quader mage spuwet, drinke wijn ghesoden metten bladen. Entien coude reumen scaden: men sal rosen met lauwerbladen int water sieden ende so begaden dat boven gestoppet es de mont, ende hi die es onghesont sal dien doem in den mont ontfaen, vorhovet ende hovet der mede dwaen. "Bacca" heetet de vruct in Latijn, die van sulker virtuut sijn dat si verteren ende ombinden. Ene olie machmen dar af vinden die goet es jeghen artitike, ende jeghen evel dies ghelike dat ons comet van couden saken. Entie olie moetmen dus maken: Die blader van den lauwerbome moetmen breken, als ict gome, ende lange in olie sieden. Ende dan ute duen, saelt dieden, ende dit heetemen olie laurine, die goet es iegen menege pine. Des ghelikes machmen begaden oec van verschen lauwerbladen. Lentiscus, alse Isidorus seghet, es .i. boem darmen af pleghet olie te makene van sire vrucht. Niet hoghe ne wast hi in die lucht. Het loepet uter scurtsen sijn sap, heetemen mastix int Latijn, ende dits best int heete lant. Platearius seghet, diet vant, dat sine blade nutte scinen ende goet inder medicinen. Want men der mede sluten doet menstrua dat sware bloet, entie bloet spuet slutemer mede. Oec hem die van grooter cranchede dicken spuwen an haren danc, si sijn goet gegeven in dranc. Scorvede tonghen, lippen, mont ghenesen si in curter stont. In suchte salmen de blade sieden in aisine, si sullen dieden, ende ontfaen der af den rooc, ende spoelre mede dat gheswelch oec. Medica, alse Plinius seghet, es .i. boem die te wassene pleget in gheen lant, in ghere stede, dan in Persen ofte in Meden. Menne condene noit ghewinnen in gheen lant dat wi kinnen. Sine blade sijn medicinale hem die vercout sijn alte male. Van roken sijn si seere goet. Hare maniere es datmense doet onder cleeder, om soete te bliven, ende dat si worme sullen verdriven. Dese draghen appele tallen tiden, alse deene ripen ende wech liden sijn dar andre vulwassen an ende bet jongre comet ute dan. Men etet niet dese boem vrucht, mar men houtse om hare soete lucht ende om medicine mede, somen lanxts mach in hare stede. Morus es des moerboems name; sine vrucht die es bequame. In die bloesene es soe wit, ende alse die sonne verwet dit, dan wert soe roet ende hart. Mar also ripe es wert soe swart. Men seghet dat serpente bliven dood van sinen bladen, comen si up hem bloet. "Rubius" hetemen desen boem mede int Latijn in somegher stede. Platearius segt ende toghet dat dese boem coelt ende droghet; dat sap der of hetet "diamoreon". Dat salmen dan sieden doen, so est jeghen quinancie goet. Lau ghedronken mede dat doet den lachame ontsluten saen. Met honeghe ghemint ghedaen verdrivet erande luse ghereet, die men "lombrici" bi namen heet. Malum Punicum es .i. boem vrucht diemen nut in heter sucht, ende hetet na den lande Punike van den lande van Afrike. Want dar waest dat mense erst vant, nu wasset in menech lant. Pume ghernaten heten si ghemene, want si in hebben vele grene. "Malegronata" es des boems name Die dese apple droghe name ende leide sonder lucht, .ii. jaer soe bleve goet die vrucht; som sure, som soete hebmense ghehadt. Die soete sijn heet ende nat ende die sure droghe ende cout. Die hem van colueren quaet hout, ets best dat men sure hem bringhet. Dat sap met sukere gheminghet doet der maghen wel verduen; oec sijnsi goet jeghen spuen. Best sijn die sure die men vint want die soete maken wint. Mirtus, als Isidorus segt, es .i. boem die te wassene pleghet in wostine ende up steenen, ende up zee oevere ghemeene. Fisike bouke die bescriven dat dese boem nutte es den wiven, want hi over hitte en cout tempert al met sire ghewout. Platearius die segt dat sap van sinen bladen plegt, sietmen sine blade in wine, die siecheit ofte pine an levre of an longre hevet. Sijn pulver mede dat men ghevet helpt in spise mede dat. Die scorse es beter dan dat blat. Mirtus hetewi dat gaghel. Mar bouke segghen dat mer laghe ende nappe of maken mach. Doch ne wetic niet dat ic sach so groet gaghel int lant hier bi, dus twifelic wat martus sij. Nux heetet die boem die noten draghet, ende also mede, alsmen ghewaget, heet int Latijn die noten mede. Platearius seghet teser stede dat die haselnote wel voet ende soe ghenen wint wassen doet, ende die hud goet of es ghedaen ende mense sal in spise ontfaen. Van die noker noten hi segt, dat die boem te scadene plegt crude ende bome mede die wassen te sire stede. Die noten sijn van groter macht, dat men over waer dat acht, dat si sulc venijn verslaen als men in spisen mach ontfaen. Der burst es dese vrucht quaet. Soe dat doet .i. stemme tegaet want soe doet .i. hees wesen. Palladius sprect van desen: die .i. note poten wille legse eer in water .iiij. daghe stille, ende poetse in Laumaent of in Febriere, ende legse lanx, dats die maniere; ende enen steen onder hare, dat die wortele sprede are ende thare ende neder niet rechte negaen, si varen te bet sonder waen. Olea, alse Ysodorus ghewaghet, es .i. boem die die vrucht draghet dar of comt olie van olive. Groene ende soete horicse scriven. Hare licht alsmense in lampden doet es onghesonden oghen goet. d'Olie die men ute doet voren es best ende soets, als wijd horen. d'Andre min soete, dats die nature. Die darde es wreet ende sure. Soete es die bloeme diere an staet, mar hare roke es vrouwen quaet die met kinde es bevaen. Ghesont es soe sere sonder waen. Palma, als Ysidorus segt, es i boem die niet plegt te verniewene hare blat. Plinius die segt ons dat, dat .i. boem es sonder waen die seere menech jar mach staen. Al wast soe oec in meneghe stede, in elc lant ne draget soe niet mede so dat ripe werdet hare vrucht. In Orienten in heeter lucht draghen si best, dus horic raden. Hare vrucht dat heeten daden. Dese boem hevet soe ende hie ende nemmermeer ne draghen sie, elc ne sta den andren so na dat elc telch an andren boven ga als elc hem boghet tandren wart. In lentine dats hare ard dat elc hare te andren boghet, ende elke pinet ende poghet alse die soucter sijn ghenoet. Ende dit es wonder groot. Die hie bloiet, die soe niet. Sulc es die te segghene pliet dat die soe moet hebben .c. jaer er soe draghet over waer. Dan daric niet voer waer vort gheven, want icket niewer vant bescreven. Platanus, alse Isidorus seghet, es .i. boem die te spreedene pleget sine telghen al omme ende omme, .xv. voete wijt teere summe. Sine blade breet ende dinne alse wijngart blader, alsicket kinne. Om sine telgher, om sine scade, ende om sine scoone blade was hi wilen wert ende vri. Ende staet emmer fonteinen bi. Men plantene wile in koninx hove om dat hi was van grooten love, datmene met wine begoot om dat hi soude wassen groot. Pinus dats die pijnboem; sulc wit sulc swart, des nemet goem. Uten swarten can men pec maken ende uten witten harst gheraken. Oec loepter ute erande traen dat claer es ende wel gedaen, ende wert hart ghelijc den steene; dat heeten wi ember int ghemeene. Die pijmboem nes niemene quaet wat dat omtrent hem staet. Die pijnapple die sijn goet, Platearius te wetene doet. Die den appel leget upt vier dan oec ende men ontfaet dar af den rooc, metter nese dat ontfaet, wel weetmen dat te staden staet den hersinen, ende maket goet bloet. Ter droger hoesten esset oec goet; ter menegher dinc est medicine. Want dat die kernellekine sijn van naturen, alsmen weet naden boec, nat ende heet. Populus dats de popeliere; men vinter af menege maniere. Dese draghet blader van sulken doene: an deene side wit, an dandre groene; ende dinke mi ghelijc een deel alse oftemen meende den abeel. Mar de brune popeliere draget specie goede ende diere in dupperste vanden telghen ghevest. In Meie es dit gegadert best. Platearius die seghet dat men dit te gaderne pleghet: Men nemet die cnoppe dar si staen dar dat loef ute sal gaen, ende dat sietmen in boter smoud dar noint toe ne quam gheen soud, ende botre moet sijn vander coe, ende Meisce oec der toe. Dat siedemen dan so overlanc tote dat groene si al ghemanc. Dor .i. cleet so duwemen dat, ende ontfaet in .i. ardijn vat. Dit es goede salve te samen, ende heetet popelion bi namen. Dit es jeghen hitte goet, ende als .i. de hooftswere wee doet ent hem heete saken doen, so neme dit popelion ende salver mede slaep ende vorhoeft; hi gheneset saen, des gheloeft. Beede swellinghen ende wonden so gheneset in curten stonden. Die dorghinge popelion hebben wille, hi moet dit doen: Dar sal gheene botre toe sijn mar olie ende aisijn, salmen erst doen int vat ende laten te samen minghen dat. Ende dan salment sieden der mede ende purent alsmen tander dede, ende datmen boven dar af vliet dats datmen dorganghe siet. Dits goet jeghen frenesie ende jeghen hare maladie. Die bet natter popelioen hebben wille ende couder int doen: ne doere gheene botre toe, mar olie ende water doe dit te gadre, ende sieter mede, want ets vander meester couthede. | |
Quercus es der eeken name; een scone boem ende bequame, die beede groot wasset ende lanc. Sine nature die es stranc ende dat hi seere lange mach geduren. | Vertaling: IB |
Want wi vinden in scrifturen dat ene eeke van Abrams tiden also langhe ghedurde siden, dat Constantijn mogendelike regneerde int Romsce rike. Dit was meer dan .iii. .m. jaer; so stont te Mambren, dat was waer. Rubus es .i. boom bekent int lantscap van Orient; die hevet de scortse buten root, sijn hout dat es van hartheit grot. In Italien men somege siet, mar hine wast te bome niet. Sulke boeke segghen mi dat dit rhamnus bi namen si. Die sterxste rubus die sijn ter medicinen goet ende fijn. | |
Rosa, alse Platearius seghet, es ene vrucht darmen af pleget vele te nuttene ter medicinen. Hi es ghelijc den dornekine, dan enech boem bi rechter namen. Droghe ende cout sijn si te samen. | Vertaling: IB |
Men sal de rosen lesen root, ondaen ende gewassen groot. Die bleke blade, weetmen wele, die sijn onnutte in den spele. Drogemense metter sonnen dan, men machse drie jar houden vort an. Van roosen makemen ende doet meneghe medicine goet: Men maketer af olie rosaet also alst hier bescreven staet. Men siedet honech ende scumet dar nar ende sient dor .i. cleet al daer. Men neme roose blade der naer ende dar toe mede dat witte dar dat inde roose cnoppe leget. Dat scormen te sticken, alsmen pleget, so cleene ende siedet int honech dan ontier ent rose varewe vaet an, so dat al dicken bestaet. Also alst hier bescreven staet het confortert des menschen maghe ende suvertse van meneger plaghe ende purgertse van humoren die sijn van couder naturen. Suker rosaet makemer mede met aldus danre behendechede. Roseblader goet ende fijn moeten met sukre ghestampt sijn ende dan in .i. glasijn vat ter sonnen gehanghen dat. .xxx. daghe achter een ende elkes daghes sonder laten negheen gheroert te samen ene stont, ende ghestoppet vaste des vaets mont. Drie jaer houdement dat niet ne dert. Dese sake confortert ende coelt die heete blootsocht mede. Jeghen spuwen eist nuttelichede ende jeghen dat evel sincopis, up datter die mensce siec af is met roosewatre ende ment dus ontfaet. Men maket aldus siroep rosaet. Men siedet water met roosebladen, ende dar na met grooter staden siedemen sucker over hoep, ende dit werdet rosaet siroop. Nochtan help bet, ende soude min scaden, van sape van groenen roosebladen ende suker ghesoden der toe, dan datmen suker in water doe. Dit siroop, als icket bekinne, helpet den lachame ten beghinne, ende ontstoppet des lachamen doen. Hets goet jeghent menisoen ende jeghen sincopis, up nienent dus name die bestoppet hevet den lachame. Roosen roke droge ofte groene confortert in allen doene hersinen, ende herte mede, den ghenen die deren dese siecheden. Setim, es over waer bekent, es .i. boem van Orient die lanc wast ende harde groiet. Niet lichte, dor ghene noot, ne laet hem bederven dat hout. Oec est van sulker ghewout dat verroten niet ne mach. Dies vindemen noch an desen dach die arke, die so vele diere ende van so menegher maniere in die lovie behelt, ende noch staende in hare gewelt up de berge van Armenien. Ende ghemaket was, horen wi lien, van citim, dus esset ghedicht. Sijn hout es wit ende licht. Moises arke als wi lesen soe was gemaket oec van desen. In Salemoens temple sonderlinghe waren hier af vele dinghe. Salix es der wilghen name; een nuttelic boem van grooter vramen int lant dar hi den art in hevet, want hi vele telghen ghevet. Somen hare meer telghen af slaet, so datter hare meer utegaet. So bloiet ende ghevet lucht, mar soene draghet gheene vrucht. Men seghet, wie dat wilgebloemen in sine spise hevet ghenomen, dat hem luxurie over waer ne porret nemmermeer dar naer. Sap gheduwet uten boemen ende in enen dranc ghenomen, dat es goet jeghen den rede. Sine blade in watre mede ghestroiet omtrent hem die leghet in heeter sucht enties pleghet, het vercoelt die quade lucht die dar es vander grooter sucht. Tymus es in Orient een edel boem es ons bekent. Der Coninghe boec doet des gewach, ende seghet dat up enen dach die coninghinne van Saba quam te Salemoene, want soe vernam van sire grooter wisheit mare, ende soe brochte met hare dare prosente van grooter dierhede, ende van timus houte mede. Die glose seget dat dit hout niet ne rot al esset out. Ende dat van witheden kert int clare ghelijc oft ene elpen columme ware. Terebintus, als men ons seghet, es .i. boem die te wassene pleghet hoghe, ende hevet scone blade; ghevoegelic es sine scade. Ute desen bome van sire hudt loepet erande sap uud, dat harde wel riekens pleget. Platearius die seghet datmen sal nemen gheerstijn mele, ende van deser dinc niet vele, ende dar af .i. plaster maken. Die sweren hadde die niet ne braken, hi doetse scoren dats bekent. Men seget datmerre wieroc an went, mar dats in dat heete lant. Hiers terebintus ander dinc becant. Taxus, des nemet goem, es .i. ghevenijnt boem. Men maketer af erande venijn, heetet toxicum in Latijn. "Iewe" hetement in onse tale. Dese boem, dat weetmen wale, men maketer af selscutte ende boghen, om dat si langhe gheduren moghen. In d'erde ne maghet niet langhe geduren mar boven so esset van naturen. Sine blader sijn van dien doene dat si alt jar bliven groene. Tilia dats de lende, in somertijts in des lants ende die minlixte boem van scaden, entie scoonste oec van bladen. Sijn hout es licht ende wit, ende gheen worem comet in dit. In dit hout vindemen soe ende hie, mar de zoe ne droech nie; die hie draghet vrucht alleene, van smaken soete ende reene. | |
Vitis dats de wijngart, een boem nuttelic ende wart. Van houte so teeder nochtan dat hi ghedraghen niet ne can sine telger in gheenen lande. Dies ghevet hem nature bande dar hi hem mede so vaste hout dat hi crupet upwart met gewout. Sijn sap dats wijn, som wit, som root, die cracht an hevet groot. Wijngart bloeme doot dat serpent. Die traen diere ute rent es jeghen de ronge goet, want etse genesen doet. Men seget dat gemaket mach sijn aldus ghetriakelt wijn, die goet es alsmen wil weten jeghen ghevenijnde beten, bede de tranen entie dranc: Alst jaer es anden aneganc ondoet men den tronc bider arden, ende nemet ute met grooter warden van sinen marghe uter wonden. Mar wachte dat soe tier stonden niet dan drievinghermael sijn lanc. Dan nemen triakele niet cranc ende dit doetmen in de wonde, ende bintse so vaste tiere stonde ende dexe metter arden mede. Mar verplantmense tere andre stede so verliesen dan de wine altehant die medicine. Hir makic vanden bomen ende; ic dichter af dat ixs kenne ende dats mi dochte orbarlic wesen. Vortwart meer suldi lesen vanden bome die specie draghen. Die wassen lettel in onsen haghen.
Namen in verschillende talen: H. Junius, Nomenclator, 1606. | Handschrift KA 16, lijst afb.. |
Arbores Ede , arbores solis ende Lune , agnus castus , abies , amygdala , ariana , arbor Ade , Bdellium , buxus , Cedrus , cypressus , cerasus , castania , Ebenus , esculus , Ficus , fagus , fraxinus , Juniperus , Laurus , lentiscus , Medica , morus , malum punicum , myrtus , Nux , Olea , Palma , platanus , pinus , populus , Quercus , Rubus , rosa , Setim , salix , Tymus , terebintus , taxus , tilia , Vitis ... Ned. namen |