omme te sendene tere ghifte,
wil datmen dit boec nome
in Vlaems: der Naturen Bloeme.
Want noch noint in Dietscen boeken
ne gheen dichtre wilde soeken
iet te dichtene van naturen
van so messeliken creaturen
alse in desen boeken staen.
Niemene n'hebbe dies waen
dat ic die materie vensede,
els dan ic die rime pensede.
Want de materie vergaderde recht
van Colne meester Albrecht
ute desen meesters, die hir comen,
die ic ju sal bi namen nomen.
Afbeelding Leids hs, 'van cruden' [>]
KB-handschrift
Vertaling en afb. in PB
Die erste es Aristotiles,
die met rechte wel d'eerste es,
want hi van alre philosophyen,
van alre naturliker clergien,
boven allen heidinen die oit waren
crone draghet inder scaren.
(Waer somen dit teikin siet: .ar~
dats dat hi segghens pliet.)
Plinius die comet hier naer,
wis boeke men houdet over waer.
Solinus dar na, die van naturen
spreket scone in sire scrifturen,
in enen boeke diemen weet
die vander Werelt Wondre heet.
Sente Ambrosius van Melane,
die van naturen doet te verstane
in sinen boeke Hexameron,
dien nopmen dicken in dit doen.
Sente Bazelis sekerlike,
dien Got sende van hemelrike
enen boec van beesten nature,
staet dicken oec in dese scrifture.
Sente Isidorus oec mede,
die dicken groote nuttelikede
ghescreven hevet in sinen boeken,
dicken moetmen sijns hier roeken.
Echt meester Jacob van Vitri,
bisscop van Akers so was hi,
sident cardinael van Rome,
sijns eist recht dat ic hier gome.
Een boec oec, mar menne weet
wiene makede ghereet,
die es geheeten onder hem somen
Experimentator hormenne nomen.
Sijn wort setti hier mede,
alst noot es, ter menegher stede.
Galienus, Palladius,
Platearius, Fisogolus,
Lucillus, Piso, Teofrastus,
entie keiser Claudius;
Dorothenus van Athenen,
ende Dyogenus ghemeene,
Dymocritus, Apollodijn,
die vanden beesten die draghen venijn
in sinen boeken latet besien;
Dionisius die fisisien,
Katon ende Verro, Marcus,
Eraclides ende Orpheus,
Pitagoras ende Menander,
Homerus ende Nicander,
Mucianus, Dyagoras,
Virgilius ende Andreas,
coninc Juba, Patroneus,
coninc Philometor, Metellus,
coninc Ptolomeus, Umbricus,
coninc Antigonus, Alfeus,
coninc Archelaus, Flaminus,
Philiomon ende Nigidius,
Seneca ende Cicero,
entie wise Hipocras also,
Nigidius ende Matulidus.
Dit sijn die meesters dar wi dus
dit werc af hebben ghemaket.
Dar toe, die boven allen smaket,
dats die wise sente Agustijn
seghet hier mede toe dat sijn.
Dar toe vander Biblen de glose
saiet hier meneghe soete rose.
Wien so favelen dan vernoien
ende onnutte loghenen moien,
lesier nutscap ende waer.
Ende versta dat noit een haer
om niet ne mekede nature.
Het nes so onwerde creature,
sones teregher sake goet,
want Got die boven al es vroet,
dans te gheloevene meer no min,
dat hi iet makede sonder sin.
Noch gheene dinc ne makede har selven,
noch die duvel noch die elven
ne makeden creaturen nie.
Dies willic dat elc besie,
ende love Gode van allen saken,
die wonderlic es in sijn maken.
Ic hebbe belovet, ende wilt ghelden
ghewilleghelike ende sonder scelden,
te dichtene .i. Bestiaris.
Nochtan wetic wel dat waer is
dat dar Willem uten Hove,
een priester van goeden love
van Erdenborch, enen hevet ghemaket.
Mar hi waser in ontraket
want hine uten Walsche dichte,
dies wart hi ontledet lichte
ende hevet dat ware begheven.
Mar daric dit ute hebbe bescreven
hebbic van broeder Albrechte
van Colne, diemen wel met rechte
hetet Bloeme van der clergien.
Up hem dar ix conlike lien.
Deerste boec sal ju bedieden
dat wonder datmen vindet van lieden,
d'ander van .iiii. voeten beesten,
darmen vele af spreket in geesten;
die derde die sal sonder lieghen
sijn van voghelen die vlieghen,
die vierde dats noch mee
es vanden wondre vander ze,
die vichte van visschen meneghertiere,
die die zee voedet entie riviere,
den sesten belovic te sine
van serpenten met venine;
die sevende sal sijn van wormen,
die sijn van messeliken vormen;
die achtende van bomen die int wout
wassen harde menech fout,
de neghende sal ju ghewaghen
van bomen die specie draghen,
die tiende sal bedieden dat cruud,
dat menegherande hevet virtuud;
die .xi. spreket van fonteinen,
beede van soeten ende van onreinen,
die twelefste van dieren steenen,
beede van groten ende van cleenen,
de dertienste van .vij. metalen
diemen moet uter erden halen.
Ende in allen desen boeken
mach hi vinden, dies wil roeken,
medicina, dachcurtinghe,
scone redene ende leringhe.
Ende dit dichtic dor sinen wille
dien ix jan, lude ende stille,
dats mine here Niclaus van Cats.
Ende omme dat mi ghebreket scats
biddic dat hem ghename si
dit juweelkin van mi.
Gode biddic al te voeren,
ende sine moeder ute vercoren,
ende si minen sin verlichte,
also dat ic moete dichte
dat vromelic si ende bequame.
Ic beghinne in Marien name.
Omme dat de mensce nader scrifturen
coninc es der creaturen,
es dus van hem mijn beghin.
Alst kint comet ter werelt in
so eist boven allen dieren cranc,
want het n'hevet crupen no ganc.
Ende Aristotiles die seghet
dat hem te wassene pleghet
ter sevender maent hare tande;
ende meest, es hare soch sulkerhande,
dat der vrouwen melc si heet.
Dat kindekin ne doet noch weet
altoes negheen quaet
voer dat sprekens bestaet.
Dits d'eerste etaet vanden kinde,
also als icket bescreven vinde.
d'Andre etaet die gaet in
alst kint doet sprekens beghin.
Ende men seghet, die spade gaen
dat si erst sprekens bestaen.
Lettel vindemerre die wel sproken
her hem die moude werdet beloken.
In .v. jaren, als Aristotiles telt,
hevet kint sire langhen d'helt.
Dese kintsce etaet strecket te waren
alsemen seghet te .xv. jaren,
ende hevet ene name van suverheden
in Latijn; maer al nu heden
es die quatheit so verheven,
datter lettel suver leven
tote dat si tharen daghen comen.
Hier bi hevet menscheit af ghenomen.
Joghet hetet de derde etaet,
die te .xv. jaren bestaet
ende strecket tote xxv. jaren.
Dan wint die mensche vort te waren.
Mar lase! De menscelichede
vloiet so nu in die onsuverhede,
dat de mensce hem selven vertert
met te doene dat hi beghert,
dat hi cume mach heten man.
Gans ende salech raet wart dan,
datmen huwelic wilde sparen
tote .xxii. iaren.
Dan sijn die senewen entie been
beede vulcomen over een,
ende die waesdoem es al vulcomen.
Plaghemens, het soude nu vromen.
Manneit es die vierde etaet,
die te xxxv. jaren ane gaet.
Dan es die mensce vulcomen,
ende nature hevet ghenomen
hare grove ende hare lenghe;
entie luxurie ende hare dinghe
beghinnen inden man te gaen.
Dan willi starke dinc bestaen.
Dese etaet van deser tijd
maket orloghe ende strijd;
ende nijd ende hoverde riset
die dicke te stride wiset.
Dese etaet loept te waren
upward tote .L. jaren.
Ten .L. jaren comt die oude,
die noit niemen hebben woude,
nochtan wilt al lange leven.
Aristotilus hevet bescreven
dat die oude comen moet
alse den mensce ontgaet sijn bloet.
Al ouden saen, man ende wijf
die lettel bloets hebben int lijf.
Dese etaet vallet in een strec,
want so ghierech wert ende vrec.
Ende dit es de redene twi:
die mensce merket wel dat hi
te dale gaet, ende wille sparen
hem die na hem comen te waren
te hebne hare lijfnere.
Ende oec om sijn selves tere,
alse die curtelike dernaer
niet ne wint ende es swaer.
Inde oude mindert inden man
alle smette die hem ghinc an,
maer vrechede ende gierechede
beghinnen eerst dan wassen mede.
Ja, al plachire niet te voren,
nu heeftise vaste vercoren.
Dese etaet strecket te waren
nu bi tide tote .lxx. jaren.
Vort meer alse die mensce lijd
van .lxx. jaren die tijd,
so gaet hi t'suffen ende rasen:
hem dinket al die werelt dwasen.
Al dat hi siet dinket hem quaet,
hi lachtert al dat wale staet;
mar hi priset al datter was,
datter nu es dinket hem ghedwas.
Sine crachte die te breken
in allen dinghen, sonder in spreken.
Dat andre liede bringhen vort
dinken hem wesen dulle word,
ende tsine dinket hem wesen groot.
Dese etaet die loept ter doot;
want al dat lijf hevet ontfaen
moet ter doet ten ende gaen.
Maer dar na comt dat langhe lijf,
dies nemmermeer ne wert gheblijf.
Jof du sies dat enech man
ter gadoet spoet, so nem dan
een mes, ende mac int ore .i. gat;
ende jof tu heves tijd ende stat,
doe hem laten die mediane;
want bloet doet hem na minen wane.
Nu hord van wonderliken lieden
dar ons die wise of bedieden.
Maer eer wi spreken van elken allene
horter of teersten int ghemeene.
Om dat dese eerste boec bedied
dat wonder dat men ter werelt siet,
so vraghemen of dat volc te samen
van Adame onsen vader quamen.
Ende wi segghen: neensi niet,
het ne sij also ghesciet
als ons scrivet Adelijn,
die seghet dat centauroene sijn
ghewassen ter werelt an
van den beesten ende van den man.
Die wise segghen jeghen dat,
al eist ghesciet te menegher stat,
dat sulke dier onlanghe leven.
Sente Jeronimus hevet bescreven
in sente Pauwels vite,
die was die eerste heremite,
datten sente Anthonis sochte
in die woude, dar hi mochte.
Hem quam een wonder te ghemoete:
een man staende up gheets voete,
ende vor sijn vorhoft horne twe,
alse buxhorne min no me.
Ende seide aldus, spreke die scripture:
"Ic bem eene stervelike creature
ende van minen ghesellen bode,
ende wi bidden u, dat ghi bid Gode
over mi ende over de mine,
die hier wonen in de wostine.
Want wi bekennen dat hi es comen
den mensce te salicheden ende te vromen."
An scijnt, na die vraie word
die men van Jeronimuse hord,
als of dese creature hadde in
menscelike redene ende sin.
Maer wine segghen altoes niet
dat dus beestelic een ghediet
van Adame moghen sijn comen.
Ende al vindemen an hem somen
menscelike lede .i. deel,
onse gelove es dat geheel,
dat si die siele niet hebben ontfaen,
die nemmermeer machte gaen.
Ende het nes te wonderne niet,
dat dus beestelic een ghediet
een deel van meeren sinne si.
Want bi avonturen, bedi
dat si in uterliken leden
gheliken der menscelicheden,
si sijn een deel van binnen
machlichte van subtilen sinne
dan andre bestelike diere.
Dit machmen dit merken schiere.
Nu es hier ghesproken int ghemene.
Vort hort van elken wondre allene.
Jacob van Vitri die seghet
dat in Orienten leghet
lande van wonderliken lieden.
In sinen boeken hormen bedieden,
ende in andren boeken mede,
dat daer es in ere stede
volc van vremder manieren;
een lant belopen met rivieren
dat Amasonia es ghenant.
El niet dan vrouwen wonen int lant,
sonder gheselscap van manne;
entar sijnre meer nochtanne
danne .cc. dusent vrouwen.
Weltijt datse manne scouwen,
dat si van .i. wighe keeren
dar si zeghe hebben met eren,
so nighen si hem alle daer.
Nemmeer dan ene warf int jaer
ne willen si te manne gaen.
Ende alsi kint hebben ontfaen:
eist cnapelin, si houdent .vii. jaer,
ende sendent den vader dar naer;
eist maghedekin, si houdent dan.
Dus houden si har lant sonder man.
De manne wonen van hem verscheden,
dar nes gheen geselscap van em beeden.
Ghelijc recht datmen mach merken
dat bi voghelen met crommen becken
die femellen starker sijn
dan die merlen, alst es anschijn,
also machmen dar bescouwen
starker boven mannen vrouwen.
Oec neist jeghen redene niet
diemen bi naturen siet;
want somen sere wederstaet
der onsuveren luxurien raet,
darmen bi vele machts verdrivet,
somen met rechte starker blivet.
Hs. KB, lijst afb.
Vgl: Amazonen bij Herodotus
Hoe dat beghin van desen vrouwen
erst quam, machmen bescreven scouwen:
Si quamen uten lande van Sweden,
ende waren hem met moghenteden
hare manne af ghesleghen,
van volke was dar bi gheleghen.
Dar quamen si met ghemenen rade
up hem die hem daden die scade,
ende sloghent alte male doot
ende wraken hare scade groot;
ende voeren wonen in dat lant,
dat Amasonia es ghenant.
Ende nemmermer vort sine wouden
dat manne hare heren wesen souden.
Dese wijf sijn den Kerstinen houd,
ende hebben ghevochten met ghewoud
met ons up die Sarrasine;
dus es hare ghelove an scine.
Andre lieden, heten Nakede Vroede,
wonen daer in hare hoede,
otmoedech, naket ende arem mede,
die onwert hebben die hoechede
van arderike alte male.
In holen wonen si sonder zale,
hare wijf ende hare kinder
wonen metten beesten ghinder.
Sine vechten none striden.
Wilen quam in ouden tiden
Alexander in hare lant.
Ende alsise wijs ende arem vant
hevet hi otmoedelike gheseit:
"Bidt dats ghi wilt, ets ju ghereit."
Doe seiden si: "Doe onse bede,
wi bidden di dan ontstervelichede."
Alexander antworde hem:
"Ic die selve stervelic bem,
welker wijs mochtic u gheven
dat ghi soudet ewelike leven?"
Doe seiden si: "Seghet dat dijn raet
datti emmer te stervene staet,
twi jaghestu achterlande dan,
te scendene so meneghen man?"
Daer sijn lieden van andre maniere
over Ganges die riviere,
dien de lettre hetet Bracmanne,
van sonderlanghen live nochtanne.
Want dats wonderlike dinc:
er de Gots sone lijf ontfinc,
screven wiselike de gone
vanden vader ende vanden sone,
ende van hare evengheweldechede
an Alexandre, dor sine bede;
ende scinen hare wort openbare
joft kerstinlic ghelove ware.
Vgl. Strabo, Geogr., 15.1.59.
Andre lieden wonen dar neven
die, om te comene in dat leven
dat na dat sterven comet hier,
hem verbernen in .i. vier.
Ander volc es daer onvroeder,
die haren vader ende hare moeder
alsi van ouden sijn versleten
te doot slaen, ente samen eten.
Ende dit houden si over weldaet,
dies niet ne dade, hi hiete quaet.
Vgl: Herodotos
Oec vindemen dar in somech lant
menghen grooten Gygant,
die .xii. cubitus sijn lanc.
Afb. in IBO 34
Ende volxkin so clene so cranc,
cume so groot, wi lesent dus,
alse .iii. voeten, jofte .ii. cubitus.
Dar sijn vrouwen, horic ghewagen,
die als enewarf kinder draghen,
entie werden grau geboren.
Ende alsi out sijn, als wijt horen,
so werdet hem al swart dat haer.
Ander wijf wonen dar naer
diere vive bringhen tere drachte;
mar sine leven der jare mar achte.
Oec es dar .i. volc geseten
die die rowe visscen eten,
ende drinken die soute zee.
Ander volc so wont dar me
die de hande hebben verkert;
ende andie voete, als men ons lert,
hebben si theen twewarf viere.
Volc esserre van vremder manire
dien de voeten stan verkert.
Antipoden
Ende, als ons sente Jeronimus leert,
so esser erande volc vonden
die sijn gehoeft ghelijc den honden;
met crummen clawen ende met langhen,
ende met beesten vellen behanghen,
ende over hare spreken bassen.
Ander volc es dar ghewassen,
so cleenen mont hebben die liede
dat si met enen cleenen riede
in sughen moeten dar si bi leven.
Afb. KBAnder volc es dar beneven
die menschen eten, als ict hore.
Dese volghen lieden bi spore
bider roke, dats hare maniere,
tote dat si comen tere riviere;
ende dar nemen si den lieden dat lijf,
weder het si man of wijf.
Vgl: Herodotos
Ander lieden die wonen daer bi,
die heeten Arimaspi
ofte Ciclopen in Latijn,
die maer met enen oge sien
ende staet hem int vorhovet voren.
Vgl: Griffioen, Smaragd
Ander volc es daer gheboren
die loepen utermaten seere,
met enen voete ende met nemmere.
Nochtan es die voet so bret,
dat si hem jeghen die sonne heet
hem bescermen dar mede,
war dat si rusten teregherstede.
Ander lieden, dies gheloevet,
vindemen dar al sonder hovet,
hare oghen in hare scouderen staende.
In hare barste .ii. gate ute gaende
over nese ende over mont.
Eisemlic sijn si als .i. hont.
Vgl: Herodotos
Ander lieden sijn dar beneven
die bi enes appels roke leven,
sonder andre spise t'ontfane.
Eist dat hem verre staet te gane,
si draghene voer hem ter noot;
want ander sijns so bleven si doot,
quame hem eneghe quade lucht an.
Afbeelding: IBO front
Oec wonen daer wilde man
met .vi. vingheren an elke hant.
Oec so wonen dar int lant
wijfs van sere scoonre maniere,
die houden hem in ene riviere.
Ende, want sine hebben iser negheen,
wapen si hem al in een
met wapinen van selvre al.
Oec wonen dar in somech dal
van India wijf gebart,
toten mammen nederwart.
Entie cleder van huden draghen,
entie hem al gheneren int jaghen.
Si hebben luparde ende lioene
ende tigren t'haren doene
ghetammet, dar si jaghen mede.
Noch es dar te somegher stede
volc, beede man ende wijf,
die gheen cleet draghen ant lijf,
ende ru gehart anden lachame.
Wart dat hem enech man to quame,
so doken si int water dan.
Want die wijf entie man
leven wel na hare lieder maniere
bede upt lant ende in de riviere.
Oec vindemen dar wilde liede,
groot starc ende onghiere,
die ru als .i. swijn sijn van hare,
ende brieschen alse oft een stier ware.
In ene riviere wonen dar wijf
die utscone hebben dat lijf,
sonder dat si inden mont
sijn ghetant joft ware .i. hont.
Oec wonen daer die Pigmeene,
liedekine harde cleene,
inde montanien van Endi.
Ten derden jare pleghen si
dat si winnen ende draghen kinder.
Menne vindet gheen volxkin minder.
Ende si ouden te achtenden jare.
Ende orloghen harde sware
jegen de cranen, die met gewelt
willen hem al winnen de vrucht upt velt
Afbeelding: FvO 153
Oec hebbemen in ouden stonden
erande volc met starten vonden.
Men vindet in Orienten mede
wilde lieden in wilder stede.
Alsemense int wout vangen mochte
ende mense onder lieden brochte,
mochten si dan niet ontgaen,
gheen eten ne wilden si ontfaen
ende dooden hem met hongre dan.
Men vindet in India oec man
die d'oghen nachts hebben so claer
als joft ene kerse ware, dats waer.
Oec wonen daer scone lieden mede,
up de ze in ere stede,
die niet n'eten dan vlesch al ro.
Ende sughen honech oec also.
In ene riviere, heit Brixant,
lopet tote Endi int lant,
sijn lieden utermaten lanc
die de hut hebben sere blanc,
ende 't anschin ghedelet in tween.
Dit wonder, ende menech een
dat hier boven staet bescreven,
alse ons die vraie boeke gheven,
vintment int lantscap van Endi.
Doch hort wonder meer van mi.
Jacob van Vitri die zeghet
dat in Europa en lant leghet
dar, als de kinder werden gheboren
alreerst comet ene padde voren.
Ware oec geboren teregher stede
een kint, ende ghene padde mede,
men soude der moeder tihen an,
dat soet an enen andren man
ghewonnen hadde, entese onwarde;
segmen wesen onder die Lumbarde.
In Borgoenien int een ende,
den berghe van Moniou ghehende,
sijn lieden utermaten vele
met enen croppe onder de kele,
alse groot alst ene coworde ware.
Int Vrankerike eist worden mare
datmen lieden hevet ghesien,
die hadden tusschen hare dien
vorme van wive ende van manne.
In Cicilien nochtanne
es .i. wout den berghe na
die bernet, ende hetet Etna,
dar sijn lieden met .i. oghe,
boven allen bomen hoge;
't oghe alse groot als .i. scilt.
Die sijn vreselic ende wilt,
ende leven bi vleesche ende bi bloede.
Int west ende, als ict bevrode,
van Europen so was vonden
een wijf versleghen tere stonden,
met ere wonden, als wijt horen,
die stont hare int vorhovet voeren.
Ende quam ghedreghen metten zee baren,
menne wiste wanen te waren;
met purpre was soe ghecledet.
Hare langhe was, alsemen weet,
die istorie bescrivet ons dus,
ghemeten .l. cubitus.
Die groote nochtan van Hercules,
dar ons niet af bleven es,
wondert der wonder ghemeinlike.
Sine wapine sonder ghelike,
die so groot sijn dar mense siet,
wondert al der werelt diet.
Die, na dien dat hi verwan
menech lant ende meneghen man,
sette tekine ende pale
van sinen zeghe scone ende wale
int westende van Spaenien lant:
colummen upter ze cant,
ten lijctekine dat hi verwonnen
hadde, vanden risene vander sonnen
al de lande, tote daer.
Dar naer quam hem .i. evel swaer
dat hem swaer was ende onghier,
ende warp hem selven in .i. vier
dar hi te pulvere es versleten.
Dus es langhe sijns vergheten.
Also alsmen lijtteken vint,
so ne twifelmens twijnt.
Enne was menech starc gigant
wilen eer in Duutscer lant,
so datter een was, hiet Teutaen,
dar Dutscelant of hevet ontfaen
sine name, ende hout noch heden.
Sijn graf es noch tere steden
bider Dunauwen sekerlike,
bider Weinden in Ostrike,
twe milen al dar benevene
in .i. dorp, heet Sente Stevene,
dat .xc. cubitus es lanc.
Die dar toe doet sinen ganc,
hi vint dar beenre up desen dach,
meere danne men gheloeven mach.
't Hersinbeckin leghet daer,
broeder Albrecht seit vorwar,
name .i. man, diet proven begerde
tusschen appel ende hilte .ii. swerde,
dat .i. up entander neder,
hi mochtse keren vort ende weder
namelike int hersinbeckin binnen.
Sine tande, segghen diet kinnen,
die sijn meer dan twe palmen breet.
Dat ic van wondre vant ende weet
alse van menscheliker figuren,
in gheloveliker scrifturen,
hebbic gheseit in desen boec.
Gheloeve die wille, mine roec.
Mar seker bem ic sonder waen
dat ic dat ware doe verstaen,
na dien dat icket bescreven kende.
Die erste boec nemet hier ende.
Nu hort, na dat ict can gheleesten,
den boec vanden gaenden beesten.