want dat wonder n'es niet cleene.
Hoe si wassen sonder saet,
ende hoe 't een cruud biden andren staet,
ende 't een es heet en 't ander coud
ende 't ander van drogher ghewoud
een ander van natter nature.
Hier up antwerdemen ter cure:
alle die wise parlementen
die spreken van .iiij. elementen,
dats water, arde, lucht ende vier.
Afb. uit Leids hs
(in: Handgeschreven wereld)
Hier af sijn alle dinghen hier
ghemanc, ende also, alsemen mecket,
na dien dat elke nature trecket:
nu vanden watre die nathede,
ende vander erden die swarhede,
nu meere droechte vander lucht,
nu vanden viere hitte ende vlucht.
So es elc cruud ghenaturt
ende ghescepen ende ghefigurt.
Want hier in onse menscelichede,
dar onse lijf geset es mede,
moeten elementen sijn ghemanc,
jofte onse lijf ware thant verganc.
Want pure arde droeghe ghene vrucht,
ne gheen vogel levede in pure lucht,
in puren watre, in pure ze
ne levede visch nemmermee,
ware 't fier hier sonder ghemanc,
dan ware saen alles dinges verganc.
Nu dese .iiij. hem te gadre minghen,
ende gheven voedinghe allen dinghen,
ende na dat elc ontfaet van dat,
eist cout, eist heet, eist droge, eist nat,
so es elc dinc ghenaturt,
dat hier in dese werelt ghedurt.
Hier bi so es der crude ghewout
nu droghe, nu nat, nu heet, nu cout.
Verstaet dat meesters van naturen
hier af spreken bi figuren,
ende segghen dus: "peper es starc, dat verstaet,
ende heet in sinen vierden graet".
Nu hort wat die grade meenen
in curten worden ende in cleenen:
d'eerste bevoelt ende beseft,
d'ander hem bet up verheft,
de derde quetset die nature,
entie vierde verduwetse al dure.
Aldus alse dese redene luud
es ghenaturt specie ende cruud:
nu nat, nu droghe, nu heet, nu cout,
na dien dat die nature hout.
Hier endet de tale int ghemene;
nu hort van elken vort alleene.
Aloa dats .i. cruut,
alse Platearius seit over luud,
dat stampemen ende duet dan
al datmer ute geduen can;
dat sieden si diet sieden connen,
na dat sieden setment ter sonnen.
Dupperste es gheleu ende pure,
dat middelste van bruunre nature,
donderste dicke ende swart.
Al est bitter ende hart,
van smaken eist provene wee,
ende dit cruut heetet aloe.
Aloe es goet over een
gheleit up .i. te broken been,
want etse vergaderen doet.
Ende jeghen serpents bete eist goet.
Jeghen fleume eist goet ter cure,
ende suvert de maghe van humure,
ende het verdrivet melancolie.
Die van quader epelenchie
levre ofte longre wee doet,
aloe es hem genuttet goet.
Het purgert die hersinen saen
van humueren die upwart slaen.
Oec est medicine mede
jeghen de scamelike lede.
Die van siecheden es ongedaen,
het maket hem sine varewe saen.
Aloa es den monde ombequame,
mar soete der maghe enten lachame.
Met alsenen sape ofte met wine
salmense gheven, seghet Latine.
Absintium, als Platearius telt,
es .i. cruut van grooter ghewelt,
bitter seere, ende doet groot goet.
Alsment met wine drinken moet,
ofte ghewrongen ute alleene,
dan nes sine nutscap niet cleene.
Alsene heetet, ende helpet gereede
der leveren enter milten beede.
Warem ende droghe es sine nature.
Lumbricos, spreket de scripture,
verdrijftet mede, des ghelovet;
ende het purgert mede 't hovet.
Die hem apoplexie ontsiet,
ic radem dat hi deser pliet,
want het verdrivet hare comen.
Dien die sprake es benomen
es nuttelic dat mense ghevet.
Die worme in sine oren hevet
ghietse der in, si blivet doot.
Der maghe est nuttelic groot,
oec verdrivet worme ende miten
die cleeder eten ende biten.
Hare sap ghedronken over waer
maket donkere oghen claer.
Uit: Herbarius, ca. 1484
alsem
Anetum dats anijs.
Platearis seit, die was wijs;
seghet het si droghe ende heet.
Drie jar ghedurtet ghereet,
up dat ghedroghet si een deel.
Het doet breken den graveel.
Jeghen spuwen van couden saken,
ende hem die versikens maket,
so eist goede medicine.
Den hersenen, alsi hebben pine
salment sieden ende drinken,
ende cuent ende latent so sinken.
Goet eist der maghe, alsment vint,
ende verdrivet oec den wint.
Hem est goede medicine
die met pinen maken orine.
Apium, als Platearius toghet,
dat verhit ende droghet.
Die wortele so es medicine
die van torsione hevet pine,
ende es oec der leveren goet,
up dat mense stampen doet,
ende ment drinke met lawen wine
jeghen sulkerande pine.
Crocus hetewi saffraen.
Platearius doet ons verstaen
dat ghetempert es droghe ende heet.
Jeghen sincopis est goet ghereet
ende jeghen dat die maghe ghedoghet.
Sulferaen in .i. scerf ghedroghet
ende ghepulvert .i. deel te bet,
ende ghedronken in vleeschsop vet,
ondoit die lachame met dien.
Men ghevet gheen colerien:
het doetse spuen, doet hem quaet.
Dien d'oghen den rode bevaet,
sijd van coleren, van bloede,
doe des ic hem bevroede:
neme pulver van sulferane
ende witte van eieren, ende van slane
salment minghen, ende in dat
maken .i. sindaelkin nat
ende sine oghen der mede netten.
Wien so quade lanken letten,
.i. plaester der of ghemaket
es nuttelic ende wel gheraket.
Cucurbita es droghe ende nat,
Platearius seghet dat,
dat soe ghetempert es int ghevouch;
in warmen lande waster gnouch.
Couworde hetet in onse tale.
Hare saet helpt te fisiken wale.
In suchten salmen sieden of braden
somech .i. van haren saden,
ende dat mer anders niet toe doet,
ende dat es in versiken goet.
Ende men salse int vier mede baken,
ende darna salmense ontlaten
int water, ende men suker toe doet
dats den sieken goet.
Hem die hete van der sucht hebben
salment up hare lanken legghen.
Coriander, alsict toghe,
es .i. crud heet ende droghe,
ghetempert wel int ghevouch.
Sijn saet es nuttelic genouch,
want ets goet der couder maghen
ende het mach den wint verjaghen,
alsmen met andren specien ontfaet.
Met wine ghesoden sijn saet
jof sijn pulver ghestroit in spise
doetse smaken met goeder wise.
Canfora, alst Platearus kent,
es .i. cruud van Orient
van sere groter roke bekent.
Men leset: als die lentijn ent
dan stampment ende duet sijn sop,
dan sinct die droesene over .i. trop
ende boven blijft dat clare;
so moet ter sonnen staen der nare.
Alst droghe es eist claer ende wit,
so machmen lichte breken dit
ende met handen te pulvere wriven,
ende niet met handen die met wiven
ontreint sijn, want ets so fijn
dat sijn draghere moet suver sijn,
eist dat hi dicke rieket dat cruud.
Bedi segmen over luud
dat hare roke es ghenatuert
also dat soe den manne vuert.
Men houtse in .i. marberin vat,
ofte alabanstre, wi vinden dat.
Ciminum dats comijn.
Platearus segt, mester fijn,
dat droghe es ende heet
ende dat den wint versleet;
ende die versiken van noden,
men gheve hem wijn der mede ghesoden.
Oec est meer te prisene noch
want et merst der vrouwen soch.
So salment drinken gheven
jof t'etene te pulvere ghewreven,
met alsenen sal werken ditte
sine naturlike hitte.
Centaurea es droghe ende heet,
tbitterste cruud dat men weet,
dies hetent bi na de meesters alle
bi namen der erden galle.
Men salse sieden met wine
ende suker der toe, jeghen die pine.
Van sire groter bitterheden
so eist medicine mede
jeghen stoppinghe, die men hort
die levere ende milte versmort.
Jeghen haerthede die wee doet
milten ende leveren est oec goet.
Nem dese wortel die ic telle,
apie, venkel, pederselle,
ende dit salmen sieden der na
int sap van centaurea,
ende dit duen dor .i. cleet,
ende ghevent hem dien dat doet leet.
Dit es jeghen lancevel goet
ende hem dien die sucht wee doet.
In wine ghesoden ende men ontfaet
dien dranc als men te bedde gaet,
al warem dat sweet utecomen.
Mar ets quaet dicke ghenomen,
want et maket quade burst.
Ende beter eist in den vurst
ghenut, als die winter es cout,
dant es in des somers ghewout.
Diptanus, als Platearius seghet,
es .i. cruud dar doghet an leghet.
In roetsen wasset, wilmen weten.
Hets goet jeghen venijnde beten,
ghestamt ende gheleit up die wonde.
't Sap ghedronken metten monde,
met wine ghemanc, dat es goet,
up datmer mede doet
sap van menten .i. lettelkin.
Dat dese dinghe warheit sijn
wart erst biden hert ghecont.
Want alsi waren ghewont
met enen ghevenijnden strale,
saghen dat die jaghers wale,
dat si cruud sochten dan
ende wrever hare wonden an,
ende danne aeten mede dat crud
ende spouwen strael ende venijn ut.
Feniculus, alst Platearius toghet,
es .i. cruud dat waremt ende droghet,
ende es van subtilen saken;
dese doet wel orine maken.
Wortel, blade ende saet
sijn in visiken toeverlaet.
Men sal nemen den wortel fijn
uter arden inden lentijn,
dies goet ghesoden inden wine
hem die hevet vernoi ende pine.
Jeghen de milte eist goet,
als men ons te verstane doet,
jeghen den steen ter cuere
hem diene hevet van couder nature.
Oec venkel, ghesoden alse polment
ende gheten also, es bekent
dat goet es te sulker siechede,
ende wint verdrivet mede
ende helpt hem diet verduen hevet quaet.
Ende wel ghepulvert sijn saet
doet al dat selve dat dander doet.
Die de sien niet hevet goet
stampe den wertel ende dan
dat sap dat hire ute duen can,
ende hanct in .i. coperin vat
.xv. daghe buten dat,
dar na salhij'd in d'oghen dropen;
hi mach wel der baten hopen.
Iusquiami es sere cout
ende .i. cruud van groter ghewout.
An ouden hofsteden, als ict vant,
wasset vele hier int lant,
groene met .i. root bleker bloemen.
Ic wane ment belne in Dietsch nome.
Den gonen die den slaep hevet quat
men neme sine blade of sijn saet,
ende stampt ende bindet dan
anden slaep, est wijf of man;
hi sal rusten, est dach ende nacht.
Sijn saet hevet sulke cracht
slaep ende ruste te ghevene:
men neme tarve, corne ende evene,
ende belne saet, ende late valle
dit te gadre met allen,
ende laet dit den voglen eten,
si sullen slapens hars vergheten
dat mense mach nemen metter hant.
Men ghevet niemen hi ne ware viant:
diet saet ate, hi bleve doot
jof hi viele in slape so groot
also dat sine mesquame
lichte te letargien quame.
Men seghet dat .i. biscop was
die so grote pine hadde das
die luxurie den leden doet,
ende hi meneghen meester vroet
om raet der jeghen sochte,
ent hem niet helpen mochte;
dat hi dit cruud stampen dede
ende sine manlike lede
metten sape vercoude so,
dat hem dar na spade no vro
coringhe no groot no clene
altoes meer ne quam neghene.
Olie hier of es ene ware
harde goet jeghen die tantsware,
als die dinghen van hitten comt,
ende te meneghen sticken onghenomt.
Mandragora, als Platearius kent,
es .i. cruud van Orient.
Cout eist ende droghe der toe.
Men vinter of hie ende soe;
die hie es gheblaet inder ghebare
alsoft .i. bete ware,
de soe alst waren louwre blade.
Apple draghen dese ghegade,
soete riekende alsmen weet,
dat men der erden apple heet.
Uit: Herbarius, ca. 1484
Vgl. MB
alruin
Uut blade ende wortele sine
sijn nuttelic ter medicinen.
Die in heten suchten legt
ende te slapene niet ne plegt,
so salmen met mandraghen bladen
vrouen melc stampen ende begaden,
ende twitte van eye, dies ghelovet,
.i. plaester maken vort vorhoft
bedecter em dien slaep mede.
Die van groter hethede
sijn hovet swert legghe de blade ghewreven
an sinen slaep, et sals begheven.
Dus als hier bescreven staet
maecmen olie mandragoraet:
Die apple stampmen clene
ende mincse met olien ghemene,
dan sietment te samen heet
ende duet dor .i. cleet.
Dits olie mandragoraet
dar hoftswere bi vergaet.
Ende wel slapen doet mede,
ende es goet jeghen allen rede,
up datmen mede striken doe
vorhoft ende slaep der toe.
Men sal oec in goeden wine
.i. stic sieden die wortele sine,
ende ghevent hem drinken diet so staet
dat men hem die lede of slaet,
hi sal hem slapende so vergheten
dat hi der dinc niet sal weten.
Menta, als Platearius weet,
es .i. cruud droghe ende heet.
Hof mente es beter, segmen mi,
dan die ackermente si.
Hem die tantvleesch ende mont
hevet quaet ende onghesont:
siede hofmente in aisijne
ende wriver mede die tande sine
sochte, ende wrive der an
pulver van drogher menten dan.
Salmen oec jeghen venijn
gheven dranc, so salter in sijn.
Wijn dar mense in siet, wilmen weten,
ende dat pulver der of gheten
can der maghen cracht vernuwen
ende doet ter cure verduwen.
Marubium, als Platearius toghet,
es .i. cruud dat hit ende droghet.
Azu de burst van coude hevet quaet
doe der mede dus minen raet:
Sie dat hi sap hier of ghewinne
ende doe honech der inne
ende pulver dar toe te hant
van licorissien, van dragant,
ende siede dese dinc, radicke,
ontier ende soe werdet dicke.
Dit es ter burst nutte ende goet.
Dien die spene oec wee doet
neme sout water, honech ende wijn
ende sieder in dit crudekin
ende der of .i. suppositorius make,
ets hem .i. nutte sake;
dit moeste sijn, des nem ware
er die spene te broken ware.
Nardus, alsic hore lien,
es .i. cruud, wast in Surien
ende int lantscap van Endi.
Dat van Surien, segghen si,
dats beter dat dan van Enden.
Sijn wortel es curt, als wij'd venden,
swart ende broesch ende dar toe vet.
Na cypresse rieket bet
dan na enich ander cruud.
Sine blade dar si gaen uut
sijn scarp ende heet, ende draghen are
als oft erande coren ware;
ende dat rieket utermaten wel,
sine bloemen bet dan oec iet el.
Heet ende droghe es hare nature.
Ende es goet jeghen sincopinter cuere
ende oec jeghen hertvanc,
ende nemet dit, ende dartoe ghemanc
suker, ende men sieder bede
in rosewater, dit gherede,
ende werdet .i. serop dar toe goet.
Dien couden rueme wee doet
of die cranke hersenen hevet
eist goet dat men te riekene ghevet.
Jeghen coude of torsioen,
dat die coude humure doen,
salmen nardus in wine sieden
ende ghevent sulken lieden.
Van der hawe van nardus mede
maecmen ungent van groter dierhede,
inder manieren alsic gome
datmen vanden genuewerbome
olie maket, alst es bescreven
hier boven den bomen beneven.
Perpina hetet mede crassula;
dies vintmen vele verre ende na,
sulc hetet raile, sulc vresewonde.
Nuttelic est talre stonde
ten brokenen benen, nader scrifturen;
nat ende heet eist van naturen.
Warlike est gheprovet van desen:
wilment plocken ende lesen
.x. daghe vor den lanxten dach
diemen int jaer vinden mach,
ende ment bin den huse hanghet
dart niet dan die lucht ghelanghet,
dat welna al dat jaer
groiet ende sciet, dats waer.
Hier na machmen merken mede
dar naturen heimelichede
ende die macht mede van Gode,
diet al maket met sinen gebode,
die hem te wonderne can gheven
in dinghen die selve niet leven.
Petrosillinum es droghe ende heet,
also alst Platearius weet,
die in hove staet ende pliet te sine
nuttelic ter medicine.
Orine soe wel maken doet,
ende es in tisike goet.
Weder tes so cruud, so saet,
eist datment in spise ontfaet,
et doet verduen ende verdrivet
den wint die den mensche in blivet.
Papaver dats dat macopijn.
Platearius segt dat sijn
cout ende nat, dart es wit;
maer van den brunen seit men dit,
dat si cout ende droghe,
ende et ten besten niet ne doghe.
Bede wortel ende saet
es te visiken niet quaet.
Men neme wit macopijn saet
ende melc die van vrouen gaet
ende van .i. eye dat witte,
t'eenen plaestre maecmen ditte,
ende dits nuttelic ende goet
want het wel slapen doet,
up den slaep gheleit ende ghebonden.
Jeghen heete puuste mede tier stonden
eist goet ghebonden up die stede;
ende jeghen de levere mede
salmen minghen dat saet
met olien rosaet.
Dits oec in visike hoghe
jeghen die burst die es droghe.
Men neme tsaet van macopine
ende tsap van licorissien fine
ende van arabia gommi
ende dartoe draganti.
Hier of ende van desen saken
salmen latuarie maken
ende dat met cyrope minghen,
dit sijn nuttelike dinghen.
Peonia, segt Platearius,
heet ende droghe, alst war is.
Galienus segt over waer
dat wilen over menich jaer
dit cruud was ghehanghen .i. kinde
anden hals, ict vinde,
ende het groot evel verdreef.
Mar al waest dat hi screef,
men vint nu niet dese macht
ant cruud dat men peonie acht.
Jeghen jucht es soe goet,
up datmer bevers cul toe doet
ende men dat pulver in wine
ghesoden staet hare te sine.
Primula dats .i. cruud,
t'erst dat lentin comet uut,
hets 't eerste dat bloemen dragt.
Dat cruud, alsmen ghewagt,
ghesoden in roden wine,
dats vulmaecte medicine,
ghedronken in alre noet
jeghen dat sware evel groot.
Psillum es cout ende nat.
Platearius seghet dat.
In suchte est goet, esmen begrepen,
ende men des siecs tonghe screpen
ende binden in .i. doekelkin
psillum, ende dat moet ghenet sijn
in couden water, ende wrivense der mede.
Die van den derste hevet pijnlichede
houde dat saet onder sine tonghe.
Die van drogher hoeste es ghebonden
men sal psillum, dits ghene ghile,
in watre legghen .i. wile,
ende ute ghieten dat dar nar;
men neme cout water dan dar
ende nutte dan dat saet;
dats der visiken toeverlaet.
Ruta es van groter doghe,
ende es van naturen droghe.
Bede saet ende blade
behoren ter medicinen rade.
Wijn met ruten ghesoden allene
maket des menscen hersenen rene.
Eist dat mer pulver mede doe
van peonien, esser toe
uts goet jeghen maladie
diemen hetet epelenchie.
Hem oec die niet wel siet
es goet dat dat hi rute siedt
ende bevers cul met goeden wine,
ende nuttet over medicine.
Als vrouen hare purgatie ghebrect
dar men telker maent of sprect,
ende om te ghelosene dode kint
dat vrouen sere bindt,
ende om te ghelosene die sidine
die den vrouen doet grote pine,
sulsi nutten trifeca
metten sade van ruta,
of dat sap allene van ruten
salse van den node onsluten.
Jeghen mesquame die lede ontfaen
in tornieren ende in slaen,
ofte mede van andren saken,
salmen rute water maken
ende bindense up de steden.
Jeghen swellinghen van leden,
eist been, eist arem, eist iet el,
nem rute ende stampse wel
met botren dar noit soit an quam,
ende legse up dat swellel dan.
.i. clekin der boven reine
ghecoelt in coude fonteine,
tehant sal dat swellel sitten
of die cracht van ghere hitten
sal upward ute slaen
met bleinen dier ute sullen gaen,
ende alwech gaen die swere groot.
Jeghen leep oghen est oec goet.
Pulver van comine nem
ende wrijf ende minghe met hem
sap van ruten, ende in dat
mac sochte iet wulle nat,
ende legt up die oghen dijn;
die werden clar ende fijn.
Oec drinc rute jeghen venijn,
ende die met bete ghevenijnt sijn
of van .i. verwoeden hont,
stampe rute in curter stont
ende legse up die wonde;
het behout die dine ghesonde.
Ruten roke scuet elc serpent,
also alsment vor warheit kent;
wie so hem met gronre ruten
om ende omme behanghet buten,
hi mach wel sonder sorghe gaen
te basilise, ende verslaen.
Ja, heveti iet die roke beseven,
het cost hem te hant sijn leven.
Met ruten sade dwach dijn haer,
die neten sullen vallen daer.
Stafisagria dat cruud staet
droghe ende heet inden darden graet.
Men segt dat fleume verduet
met mastix ende wieroke ghecuet,
ende maken dartoe 't hovet clar.
Met aysine ghedronken, dats war,
maket soe der tantswere vrede;
quaet vleesch gheneest soe mede.
Ghepulvert ende in een cleet ghenomen
doet soe thant te hare comen
alle luse cleene ende groot,
ende dan bliven si alle doot.
Sponsa solis dats goutbloeme;
nat ende cout est dat ic nome.
Gheeten ende wel ghewreven
salmense jeghen venijn gheven
dat comt van ghevenijnden beten.
Dies ne salmen niet vergheten:
men salse leghen up die wonde.
Hare sap es goet jeghen onghesonde
der milten ende der leveren mede,
als comt van hitten die siechede.
Saxifraga es droghe ende heet;
.i. cruut dat men met rechte dus heet,
want het den steen ontwe brect,
die in de blase ende in lendine steect,
eist dat men den wortel sijn
drinke ghetempert in goeden wijn.
Die wortel ghepulvert, sonder waen,
ende in meru ey ghedaen
ende ute ghesopen metter spoet
es jeghen lancevel goet.
Salvia es heet ende droghe;
want wijn ghesoden der mede
es goet jeghen juchtichede;
ende jeghen die epelentie,
dats .i. sware maladie.
Viola dat cruud staet
cout der eerster naturen graet.
.ii. jaer machmen houden dat
up dat ment doet in .i. suver vat.
Mar best es soe niewe ende grone;
men maket met dusdanen doene
seroep dat men heet violaet.
Violette met siedene bestaet
in water, ende duet dor .i. cleet
met sukere, dus est ghereet.
Werdet van violetten groene,
so eist dan van betren doene.
Hets goet, alsmen hevet den rede,
den lachame te ontbindene mede.
Ende maket olie violaet
dus der mede, dat verstaet:
Men siedt in olie die bloeme,
die olie diemen ute siet comen
diemen duet dor .i. cleet,
dats diemen violat heet.
Men sal hem dien sijn hovet swert,
eist dat hem van hitten dert,
vorhoft, slaep salven der mede;
dats hem grote behoudelichede.
Zingiber dat cruud dat staet
heet inden darden graet,
ende in den ersten graet est nat.
Platearius seghet dat
.i. cruut comt van Endi hare,
die wortel hetet gingibere.
Over dat witte men best hout
jeghen die barst die es vercout,
ende jeghen vercoude maghe
eist goet gheten alle daghe,
den lagame maket goet,
quade humure verdriven doet.
In wine ghesoden ende ghecuet
segmen dat al dit verduet.
"Dyagingiber", diet can maken,
es best tallen desen saken.
Zeduare es droghe ende heet,
.i. cruud dat in Oriente steet;
in Italien est oec vonden.
't Bitterste es best tallen stonden.
Jeghen lancevel ende wint
ende jeghen stecten diemen vint,
die somwile ter harten gaen,
es zeduare goet ontfaen.
Mar wie so stecten beseft
die van der herten heft,
sie dat hi zedeware spart
want hi trect ter herten wart.
Sijn pulver in spise ghestrijt
maket goeden appetijt.
Zucara es warem ende nat,
Platearius segt dat.
Som est wit ende som est bruun,
dat witte es best int commun,
want dat brune es alte heet;
dar omme hevement in suchte leet.
Hets goet jeghen die burst
ende jeghen hoest ende jeghen durst,
ende dien van hitten sijn hovet swert
ende dien besloten lachame dert,
neme water, suker, violetten,
ende siedt te gadre sonder letten,
ende drinc, hi toghet sine virtut.
Der crude boec gaet hir ut;
haddics meer vonden int Latine,
ic dichtes mer met mire pine.
.xi. - Fonteinen
Namen in verschillende talen:
H. Junius, Nomenclator, 1606.