Antilope , Bever , buffel , Chimaera , Damhert , das , Egel , eland , everzwijn , ezel , Fret , Geit , giraf-1 , Hermelijn , hert , hond , hyena , Kameel , konijn , Olifant , Paard , Ree , Slaapmuis , steenbok , stekelvarken , Varken ... Latijnse namen A-I ...
|
Nu hort, na dat ict can gheleesten, den boec vanden gaenden beesten. Ghemeinlike so salic te voeren ghemeenlike nature ju laten horen, die beesten hebben int ghemanghe. Dar na van elker sonderlanghe. Aristotiles die seghet: wat dat voete t'hebbene pleghet, jofte .ii. jofte .iiij. jof negheene, die diere hebben alle ghemeene adren ende bloet der in. Die're meer hebben, seit sijn sin dan viere, n'hebben gheen bloet. Ende merket datmen verstaen moet dat hi "bloet in adren" seghet. Want de worem bloet t'hebbne pleghet, mar hare negheen n'hevet adre. De vissche hebben allegadre benine oghen, ende starc dat vel, omme dat si dat water wel weren sullen ende ghedoghen. Dit machmen wel met redenen toghen. Biden watre si ju bekent dese werlike torment. Biden visschen suldi bekinnen lieden die de werelt minnen. Nu merket van wereldliken lieden: al horsi iet van Gode bedieden, si hebben so harde verstannesse, negheene ghestelike lesse ne moghen si verstaen wel. So hart hebben si oghe ende vel. Diere die hebben oren gemeene roerense, sonder de mensce alleene. Dat meent dat hi onthoude ende lere wat dat hi hort van onsen Here. Ende someghe creaturen horen met gaten, al sonder oren, alse alle voghelen ghemene. Alle dieren groot ende clene die roeren die onderste caken. Twe diere gaen jeghen dese saken, dats cocodrillus, entar na een dier, heetet gentilia, die de upperste cake roeren. Ende dats maniere van vremder voeren. Ambrosius spreket dat Got hevet sulke diere dat levet ghemaket den hals lanc, dats bedi dat sine spise up d'arde si, alse den kemel enten parde. Maer dien wolve enten liebarde hevet hi den hals curt ghegheven, want si bider proien leven. De langhe hals menet de langhe hope. Elc man die merke wien ic nope: de ghene die met proien leven, hoe mach hare hope sijn verheven enechsijns te Gode wart? Die den aremen niet ne spart ende met hem houdet sine ghile, hoe mach hi ter lester wile an onsen Here vinden ghenaden, die emmer d'arme sal beraden? Almeest alrhande diere die pleghen edekens maniere (dats die vermalen hare spise) hebben halse van langher wise. Dat meenet die, die langhe wort die hi leset ofte hort verandelt dicken sonder ontloepen, die behort ter langher hopen. Men vindet onder alrhande diere tande van drierhanden maniere: some effene, ende some alse zaghen ende some tande die uteraghen. Effene tande hevet die man ende wat dat horne draghet nochtan, hetne ware gehornet serpent. Wat so hem met proien bekent es ghetant ghelijc zaghen, sulke meenic als honde draghen. Die ever entie olifant si draghen den raghenden tant. Al dat bloet hevet int hovet dat hevet hersinen, des gelovet, sonder worme, seggic ju. Ende wat diere den start hevet ru hevet grote kinbacken gemene, ende dat hersinbeckin cleene. O wi, wacharmen, hoe waer est heden inder heren der moghendelicheden. Hare starte, hare meisenieden, die verteren dat arme lieden souden hebben t'hare noot. Si hebben de kinbacken groot, dat si verteren in overdaden hare goet te haren scaden. Dus so werdet hem clene 't hovet, want si werden so verdoevet dat si laten varen al wat datter hem af comen sal. Haer ende wolle van allen dieren verwandelt na des lants manieren. In heten lande karsp ende swart ende in tastene een deel hart. In couden lande slecht ende wit. Aldus machmen marken dit. Viervoete gehorende diere boven, dats hare maniere, sone hebbensi ghene tande, also alst Aristotiles cande. Alle creaturen van hare ru noeten vele, seggic ju. In die maghe der sugender diere vindemen lib van goeder maniere; so ouder, so van betren doene. Ets slotel vanden menisone. Des herts lib, entes hasen mede, es vander meester mogenthede. Mar de diere die niet vermalen hare spise, die si in halen, n'hebben lib groot no clene, sonder d'hase allene. Al dat hevet oghe lede luketer sine oghen mede alst slapet, sonder de liebart entie blode hase Cuward. | Naam uit Reinaert (I, 138) |
Al dat voete hevet, sonder ghile, mach wel swemmen ene wile; die mensche minst van em allen. Men seit dat hem doet gevallen dat hi hevet boven hem allen na sire grote alreminst gallen. Want die galle es heet ende droghe ende heffet upwart int hoghe, mar de swimbalch, die den wint hout, doet vissche swemmen met gewout. Men vraget des in menghen lande twi de ever hevet sine tande, die liebart clawen, entie bere, die stier sine horne ter were, die ree, de hase hare snellede, die mensce, van mester wardechede, nature ne wapinde niet so wel none makede ter vlucht so snel? Dus machmen antworden hier inne: mensche, die redene heeft van sinne, hevet tweirhande ghewerke an, dats raet ende daet nochtan. Dies hevet hi met sinne vonden in orloghen tallen stonden, dat hi hem dartoe wapinen can; ende alsi pais heeft, latise dan. Wari gheboren dan der mede so sceni altoes buten vrede. Wari oec snel als die re, hine wachtets hem nemmerme, hine soude verliesen der mede sine edele ghestadechede. Nu, alst tijt es ende stede, raet hem die behendechede sijt up waghene, of up parde snellike te varne sire varde, ende in scepen met corten stonden overliden des waters gronden. Dus machmen antworden dan hem die vraghet, twi die man trach, ende onghewapint mede gheboren es ter menscelichede. Ghetande diere zaghewise hebben vercoren vlesch ter spise. Si lapen metter tonghen in dat water, dus leert hem har sin. Mar diere met effenen tanden sughen in twater thande. Dat vele tande ende ganse hevet, men seghet dat het langhe levet eist dier of man, dit verstaet, dat over de meere menechte gaet. Wat diere ghere longre hevet es sonder luud, als langhe alst levet. Niet dat levet werpet sijn saet buter femelen, dart toe gaet wakende, slapende, sonder de man. Dits grote onsalicheit nochtan dat hi so swarlike hem besmet; die redene verstaet, ende wet. Alrhande creaturen nemen voetsel bi naturen in spisen die hem best ghenoeghet, ende in dranke die hem gevoeghet. Bi naturen die diere alle die leven ende sijn sonder galle, alse herte ende olifante sijn, die kemel ende dat delfijn, die moghen alle lange leven. Et es recht want ets bescreven: die goedertiere sullen ter erven dar niemen nemmermer mach sterven. Diere die groot sijn van lachamen winnen lettel alle te samen. Ende so dierkine oec sijn minder so si winnen te meer kinder. O wi, hoe waer es dit noch heden: Grote heren van moghentheden hoe lettel baten doen si den lieden. Si gapen also seere ter mieden dat si thare langher vlucht moghen winnen ghene vrucht. Vijfterhande creaturen die verwinnen bi naturen ons menscen, in onse .v. sinne: linx siet clare, als ict kinne, die ghier rieket vorder ene sake, 't siminkel es van scarper smake, die coppe gaet int ghevoelen voeren, die ever es subtilre int horen. De creaturen, horic gewaghen, die de moeder langhe draghet, Plinius die hevet bescreven dat si langhest leven. Nu hort vort van elken diere sine sonderlinghe maniere. In Latijn salic hare namen ordineren al te samen, omme datter menech dier in steet dar ic dat Dietsch niet af ne weet. | Latijnse namen |
Vander ordinen int a.b.c. ('t erst in .a. dar na in .b.) sullen haren namen sijn gheset, datmense vinden mach te bet. | |
Asinus dats des esels name, .i. lelic dier ende ombequame. Met .i. groten hovede, met oren lanc, ende sere traghe an sinen ganc, ende dat niet can werden vet. Up sine scoudere es gheset dat teken vander passien ons Heren. Om dat hi ons wilde leeren omoedecheit, reet hi sulc part al dar hi voer ter passien wart. Die esel hi ne can niet vechten, ende hi ghedoghet oec van knechten sware steken ende slaghe. Ende wilmen oec hem doen draghen meer dan hi gheleesten can, hine striter niet jeghen nochtan; dit es sine doghedachtechede. Nu hort vort sine quathede: Hijs luxurieus ute vercoren, starker bachten danne voeren. Ombedecter van manieren dan enech vanden andren dieren: dar hi sinen wech sal striken dar ne can hi niemens wiken. Dar toe es sijn luud so swaer dat hi quetst al dat em es nar. Alse clene sijn hare jonghe sijn si scoenst ten ersten spronghe. Mar si leliken emmer vort so ouder so argher es har bort. Ten .xxx. maenden noten si te waren mar si winnen ten .iii. jaren. Esels melc es sere wit; Plinius bescrivet ons dit datso witte hud mach gheven. Plinius die hevet bescreven dat Pompea, skoninx Neroens wijf, dede dwaen der mede har lijf om dat soe wilde wesen wit. De Roemsce jesten houden dit. Esels vlesch dat maket quat bloet om dat quaet te verduwene doet. Die esel hevet in spisen vercoren scarpe destelen ende doren. Esels melc warem als bloet es jeghen de tantswere goet wilmer de tande mede dwaen. Ende soe doetse vaste staen wilmense der up striken. Oec es soe goet jeghen versiken. Die esel es van groter coutheden, hine winnet niet in couden steden, bedi ne draghen si no winnen in lande die cout sijn van binnen. Noch si noten in ghere stede in herefste no in lentin mede, mar in des hetes somers cracht. Een jar draghen si hare dracht. Als deselinne es upten spronc dat soe werpen sal hare dracht, wilse in demstereden vlien darse gheen man mach ghesien. Hare leven es .xxx. jaer; also langhe winnen sij, dats waer. Sine sparen gheen vier dat si vinden, sine gaenre dore tharen kinde. Merct alle liede an dese brieve scamenesse ende kinder lieve. | Hs. KB, lijst afb. Vgl. Medieval Bestiary |
Aper silvester in Latijn wil .i. wilt ever sijn, ende es .i. beeste starc ende wreed. Doemen hem lieve ofte leed, men maghene in ghere manieren te enegher doghet bestieren, maer emmer blijfti wreed ende fel. Van swarten hare es sijn vel. Merct, so men den scalc meer bid so hem die als crommer sid. Sijn sin es ongheleerd ende hard, dus es sijn vel dan sward. Raghende tande crom ende lanc heveti, die scarp sijn ende stranc ende met scarpen snidende ecghen. Maer men horter wonder of segghen: die scarpe egghe, die tant hevet die wile dat die beeste levet, verlieset die tant also es doot. Dit hevet bekennesse groot: al dert ons in dit lijf die felle, hi voerd met hem in die helle sine quateit altemale. Men mach den ever lichte ende wale moede maken met cleenre pine, bestaet mene eer hi maect orine tilike in die morghenstond, anders ontgaeti lichte den hont. Ende nochtan, al es hi moede, hi werpt hem ter were enter woede ende biet den jaghere enten man bede camp ende were nochtan, ende wacht hem wie sone bestaet. Het ne sij dat die ever ontfaet .i. doodwonde ter ersten steke, hi es in vreesen sekerleke. So vliet hi in die dorne dan dat hi den honden enten man also de bet mach ontvlien. Boven allen beesten die sien horti best vor alle die leven. Experimentator hevet bescreven dat sijn drec versch es goet want het stelpt ter nose bloet. Alle zwine souken har eten in die erde, dar sijd weten, ende wintelen gerne in die gore. Verdoemt woukerare nu hore: twi setstu al dinen moet in dit neder artsce goet? In artsch goed legt al din sin, dar of naect di .i. swar ghewin. In India, wi lesen dus, sijn alse lanc al .i. cubitus. Everstande, ende ghehorent mede vindmense te somegher stede. In Arabia es bescreven dat altoes ghen zwijn mach leven. | Vgl. MB |
Aper domesticus in Latijn es in Dietsch .i. tam everswijn, en beer heet in onse tale. Wreet es hi, ende die hem te male indie meudre gerne besmid, ende al war hi ghewasschen wit hi ghinghe weder in die gore metten beere, alsict hore. Hoe vele datter sijn tere partien een hevet al die voghedie. Comt onder hem .i. starker dan so gaet hi den voghet an. Ende so wie dar wint den seghe hi blijft voghet alle weghe. So welken tijd dat .i. zwijn ghellet al die rote hare versellet, om dat sie horen mesbaren als of si alle verwoet waren. Ende dan eist vreselic tallen tiden hare verwoetheit ombiden. So wilken tijd si zueghen riden verwoedsi in dien tiden dat si gherne scoren den man die .i. wit cleet hevet an. Dit seghet Plinius te waren .i. beer ne wint niet na iii. jaren. Die den sueghen of snijd de manen men wille segghen ende wanen dat hare luxurie coelt te bet, dar mede werdsi vet. Aristotilus hevet bescreven dat si .xv. jaer moghen leven. Boven vele virvoeten beesten mach die beer meest ridens ghelesten, es dat sake dat hi es vet. Zwinin vleech es in saisone bet in den somer dan int lentijn, want toten oeste slaept dat zwijn so vele, dat vleesch dar mede ontfanghen moet onreinechede. | |
Alay dats sonder waen een dier naden kemel ghedaen, maer sonder knien sijn sine been. Alst hem sal rusten al in een moet an enen boem staen. Alst die jaghere wille vaen onderhouwen si den boem, die beeste nemest ghenen goem ende vallet metten boeme ter neder; so nes gheen up comen weder. Anders es dat dier so snel dat ment ghevanghen niet ne can el. | |
Anabula es in Etyopen .i. dier datmen dar siet lopen. Plinius segt, dens men gheloeft, dat hevet .i. kemels hoeft ende ghehalst als .i. pard. Mar hets so edelike ghehard over al gader sine lede dat te siene es wonderlichede. Om sine sconeit, weet wel, so es te diere vele sijn vel, om die ghenoechte van den oghen die hem niet ne connen ghedoghen, no die men sat ne can ghemaken om te siene niewe saken. Dit sijn die venstren, dat verstaet, daer die dood bi der zielen gaet. | |
Alches, als ons Solinus seghet, dar wonder oec groot in leghet, es .i. dier dat bi garse levet, dat dupperste lep so lanc hevet, eist dat eten begard so moet gaen achterward; dat doen sine lippe lanc. Sondare doe weder dinen ganc te levene ter onnoselleden, ende beghef ter vullicheden ende mac reine dinen moet, oftu wils wesen ghevoed metter spise dar God of sprect, die altoes nemmermeer ghebreect. Dine langhe lippe, din quade bec hevet di brocht in sulc .i. strec, gaestu vord, du blives doet in die ewelike nood. | Eland |
Achune es .i. dier, als Aristotilus spreect hier, dar nature in verkert hevet 't recht dat so allen beesten ghevet. Want viervoete beesten alle hebben binnen hare galle, maer dit hevetse int .i. ore. Die dit merket nes gheen dore: wie hevet anders int ore die galle dan de ghene diese hort alle, die orscalke, ende hem ghelovet? Dicke ward hi so verdovet ende so ontweghet bi haren rade dat up hem moet vallen de scade. | |
Ana, spreect Aristotiles, dat in Orienten .i. dier es, ende es utermaten wreed mar hare negheen heeft andren leed. So ghelieve sijnsi onderlanghe, comt enich dier in hare ganghe dat es van andren manieren, alle de scaren van dien dieren comen up hem ghescoten, ende wondent so met haren roten dat vliet jofte stervet thant; want die ana es wel betant. Dit exemple seggic den leeken: wat so de clerke segghen jof smeken, si draghen over een also wel, nopen si enen ant vel si hebben up hem thanden, die clergie met haren tanden die dorbiten wijf ende man, diemen verwinnen niet ne can. Hier enden vanden dieren in a. Nu hort vort van .b. hier na. | |
Bubalus dat es .i. dier ende als mi dinket te merkene hier, het menet een buffel in leke wort. Ende dats mere alse men hort dan sijn onse ossen sum. d'Horne hevet lanc ende crum, den hals lanc, ende swart van haren, 't hovet groot, ende niet van vare want sijn upsien es goedertiere. Magher sijn dusdane diere ende si hebben cleinen start. Alse dit dier verbolghen wart so eist utermaten fel. Nuteliker vintmen cume iet el tote des menscen nuttelicede want et hevet dorstarke lede. Experimentator seghet dat de melc van bubalus pleghet dat so den lachame ghevet vart, ende varsce wonden soe bewart, ende soe den gonen staet te staden die met venine sin verladen. Bubalus es dinne van hare ende hi mach pine doghen sware. Sijn lud es t'horne pine. Sine galle es medicine ten lijxmen van swaren wonden. Met melke gheminget tallen stonden gheneset de galle, als wijt horen, die mesquame vanden oren. Sijne hud es hart utermaten. Men pleget in sine nasegaten datmenre enen rinc in doet, datmenne dar bi leeden moet dat hi met sulken bedwanghe indes menscen ghenaden ganghe. Verlaedemenne oec te seere so verwoet hi ilanc so mere ende werpet van hem den last saen, ende niet gherne willi weder up staen er sijn last ghemindert es. Bubalus draghet, des sijt ghewes, ondert water grooten last; nochtan sijn adem es so vast dat sijn adem gaet al dure. Oec vintmen somege scrifture die van deser beesten weet entiese bisontes heet. | Vgl. MB |
Bonacus es .i. dier dat hevet 't hovet naden stier, dat lijf entie manen mede recht nader parde zede. Horne met so menghen keere sine moghen wonden nemmermere. Alsment wil jaghen int strec werptet na hem sinen drec, dart henen loepet verre seere. Ende wien soet gheraket mere dien maketet dat lijf verbolghen, dus wreken hem die em volghen. Dit dier bediedet den hipocrite, die voeren scinen ofsi quite waren van hare mesdaet; maer wie so na hem gaet ende ondersoeket hare meninghe, hi salre in vinden sulke dinghe dar hi mede werdet bescout eist dat hi hem met hem hout. Hier enden de namen in .b. Nu hort vort vander .c. | Vertaling; vgl. MB |
Camelus es des kemels name, ende es .i. dier ombequame. De kemele hebben bulken twee upten ruc, ende noch ene mee neffens rux up hare barste, dar si up nemen hare harste. Langhe been, enten hals lanc, ende traghe seere an haren ganc. Solinus seghet datmen achter lande vindet kemele twierhande: d'eene sijn last te draghene goet ende d'andre es te ridene spoet. Mar de deen ne wil altoes niet draghen mer dan hem mach behaghen, ende dander ne loepet wat soes ghesciet over sinen pas niet. | Vgl. MB |
Jacob seit, alsemenne sal laden nopemen sine knien met staden, ende knielende ontfaet hi dan den last dien hi ghedraghen can. Aldus soutu ontfaen, sondare, du best onscone ende ommare, ghebulet ende onreine van sonden. Omoedelike ontfa tallen stonden de penitentie die du mots draghen, dits de last van dinen daghen. Plinius seit: alst comt ten tiden dat si willen noten of riden, sin si verwoedet ende wreet ende hebben alle parde leet. Vier daghe sijn si wel sonder dranc ende alsi doen ten watre ganc drinken si so vele, hebben sijs stade, dat si verhalen hare scade om dat hem es onthouden al ende dat hem ghebreken sal. Si scuwen dat water claer, mar dat dicke es ende swaer dat houden si gherne over goet want si wanen dat wel voet. | |
Baselius spreket dat de kemel lange ghedinket der slaghe in sinen bedwange; ende vart jof hijs niet n'achte mede, ende alsi vint stade ende stede so wreket hi dat hi was gesleghen. Men seget dat die kemele pleghen, stater enech inden stal siec onder dandre al ende niet n'etet, dat dandre mede vasten dor ontfarmichede. Ay mensce, du n'achtes niet al hevet dijn evenkerstin verdriet. Plinius scrivet over waer dat .i. kemel levet .c. jaer eist dat hi in sinen arde blivet. Ende eist soe datmenne verdrivet dat si ne noeten none riden si sijn te starker tallen tiden. | |
Erande kemel cursaris es diemen heetet dromadaris, die utermaten seere sijn snel. Die kemel draghet, weet men wel .xii. maende, ende si noeten gaende, ende met langhe stoeten, ende dan sijn si in heimeliceiden. Scamedi mensce, dire seden als du salt soeken dijn genoet dattu di dan laets sien al bloet. | Vgl. MB |
Rechte kemele die ne draghen maer enen bult, horic ghewaghen die dromadarise hebbenre .ii. | Eerder: kameel 2 bulten |
Hare voete doen em so wee alsi swaren wech sullen doen datmen hem moet maken scoen. Plinius de meester toghet die eens kemels hersinen droghet ende dan drinket met aisine, dat soe sochtet de grote pine vanden evele daermen af valt. Nu es vanden kemele gecalt. | |
Canis dats in Dietsch .i. hont. Jacob van Vitri maket ons cont dat beesten sijn dien men mach wel leren mengerade spel. Ende al slapen si gherne mede nochtan esset hare zede dat si t'hus wachten voer den dief. Hare heren hebben si so lief dat si dicken doot sijn bleven om te behoudene hars heren leven, ende dies toghen si noch vele nachtes met haren ghebele. Oec es dicken dat gesproken dat honde hare heren wroken. Ende sente Ambrosius scrivet mede selve over ene warhede. | Vert. IB, en met afb. PB, 37 Vgl. MB |
Plinius ende Solinus leeren doe Alexander soude keeren 't lant van Endi te bestane, dat hem de coninc van Albane enen hont sende, so groot datmen noit vant sijn ghenoot. Alexandre wonderets seere ende dede evere ende beere voer ghenen hont ghinder toghen. Cume kerdi omme sine oghen ende bleef ligghende stille alse die sulker proien niet ne wilde. Doe gheboet hine te verslane. Dit horde de coninc van Albane ende sende noch enen van dien doene, ende omboet hem dat hine an lione proevede wes hi ware wert. Alexander liet gaen enen liebart entien scordi alte hant; entar na enen olifant. | |
Jacob spreket, van Vitri, dat somege maniere van honden si die morders rieken ende dieve. Mar als ons seggen some brieve si sijn met vrouwen melke gevoedet ende getemmet in mans bloet. Drie manieren sijn van honden alse ons vraie boeke orconden: | Vgl: Corocrotes, Linciscus |
d'Edelste sijn hoghe ende lanc ende snel in lopene ende in ganc, te bassene n'hebsi ghene macht dese die sijn goet ter jacht. O wi, die honde die niet ne bassen, hoe si alle daghe wassen, dese edele honde vander jacht. Edelinghe hebben nu de macht over dat kerkelike goet dar Jhesus omme sturte sijn bloet. Dit souden hebben ons Here lede nu hevet al die edelede. Dese honde ne bassen niet (bassen: predeken bediet), want edelinghe niet ne leren dar sijt folc mede bekeren; mar si gheneren hem metter proie. Ende .i. die hevets joie alsi vrouwen bedrieghen mach; dits sine proie ende sijn bejach. Andre manieren heten bracken, met langhen oren, entie backen na de diere, ende rieken wel; ende al ne sijn si niet so snel si maken de beesten moede. Oec vintmen riekende so vroede, dat al dore inden woude emmer hare erste proie houden. | |
Hushonde es de derde maniere, ende alne rekenmense niet so diere nochtan sin si inder wachte nuttelic bi daghe ende bi nachte. Plinius bescrivet ons dit: als .i. man ter erden sit dattene dan die honde sparen. Ets recht, die hem omoedeghet te waren voer die hem fellike vermeten, dat hi ontgaet hare beten. Die hont wert gheboren blent ende .xl. daghe, ets bekent, so draghet de teve. Alsment waent de hont ridet ter achtender maent ende de teve alsoere hevet sevene. .xv. jar pleghen si te levene. Sulc mach oec .xx. iaer leven. Dat si bachten te samen cleven comet van hare luxurien. Dat welp hetemen best bi naturen datter spaets sien beghint, oftat de moeder mest mint. .xii. daghe sijn si blent, ende sulc ene maent omtrent. Men sal gheven verwoeden honden in hare eten tallen stonden capoens drec, dats hem goet. Ende bitet di een hont verwoet, de wortel vander wilder roesen saldi ghenesen vander nosen. Als .i. hont beghinnet gellen lopen up hem sine gesellen ende bitene alleghemeene. Pissende heffen si up die beene weltijt so si jarech sijn. Want si hebben de roke fijn ende in riekene gnoechte grot, rieket elc andren bachten bloot. | |
Die jachont ne levet mar .x. jaer ende die teve .ii. jar der naer. In al dat levet, sonder in desen leven langher, als wi lesen de hie dan de zoen ghemeene, sonder in jachonde allene. Aristotiles seghet alse den hont siecheit an leghet etet hi gras ende ander cruut, ende spuwet dan dat evel uut. Sulke segghen oec hier an gheen hont mach leven sonder man. Des honts tonge es goet ten wonden. Es hi gewont oec tereger stonde ende hijt gelecken niet mach bloot, so lecket hi sines selves pot ende salfter sine wonden mede; nature leret hem die zede. Der ouder filosofen boec seit enen vremden ondersoec: nem .i. welpkin, als men seghet, ende enen sieken die ghedoghet cronica, dat evel groot, leghet hem upte barst bloot; dicken es des siecmans helpe, entie doot vanden welpe. Honde biten niet de teven sine sire toe verdreven, dus eist wel naer in allen dieren. Scamedi man van felre maniere! Hines des mans name niet wart, de man die vrouwen niet ne spart. Ets meest alr'honden seden dat si ontsuveren reine steden. Hondine scoen sijn sekerlike goet jegen d'artitike; maer riketse .i. hont, dar gaet .i. man, hi licht sijn been ende pister an. | |
Castor, dit wort in Latijn mach in Dietsch .i. bever sijn. Castorium heten sine hoeden die sijn nutte te vele nooden, ende dits dar mense omme jaghet. Ende als den bever dan wanhaghet so bijt hise af selve te waren, ende dan latene de jagre varen. Ende alsmenne anderwarf jaghet dan toghet hi dat hi niet draghet ende valt voer de jagers neder. Die Pollane segghen hier weder hare bevers hebben die hoeden binnen, recht als wi nieren legghen kinnen. Hoe mochten si dan hem selven vuren? Die bevers pleghen bi naturen alse ene gans te smeltene daer. Plinius seget overwaer dat hi sine galle ute spuwet (die messelic evel verduwet), want hi waent datmenne bedi jaghet. Sijn lib es nuttelic dat hi draget, want et geneset, als men ons calt, dat evel darmen ave valt. Dit dier ne mach niet lange leven sijn start ne si den watre beneven; ende dies gescepen als .i. vis start. Experimentator seit, ets sijn art dat sijn start smaket na vissce, bedi etene sonder wissce die Kerstine alsmen vasten sal; mar some eten sine ende niet al. Sijn lijf es vlesch al anderwaer. Sijn start .iii. voete lanc, ets war, entie utermaten vet. Subtiliter, mochte niet bet, macht ghene beeste onder d'arde husekine na sire warde, some up ende some neder. Wasset water, of dalet weder dat hi dale ofte clive, so dat die start int water blive. Scorsen van bomen ente blade eti, dar hijs hevet stade. Boven allen dinghen diemen weet int biten es de bever wreet: wat dat hi mach metten tanden slaen datne lati niet ontgaen eri beseft den tant al dure. Experimentator scrivet sine nature ende seghet dat si met scaren te samene te woude varen. Ende alsi boeme hebben gevelt met haren tanden met gewelt ende of ghebeten dat hem genoeget, nemen si enen die hem voeghet ende werpene dan upwart onsoete, ende laden tusscen sine voete ende slepene also te hole. Dit ne doen si niemene ut hare scole mar vremden ute vremden lande, dien doen si dusdane scande; want sise in eigindome houden. Andre segghen si doent den ouden dien hare tande so sijn versleten dat si niet doghen ter beten. Dese bevers kennen jagers wel, want hem es upten rug dat vel vanden slepene bloot, ende latense lopen uter noot. Hout minnen si, dor .ii. saken: omme dat sire hare hus af maken ende om die scortse die si eten. Up d'achterste voete es hi gheseten ende hout voeren in de voete sine spise met goeder moete, alle die scortse eti dan die sijn poet beluken can. d'Achterste voete sijn min no me alse ganse voete twee, mar meere, entie clawen ront; die vortste recht als .i. hont. Dies prisemen die nature groot omme dat dier voren es ghevoet alse .i. hont, upt lant te gane, ende bachten mede te bestane te swemmene, alst hevet noot. Sines tants cracht es so groot weltijt hi slaet .i. boem vliethi, ende nemet goem joftie boem iet vallet noch. So dicken doet hijt doch dat die boem dan vallen moet. Viere tande hevet hi, starc ende goet, twe beneden ende boven. Ende salmen ouden boeken geloeven, so es die tant ent cakebeen bede massijs over een. Sijn haer es edel ende goet, so swarter so meer te prisene doet. Solinus seit dat dier haer hevet boven allen haren wel goud, ende es .i. dinc die seere es diere onder d'heidine maniere. Dien de crampe wee doet dien es bevers smere goet, ende hem dien de lede beven mach dit grote bate gheven. Vanden balge es goet sijn smoud darmen sine hoeden in houd. Wijn met bevers cul gesoden entie roke vanden hoeden es hem goede medicine die vander jucht hevet pine. | Vertaling en afb.: PB 26 Vgl. MB |
Chama es ene beeste dar Plinius af spreket, inder jeeste, dat hi den wulf geliket wel mar dat spekelde es sijn vel. Ute Ethiopen sin si comen dese beesten die wi nomen al vintmense in ander lant. Pompeus, Julius viant was d'erste diese dor wonderlichede brochte te Rome inde stede. | Lynx; vgl. MB |
Calepus es .i. dier stout sere ende onghier, so vreselic in allen saken negheen jagre dar hem ghenaken. Want langhe horne si draghen ende sijn getant gelijc der zaghen, so dathet der mede velt langhe bome met sire gewelt; want het can wel zaghen der mede. Up die Eufrate es sine stede. | Antilope; vert. en afb.: PB, 29 vgl. MB |
Nu wassen dar erande haghen die clene langhe roeden draghen; ende alset dan gedronken hevet ende hem dinket dat met festen levet, gatet spelen in die roeden ende met sinen hornen verwoeden, ende spelet so vele inden wedouwe dat sine horne, getacket nouwe, hem verwerren in die telghen. Dan alreest so moetet belghen ende ghevet enen vreseliken luud. Dan so comet de jagre ut ende slaet sonder pine doot. Nu merket hier exemple groot, ghi starke! Die niet n'ontsiet, dieden cranken niet ne vliet ende niet n'acht dien jof desen, altoes mach hi niet seker wesen. | |
Cameleopardalis lesemen dat ene beste is in Ethyopen, entus gedaen alsons de glose doet verstaen: hovet naden kemel, hals naden parde, voete, been na des herts arde, dat gespekelt es harentare met enen sconen clenen hare. Dit dier was oec te Rome mede wilen brocht dor wonderlichede. | Vgl. MB; zie ook: Giraf-2 |
Capra dats in Dietsch de gheet, die horne hevet scarp ende wreet ende onder den kin enen bart. Hare weide es te dale wart ende in berghen ende in haghen al daer soese can bejaghen. Hare melc es sere goet; mar als merre lib toe doet so corrumpert, want dat case segmen niet wert ere blase. .v. maent so draghet die gheet, also alsment van scapen weet. Inden vorwinter es best hare riden so dat si in lentins tiden moghe bringhen hare dracht. Dit sijn die beste scape gheacht. Ysodorus spreect oec hier dat de buc es luxurieus dier dat altoes bi na wil riden. Sine oghen lopen ende gliden vele na der luxurien cracht. Even wele sieti dach ende nacht. Die n'avons niet ne siet ghereet ete de levere van der gheet, hi siet n'avonts vele te bet. Aristotiles hevet gheset dat nochtan dicke up dien dach die buc lettel ghesien mach, maer n'avonts sieti claer. Experimentator seghet over waer dat van dien bucke die galle de winbrawen doet vallen alle. Kamidarium bouc seegt (dar doude filosofie in leecht) dat vanden bucke dat bloed al hare vallen doet. Oec seiti: buxbloet ghebrant doet waken tehant die ligghen in letargien ofte in swaren epelenchien. Oec maket donker oghen clar. Bux galle, hout over waer, es soe in enegher stede gheleghen, datter pude oec versamene pleghen. Bux haer te pulver verbrant stopt bloet althehant, ende jegen 's lachamen vloet. Ende jegen venijn drinc sijn bloet, besefstud ghedronken ofte gheten. Smare sijn es goet jeghen beten ende jeghen quetsinghe dere. Sijn drec es goet jegen tantswere, maket dar of .i. plaester upt seer. Gheets horen, dats wonder meer, ghebernet, ende ghebonden dan vor die nasegate van den man die warlike hevet 't evel swaer, stappans moeti vallen daer. Serpente die vlien oec mede die roke, het es hare sede. Die buc die es harde fier ende starc ende .i. moilic dier. In horne, in hoeft leit sine cracht. Sijn bloet es oec van sulker macht dattet scort den adamant, die noit anders meester ne vant. Gheets bete es bomen quaet want si verliesen vrucht ende saet. | Vgl. MB |
Capreola dats die ree, den haren pijnlic emmermee, nochtan jeghen andre diere sere sochte ende goedertiere. Als die ree in Creten lant scoten wert, soecsoe te hant polion, om dat si verdriven dat yserscote in hare live. | Puleium: vlooienkruid |
Ree bucke vechten om die reen harde sere wel nar in een, ende dats alsi riden dan. Ende als men hem gaet met honden an ontvliensi, want si sijn snel. Maer aldus vaenghemense wel: Want si altehant dan vlien dar si d'hogheste berghe sien, dar volghet die jaghere naer. Ende alsi wert gheware daer datse die jaghere wacht dar nedre ende soe ne mach no vort no wedre, soe siet den jaghere ende den spiet soe screie soe, ets omme niet; want hine soeket elniet dan hare, hi doese neder vallen sware. Ja, somwile clemt die jagere nar dat hi mede moet vallen dar. Die ree gaet up montaingen hoghe ende laet verre gaen hare oghe; ende siet soe liede van verren gaen, altehant hevet soet verstaen oft jaghers sien, dat soe siet an. Dit doet nature diet al can. | |
Cacus es .i. dier, .i. wonder, in die Moreie besonder, dat es gheburstelt als .i. zwijn; ende, als ons scrivet Adelijn, alst gram es ende onghier so werpet ute sinen buke vier. Dit hout'em verstolen in haghedochten ende in holen, ende es wreet ende fel. .i. osse ghenoucht hem niet wel, maer het neemter .iii. of .iiii. vaste bi den starte sciere, met crachte trecthise achterwart in sinen hole metter vaert ende dat mense vinde niet wel. Ende al eist den beesten fel nochtan dit den mensce ontsiet; nochtan latet sijn laghen niet het ne wacht vroe ende spade altoes om des menschen scade. | |
Cefusa es .i. wonderlike beeste, dar of seghet Solinus jeeste dat mense wilen te Rome brochte om dat mense te wonder sien mochte. Hare achterste voete ende been ende des menscen scinen een, ende hare vortste voete twee als menschen hande min no me. | |
Cervus es hert, weetmen wel, .i. beeste harde snel, ghehornet met telghen langhe. Alsi .ii. jaer hevet omganghe beghinnen die horne ute gaen; ende elx jaers vort, sonder waen achter een tote .vi. jaren, wast hem .i. telg vort te waren. Nemmer telghe wassen hem dan, newaer si meeren vort ward an. Aristoteles die seghet dat gheen dier els te wassene pleget sine horne van jare te jare. Alsi siecheit beseffen sware, of als hem d'oude gaet an, soeken si serpente dan ende gaen te fonteinen drinken. Dus doensi hare evel sinken ende sinsi swaer. Sente Augustijn scrivet over waer: alsi ter betre weiden tiden ende alsi twater sullen liden, die starcste swemmet voren dan; ende alle dandre volghen hem an, elc hovet ligghende up anders stiet; dus helpt elc andren inden vliet. Hier bi si elc mensche beraden dat elc andren staen in staden. Als die herte willen riden verwoedensi wel na tien tiden, alsoe sere sinsi verhit; ende na oest ghesciet hem dit. Solinus seit dat sire .ii. draghen, die sijn in rise ende in haghen ende deckense harde nerenstelike ende leerense ligghen heimeleike. Ende alsi starc sijn leerensise mede lopen, springhen, dapperhede. Herts calf die in de moedre sterft, sijn vleesch verduet ende verderft venijn, ende ets tallen stonden goet jeghen serpents wonden. Blasen, pipen, bassen van honden horen si node tallen stonden, ende men seit dat si best horen alsi staen met ghestrecten oren. Ambrosius doet te verstane dat sijd cruut dat heet diptane erst den mensche makede cont. Want als die hert was ghewont met enen ghevenijnden strale, at hi dat cruud ende ghenas wale. Herts vleesch dicke gheten verdrivet den curts, wille men weten. Der Persen ystorie seghet dat die hert te levene pleghet. .c. jaer ende dar toe mere. Venijn scuweti altoes sere. Alsi sine horne hevet niet gaet hi dar menne niet ne siet ende etet in donker nacht. Dan scuweti der wulve cracht alse die selve weet te voren dat sine wapinen sijn verloren. Ende alse hare horne niewe sin soukensi dat sonnescijn, om dat sire droghen sullen ende stiden ende dat sire up moghen tiden. Dan gaensi jeghen de bome slaen ende proeven of si vaste staen. Haren rechtren horen deckensi werde, sijd in watre, sijd in d'erde, ende dat scijnt van nide wesen. Hi es sere goet, als wi lesen, want sine roke die verdrivet die serpente, alsmen ons scrivet, als hi int vier es gheleghet. Platearius die seghet: ute sire herten machmen halen .i. been, dat machmen te sticken malen, dat pulver ghevet vervanc jeghen dien starken hertvanc. Esculapius die seghet datmen den horen te berne pleghet ende pulvert dat thanden, dat es goet onvasten tanden up datmense der mede wrivet. Met wine ghedronken dit, alsi scrivet, es jeghen tgroot evel goet; ende het stoppet der vrouwen bloet, ende stoppet des lachamen onvrede. Platluse doedemerre mede. Die hem bewint in eens herts vel, serpente ne sijn hem niet fel. Inde matrise vanden hinden machmen enen steen vinden die vrouwen kint draghen doet. March vanden herte es goet dathet drivet uten leden de noot van menegher siecheden. Ende jagers segghen onder hem somen: mach die hert te watre comen dat hi sire moeteit wert los. Die hert ontsiet tluud vanden vos. Die herte vechten onder hem seere ende wie datdaer behoudet de ere, dandre alle houden hem vrede met harde grooter wardichede. Herts vlesch es te verduwene swar de calver dar af, weet voer waer, sijn ghesonder ende warder dan ende sijn alrebest den man. | Vgl. figuur in PB, 65; en MB |
Chimera es .i. vanden dieren diemen van meneger manieren int woeste Babilonien vint. Selsienre es cume iet en twint, voeren hoghe, ende neder bachten. Jacob seit dat d'heidine wachten nauwe te vane dese beeste ende maker omme grote feeste. Weltijt dat sise hebben ghevaen, met dieren cleeden ane ghedaen prosentersise haren here, om hem te doene sonderlange ere. Chymera mach de ziele bedieden. De nerenst vanden heidinen lieden dats der viande enghien, die utermaten nauwe spien hoe sise bringen tenen prosente haren here ten tormente, dar si hem mede dienen lieve. Elc wachtem van desen dieve. | Vert. en afb.: PB 31 |
Cyrogrillus es .i. dier borgroot, dat Moyses in de wet verboot. Ende al eist cranc ende cleene, nochtan eist quaet al ghemene ende vreeselic allen dieren; so fel esset van manieren. | Zie ook: Egel |
Cuniculus es dat cunijn, die'r vele in menegen lande sijn. In d'erde wonen si in holen. Nachts comen si ut verstolen ende doen scade ende toren beide in wijngarde ende in coren. Dan keeren si ter morgenstont ende stoppen weder des gaets mont, datmense sdages niet vinde daer. Waer dat conijn woent .i. jaer dar dihen si seere in corten tiden, want si vele dragen ende riden. Mescomet hem iet in ere stede si loepen wech, ende dandre mede die van hare kennessen sijn. Lange ridet dat cunijn. | Vgl. MB |
Crisetus es .i. clene dierkin, dier vele int lant van Poelien sijn. Alse groot als .i. eencoren es dit; sijn hovet es swart ende wit. Sijn haer segmen dat so vaste sit (upten ric root, anden buuc wit), men moetem eer scoren die huut ermense mach bringen ut. Dit bediedet wel den vrecken bedi menne can getrecken altoes niet hoe dat vare. Hem ne dinket dat sijn vel ware so vaste houti datti hevet. Dese beeste alsoe levet wonet in d'arde alst conijn. Niet lichte machmense verdreven sijn uten holen dar soe in gheet, menne ghieter in water scout heet. Aldus hevet de vrecke rike gheset hier in arderike also vaste sine sine dat hi doot blivet derinne. | |
Corocrotes es ene beeste, als ons seghet Solinus gheeste ende Jacob van Vitri nochtan, die hevet den luud als .i. man, sine oghen ondaen talre stont, ende negheen tantvlesch inden mont. Enen tant hevet, starc ende groot. Van crachte nes ghen sijn genoet, so vreselic es hi, sonder waen, want vorden tant ne mach niet staen. Dit dier es comen, es bescreven, vanden wolf ende vander teven. | Goedgezien (82): Afb. Leids hs |
Cathapleba es .i. dier vreeselic seere ende onghier, ende es up Nilus, de riviere, vander vreseliker maniere; traghe eist, ne bore groot. Den last hevet swar ter noot van sinen hovede dat hem verweget. Van deser beesten es datmen seget: comet iemen up hem onversien ende tusscen den oghen siet metdien hi es dan quite vanden live. | Vertaling; vgl. MB |
Dit dier slachtet een deel den wive die 't hovet draghet gehornet so seere dat het stinket voer onsen Here, ende scinet offet hare verwoeghe. So comet .i. ries, die t'ongevoeghe up hare siet, ende werdet ghevaen ende van herten so ondaen dat hi siele ende lijf verlieset, entie doot der omme kieset. Vander .c. dat nemet hier ende. Nu hort wat ic vander .d. vende. |
Leids hs: met vrouwenhoofd. slachtet - lijkt op; ries - dwaas. |
Damma dats .i. dier dat also heetet, ende es ghescepen nadie gheet ende starc na sire grote voren. Het hevet sere starc den horen. Nauwe rieket ende es snel ende can sijn leven hoeden wel. Sine horne sijn .ii. voete lanc, upwart hevet sinen ganc ende ghescepen dar si staen alse ens menschen hande ondaen. | Gazelle |
Dammula, over dat ict hilt, es in Dietsch .i. damwilt, ende es bloede ende cranc, dar .i. poete dus af sanc: "Die ever weert hem metten tanden, die hert met hornen sine viande; mare dat damwilt n'es niet el danne proie den beesten fel." Dese beesten wel bedieden de ghemente vanden lieden die proie sijn der hogher heren: warwart datsi hem bekeeren, alle die heren uphem gapen, beede rudders ende cnapen. | |
Duran, spreket Aristotiles, dat .i. vresam dier es, utermaten starc ende snel. Alsen de jagers sijn te fel ende sijt moede hebben ghemaket so dat hem sijns lives wanhaget, penset dus t'ontgane dat strec ende werpet dan ute sinen drec jeghen d'honde die hem volghen, ende het makese so verbolghen met sire onreinre lucht dat het ontgaet metter vlucht. | |
Daxus wanic dats die das, die selden meere ghesien was dan die vos, ende curte been ende alle viere niet over een. Want curtst sijnsi ter luchter side ende dar omme soeketi vlucht ter lide emmer in die waghenslaghen; welkentijt dat hi hem hort jaghen, hi set die rechtre been int dal ende die luchtre boven al. Dat vel heveti dicke ghehard ende ghevarwet ten grauwen ward. Sijn smer wast ende waent metter mane in elke maent. Ja, slamene alse die mane es niet dat mere gheen smere inne siet. Men maect salve van sinen smare jeghen quetsinghe, die goet es ende mare. Ende dit es dat te wonderne scijnt want sine bete es ghevenijnt ende sijn smare so gans mede jeghen misselike siechede; maer die redene dier men toe segt dats dat hi bi wormen leeft die ghevenint sijn, ende bi slanghen; dar of moeti sine spise ontvanghen. Esculapius, die vroet was, hi scrivet dus vanden das: bestrijc den ghenen hare leden metten smare, die hebben den rede, em wert te bet in hare node. Sine hersenen in olie ghesoden die doet al evel ghenesen dat ans menscen scamenesse mach wesen. Sijn bloet ende sout der mede, ghestreken an des menscen lede, bescermet .iii. daghe den man dat hem ghene plaghe comt an. Dar toe mede sine hoden, in honeghe wel ghesoden ende nuchterne gheten dan, gheven macht den vercouden man dat hi .iii. daghe der na wel pleghen mach der vrouwen spel. Van der .d. segic nemmee. Nu hord vort van der .e. | Vertaling: IB, 324; vgl. MB |
Elevas es die olifant; in Dutsch est elpendier ghenant. Een dier groot ende stranc; ter mule hanct hem .i. snavel lanc die groot es, ende dar hi mede doet al sine beeshede. Entie snavels heveti noet, want die beeste es hoech ende groet ende mach hem niet ter erden boghen; anders ne mochti niet ghedoghen hem ghevoeden in ghere wise. Hi neemter mede dranc ende spise ende doeter mede in sinen mont. | Vert. en afb. PB 49; afb. IBO 43 vgl. MB |
Jacob van Vitri maect ons cont dat sire mede in wighe slaen hare viande ende vaen; want si goet sijn in wighe ende stout, ende si sijn hare partien hout. Toghemen hem roed wiin of bloet dar mede wast hare moet. Die Persine ende die van Inden siin die hem vechtens onderwinden met beesten, ende doenre up dan in enen casteel wel .l. man, ende dorbreker mede die scaren; dar mach niet wederstaen te waren. Hare luud es so swaer dat hi elken man gheeft var. Langhe tande hevet d'elpen dier ute raghende, lesewi hier, crom boven alle .ii. cubitus. Van desen tanden makemen dus medicine goet ende diere: te pulvere bernemense in viere Dat pulver stopt der nasen bloet, menison stopet metter spoet, menstrua ende hemoroide ne stoppen niewer mede me. Dat moetmen drinken ende ghereeden met sape van weghebreeden. Dese tant es yvor fijn dat dandre alle niet sijn, no so grot no so diere. Der hien tande, dats hare maniere, sijn crom boven, ende der soe recht; die cromme sijn die wertste echt. Ende men leest in ouden bouken dat mense dus can vanghen ende soeken: twe maghede gaen in die wostine, naket dat si pleghen te sine, deene draghet .i. vat ande vart ende dandre i scarp sward. Soete singhende gaensi vort. Als dit die olifant verhord comti toe ghelopen dan ende alsi siet die maghede an (naturlike minti suverhede) so lecti die reine lede, hare burste ende hare lijf bloet. So heeftire in gnoechte so groet dat hi dar slaept metter vart. d'Ene joncvrouwe neemt dat swart ende wonten dar metter spoet, dandre joncvrouwe ontvaet tbloet ende dus blivet dat edel dier doet. Men varwet mettien bloede roet purpere, die coninghe draghen, dus horic inden boeke ghewaghen. Dit bloet bediet dat soete bloet dat ute Jhesus side woet. Die .ii. joncvrouwen bedieden .ii. wette, .ii. manieren van lieden, dats doude ente niewe wet, dar Jueden ende Kerstine in sijn gheset. Synagoga, der Jueden joncvrouwe, die bose was ende onghetroue, dat es die Jhesus side ondoet. Ecclesia ontfaet dat bloet inden keelct up den outare. Dat soete vleesch dat purper clare, want Jhesus waser gheverwet mede met ute nemender sierhede. Dies singt die brud in haren sanc: "Mijn lief es wit ende roet ende roet ghemanc van .m. ute vercoren." Vort suldi die materie horen hoe men tempt dat elpen dier, dat vindewi bescreven hier also alst die glose seghet die up die fraie Bible leghet: Alse dolifant es ghevaen met engiene dier toe staen, so blouten seer, ende hout ende slaet die, in wies bedwanghe hi staet. Ende dan comter toe .i. ander saen (die hem wil dat dier sijn onderdaen) ende versteectene van den diere. Soes die beeste so goedertiere dat soe den ghenen doet grote ere, diese quiten van den sere, dat soe hem blivet onderdaen. Dit soude elc mensce verstaen, ende Gode danken diene ontbant van den eweliken viant. Tuschen 't elpen dier enten drake soes van nide ene sake die nemmermee staet in vreden. Die drake es starc ende groet van leden ende jagt de diere te waren dar si te gadre gaen in scaren, ende cnoept hem om die voete den start. Ende het ontknopet ter vart met sinen snavele die olifant. So vart hem die drake te hant in oghen ende in nese gate; want dar ne macht ghene bate hem selven metten snavele doen. So sughet ute die dragoen van dien elpen diere dat bloet. Plinius seit, als die was vroet, dat die drake es so groot .i. dier dat dat bloet van den elpen dier lettel gnouch es teere thueghe. Die drake wert des bloets in hueghe ende wert dronken an die dranc. Ende die olifant wert cranc ende moet vallen dor die noet; somwile valti den drake doet. | Afbeelding: FvO 266 |
Nu hort met welkerande sake dolifant belacht den drake: Si merken harde nouwe de stede dar die drake slapen mede, eist onder roetse of onder boem Ende dan nemsi nauwen goem dat si up hem vellen den last. De strijt es ewelike vast: darsi de serpente begaen si vertartense ende verslaen. Aristotiles scrivet te waren alse die soen sijn van .x. jaren ende van .v. jaren die hien dat sij dan notens plien; .ii. jar notensi achter een ende elkes jars in daghe tween, ende oec nemmeer int jaer. Scamenesse hebbensi daer ende noten heimelike te waren; noc ne keren niet tharen scaren eer si ghedweghen na hare maniere sijn in lopende rivieren. Sine striden niet om hare soen want si gheen overspel ne doen. Mensche, nu merc hovesce maniere na desen stommen dullen dieren. Alsi noten, d'een rijd den andren; ende die moeder die moet wandren .ii. jaer omme metter dracht, eer hare der of wert ghesacht. Ende dan gaet soe in brouken hare vrucht te werpene souken; want viel soe up die erde, sonder waen, nemmermeer ne mocht soe up staen. Ende some doensi altehanden hare calver up eilanden, ende dat es om die sake dat si ontsien dien drake. Ende emmer alsoe calven sal so es die hie bi hare dan al. Solinus die meester ghewaghet dad dolifant mar eens ne draghet; mar ets war vonden dat ic scrive hi draghet .iii.warf ofte .v. Siet hi de muus, hi es versaghet, hi vliet, of hi ware verjaghet; ende dit es te wonderne sere. Wonderlic bestu, God Here in alle dinen werke ghemene, weder si sijn groot of clene. Den olifant onsiet dat pard ende hi es van der muus vervard. Si leven .ccc. jaer; coude dat es em te swar. Tam olifant nighet den coninc; ende dat es wonderlike dinc. Alse d'elpen dier rusten sal sittet up sinen ende al, die vortste voete staende recht ende an enen boem lenende echt; ende alsi breket si vallen neder ende dan esser gheen upstaen weder. Ende somwile nemen jaghers goem die ontwe saghen den boem; dan brieschet sere ende mesbard. Dan comen dandre darwart ende mesbaren ende onthueghen alsi hem niet ghelpen mueghen. Somwile helpen hem die clene, met snavele ende met live ghemeene, so dat up comt ende vliet; ende alsem dat niet ne ghesciet so bliveti van den man ghevaen. Sine .iiii. voete staen alse poste sonder cnien, bedi maghetem niet gescien, valti, dati niet up comen mach. Die wint es em .i. swar slach. Ende alle elpen diere die sijn drinken alle gerne wijn. Si wassen tote .xl. jaren. Rivieren minnen si te waren. | |
Equus es in Latijn dat pard, ende es ene beeste wart, dat men in menich lantscep kint; mar die beste diemen vint die sijn in Capadotia ende int lant van Scitia. Die 't hovet dieps in water steken sijn de beste, horic spreken. Die wilde parde wilde tamen, men snidem of die manen; om dat hem die luxurie ontvart, dat hem thar verhovart. Dit selve vintmen an die wijf die em verheffen an dat lijf om hare har groot ende lanc. Int lant van Sciten ende oec ghemanc in Capadotia, sonder waen, segmen dat die merien ontfaen vanden winde, mar over war so ne levensi mar .iii. jar. Alst part es out iii. jar of .ii. dan notet, maer nemmerme ne diet dat si tinlike winnen. Tote .xx. jaren, wilmen kinnen, es hare noten wel inden tijd. Dat pard notet ende rijd altote sinen .xxx. jaren, ende die merie tote xl. te waren. .xxxv. jaer es parts lijf ende .xl. jar so levet hare wijf. Mar men segt dat in Cecile .i. pard levede .lxx. jaer wile. Noch segmen dat die parde dar leven noch also menech jar, up dat tpard van danen si. Dat selve segmen van Persi. Die Spainsche parde ende van Gallen leven onlanghe met allen. In parde meest boven alle diere machmen merken hare maniere, hoegedane wijs dat si sijn ghesinet; ande oren eist dat mense kinnet hoet hem van moede mach staen: sijnsi vermoiet, si latense gaen; sijnsi gram, si legense ant hovet; sijnsi vervart, des gelovet, so recsise vortward weder; ende sijnsi siec, si legghense neder. Ysodorus seget dat dat pard .iiij. pointe moet hebben, saelt sijn wart: sceppenesse, doghet ende sconede, ende varewe van den hare mede. Dits sine sceppenesse, nu marct: dat sijn lijf sij hard ende starc, wel ghesonke sine side; hoech ghericht, rechte int riden; ront ende gheclovet over dien stiet, ende te vet an die voete niet; hol ende vast ende droghe die hoeven; over al sijn lijf sal hi behoeven dat ront sal scinen sijn vel. Sine doghet hort also wel: dat stout si ende snel, ende niet ne sneve, ende het metten leden beve, dits .i. tiekin van crachte; ende alst stille staet ende sachte dattet sij te porne goet; ende alsem verhit sijn moet dat et goet te houdene sij, ende saen gesit sijn moet derbi. Die sconeit prisemen int ghemene: dat het 't hovet hevet clene, droghe dat fel an die bene, d'oren curt scarp ende clene, grote ogen, nase gate wijt, den hals upward talre tijt, dicke manen ende start, die voete ten rontsten ward. Sine varewe vanden hare: swart segmen dat best ware, roet, appelgrau ende wit; andre varwe dan dit en es niet vander bester warde. Men vint drierhande parde: .i. dat es t'orloghen goet, .i. ander dat men riden moet elkes daghes na gevouch, .i. darde dat nutte es der plouch. Men vant parde in ouden tiden die hem niet lieten riden, dan hem die t'erst hare here wart. Also dede Julius Cesaris pard ende des coninx pard van Citen. Men vint in Alexanders viten dat was Busifal sijn pard; doet starf haddit so ward dat hijt erelike graven dede, ende makede in sine ere .i. stede. Oec ware sulke parde hir voren, alsi haren here verloren dat si nemmermeer ne aten; ende oec wenenden utermaten hevemen geweten dat pard, dar sijn here verslaghen wart. Ysodorus segt ende meent dat sonder die mensce niet ne weent. Oec sin parde dar liede an sien wat in wighe sal ghescien: sijnsi droeve ofte vroe, dat derna die dinc comt soe; dit vintmen an someghe parde. Merien hebben sulke warde deene up dandre, sterveter ene in hare scare ghemeene, dat dandre up houden hare vole; so ghelieve es hare scole. | Vgl. MB. PB, 82: |
Equicervus es .i. dier van Orienten, Solinus sprect hier, dat gemanet es als dat part; onder den kin enen bart. Die hie hevet horne, die soe neghene. Spletvoetech sijnsi ghemeene ende sijn na den hert ghemaect, ende hebben vleesch dat sere wel smaect. | |
Eale dats ene beeste ghelijc den parde, segt de jeeste. Als d'olifant eist ghestart, ende hets pecswart ghehart, ghekinbacht als .i. everswijn; ende hevet horne, die langher sijn dan .ii. voete, dart mede doet menech vreselic ghemoet. Dit spreket Solinus, ende Jacob segt alst wille, dattet achter legt den enen horen, ende orebard den andren te stride ward; ende als die plonc es, ofte moede, rechtet den andren up met spoede, ende laet dit ligghen na sire maniere. Dit dier es gherne bi riviere. | Vertaling; vgl. MB |
Entures es .i. dier bekent in dat lant van Orient, dat den stiere ghelijc es, als ons seghet Aristotiles; mar den manen als dat part, curter ende sachter, nederward hanghende bi den scouderen dar. Bruun roet hevet dat har, sijn ander haer na wulle maniere. Ende sijn luud es ghelijc den stiere. Sine horne crom, alomme gheanghen enten stride wel ganghe. Sijn vorhoft ru, sin har ghesceden boven sinen oghen beede. Ghevoet ende ghestard der toe, recht ghetant als die coe; maer curter es hi, ende sijn vel mach vele slaghe ghedoghen wel. So dore soete vleesch et draecht dat ment der omme slaet ende jaecht. Ende alsement jacht over sinen wille blivet somwile staende stille, ende rust em, ende vecht ende werpt ute sinen drec echt .i. roede verre ofte mee. Ende als hem van calve werdet wee so comen die diere elkerlijc, ende maken van drecken .i. dic omtrent dat dier, om die saken dat men hem niet mach ghenaken. | |
Entira es .i. dierkin diere vele in Almaingen sijn. Hi ende soe doen als die wise ende vergadren hare spise onder d'erde om die somer tijt, om t'etene als die somer lijd. Mar die hie es van vrecker wise, ende die soe ghierech om hare spise. So dat hi cume hem selven ghevet dar hi nouwelike bi levet. Alsi vernempt dat sine soe gulselike gaet der spisen toe soe verstopti hare dat gat; ende alse die soe merket dat dat besloten es die spise so doet soe na des scalkes wise: so maecse .i. ander heimelic gat ter spisen wart, ende gaet in dat ende etet der spise al hare ghevouch; ende laet den vrecken wachten ghenoech. Alse somer comt gevallet wel dat die soe hevet i. scone vel ende so ront ende so vet; die hie die hem ter vreckeit set hevet .i. verhonghert lijf. De man die wille wachte sijn wijf! | |
Erinatius dats .i. dier, ende men waent de warheit hier, dat Cyrogrillus dermede heet dat genoemt hier voren steet; een egel hetet in Dutsce tale, in Vlaenderen .i. heerts, wetic wale. Na .i. swijnkin eist gedaen, ende es al van dornen bevaen sonder anden buuc allene. Beseffet anden vrese grot of clene, windet hem te gader als .i. bal ende dect em in sine wapine al; hets te siene ende te tastene quaet, doch doemer toe desen raet: alsment in waremen watre doet eist te siene ende te tastene goet. | Vertaling PB; vgl. MB |
Ambrosius ons te verstane doet dat es bi naturen vroet: het maket te sinen hole .ii. ute ghanghe, ende vorsiet te voren langhe welkes sints de wint sal gaen. Gaeti nort, hi stoppet saen dat gat dat int norden staet; ende weltijt dat die wint suut gaet stoppet suden, ende ontdoet norden. Dit sijn sente Ambrosius worde. | Ook bij Aristoteles. |
Sijn vleesch droghe ende binnen tlijf dat es der maghe confortatijf; het doet wel orine maken. Nuttelic eist tharen saken die gheset sijn lasers te sine, die inden point gheeten sijn "elefantine"; die gans es, ende moet vet sijn. Ghevleghen eist ghedaen alse .i. swijn. Dit dier ende anders nemmee hevet beneden gate twee. Dar der vogle niere ligghen, dats waer, ligghen hare hoeden, dat ligghen dar. Ysodorus segt, dat clemt ter vart in herfste up den wijngard, ende velt de druve neder ende leese up weder. Ende wonter up, ende draghetse soe sinen jonghen, des sijnsi vroe. Heerts vleesch te pulvere gebrant, met pecke gheminghet te hant, doet in lijxemen wassen haer; dit segt Plinius vor waer. Aristotiles seit al bloet: alse deen jeghen dander noet dat si staende em gevoughen. Nature mach elken genoughen, die elken creature gevet dar het sine gnouchte bi hevet. | |
Erminius es .i. hermelijn, .i. ute scone dierkin, ende es van wesels gheslachte. Oec segghen meer dan si .viii. dat alleens es dat ende dit. Te wintertide eist snee wit sonder anden start, ant ende. Als des somers hitte em comt ghehende so eist upten ric bruun root. Muse bitet gherne doot, want bi haren vleesche levet. Alse men sijn vel snee wit hevet so eist wart ende diere; anders ne doghet in ghere maniere. Van der .e. hebdi ghehord. Nu verstaet van der .f. vord. | |
Falena es i dier vreselic ende onghier, verre in harden woesten lande; ende es ghemaect tes menscen scande, om te mattene sine hoverde. Want met so groter onwerde bestaet et den fieren man, ende verwintene mede dan ende scortene in vele sticken. Ende oec eist gevallen dicken dattet ghemoete van der vlucht enen man met groter vrucht, ende alstene omoedich verstoet sone det hem no quaet no goet. | |
Furunculus es dat furet, ende sijn haer oeghelen wel na gheset; meere dan de wesel .i. deel, ghemaket naer fissou geheel. Stouter ende wreet nochtan dan sine macht vulleesten can. Si sijn also gheset ter scole, dat sij gaen inder conine hole ende bitense alle doet, of si moeten sterven dor noet. Allene ne hadtsi niet dese beeste; mar alle die leven, mintst ende meeste, bestaen si, moghensise verwinnen. Niet dat si dat vleesch so minnen want si nutten elniet dan bloet; ter quatheden so staet hem hare moet. Vele jonghe hevet furet: sevene ofte .viii. es gheset. Ligghende segmen dat si riden; ende als die soe wille notens tiden, hevet soe niet dan hare genoet: soe tedrint, ende blivet doet. .xl. daghe draghesi omtrent. Ende .xl. daghe sin si blent, ende dar over .xl. daghe beghinnen si biten ende jaghen. | |
Furionus, segt Aristotiles, dat .i. luxurieus dier es; ende guls van etene nochtan, ende dicke moetet vanghen an sware avonture om sijn eten. Niet langhe levet. Wilmen weten warbi dat dit es mede: dats bi sire onsuverhede. Want als hem die wille wee doet ghebartet alset ware verwoet; sijn wille es mere dan die macht. Ende om dat der naturen cracht allen creaturen onseghet luxurie, die es ongheweghet boven der naturen ganc, so ne mach hare lijf niet wesen lanc, die so node rustet stille, ist dat dat vleesch anders wille. Furion, het notet mede recht na des menschen sede; want soe leegt onder ende hi boven. Ende in desen machmen loven dit dier, dat sere es ongheleerd, dat sine nature niet ne verkeert dies quade menschen plien ende plaghen, dies ic (lace!) niet ne dar gewaghen. | Vert. PB; afb. FvO 269 |
Fenes es i dier dar aldus of scrivet ons Plinius: van quateit groot, van live clene. Dese diere wonen in d'erde ghemene; si decken haren drec in d'erde, of enech dier ghinghe sire verde, dat sijn drec niet openbarde dat feles dar ware. Alst dan die diere siet, want et ne mach oec lopen niet, gatet swarlike ende stille; ende alster .i. siet te sinen wille, mordadelic varter up thanden, bede met clauwen ende met tanden so gaet scoren ende biten. Dit dier gheslacht den hypocriten, die maken heimeliken dec over hare sonden, dats hare drec, met biechten die sij spreken ende al om hare lose treken, om dat mense sal heten goet; mar comt hem eneghe int ghemoet, die scoren si ende nemen thare, hoe soet emmer vort ghevare. | Marter |
Finges, dat siet men lopen int lantscep van Etyopen; ende .i. deel bruun van hare. Plinius segt openbare dat die soe ande burst voren .ii. spenen draghet, als wijd horen; ende pleghens lettel diere dan dit. Int lant dart in wont ende sit so eist sochte ende niet wreet; mar doetem iemene enich leet dat ne cant niet lichte verdraghen. Die sinen pais wille bejaghen met desen diere in hare stede si dat si hem houden vrede. Hier compt die lettre inde .g. Van der .f. wetics nemmee. | |
Glis es .i. dier no bore groet, some wit, some swart ende roet. In Vlaendren hetent slaepmuse bi namen, want den winter althe samen slapen, sonder spise ende dranc; ende als die sonne haren ganc verheft, ende somer ghenaect, bi naturen dat dier verwaect. Minder dan die ratte est. Van desen diere est dat men leest in Plinius bouke, dat sijn smare, gesoden, jeghen sere nuttelic ware hem die hem onsaghe der scaden dat hijt water soude laden bestrakire mede sine lede. Up d'erde ende up bome mede lopet even wel, als wijd horen. Appele hevet vercoren ende doeter in, alset vint stade, dicke vernoi ende scade. | |
Galis, segt Aristotiles, dat .i. sere stout dier es, want het hout ter menegher tijt jegen die serpente strijt; ende alsetse hevet verbeten so gaetse tehant eten ende stappants etet rute, also jaghet tfeniin ute. Dartoe es .i. redene groot twi dat bijt de serpente doot. Want gali bi musen levet, ende omme dattet verstaen hevet dat si de muse verteren, dar omme willet hem deren om dat si minderen hare bejach. Hier bi eist datmen segghen mach: onder stompers was oit nijt, want elc man om sijn winnen tijt. | |
Geneta es .i. beeste mere dan die vos; die meeste valu roet alse bont, swarte scivekine ront. .i. beeste goedertire gnouch, men ne dade haer ongevouch. So nes fier, no clemt hoghe, mar gemate ende gedoghe; ende bi rivieren es hare ganc, ende souken spise na hare belanc. | |
Guesseles es .i. dier no wreet, no fel, no onghier. Bi watre eist alle stont. Mere eist dan die muushont ende minder eist dan 't eencoren. Roet valu, als wijt horen, maer die wamme es wit. Onder d'erde wonet dit, sijn drec rieket als muscheliaet ende menech, die hem niet verstaet, hevet over muscheliaet gheacht mar et ne hevet niet die cracht. Ende dits wonder des et pleget, dattet int openbare leghet sinen drec, als offet woude dat men al dar vinden soude allen lieden te baten. Nochtan vliet utermaten war soet mach, wijf ende man, dar ment niet ghesien can. In desen doene leert ons hier dit ongheleerde wilde dier, dat elc wel doe in elker wijs ende nemmermeer ne soeke prijs ter werelt, hoe soet gaet der of; der werelt prijs en es maer stof. Hier nemet of vander .g. Vander .i. hort vort mee. | |
Ibex es .i. dierkin clene, up roetsen wandelende ende stene, als ons sente Gregorijs seget, dat dar sine joghet pleghet dar no serpent no man no ander dier ghenaken can. Plinius seit dat es so snel, ende ghehornet sere wel; vernemensi yet vresen met allen, si laten hem van der roetsen vallen ende behouden hem jegen den val up hare horne onghequets al. Sulke bouke wanen des dat dit van herte comen es. | Vgl. MB |
Ibrida es i. dier ghemanc, ende sere onghier, van enen evere die es wilt ende van der sueghe die men thuus hilt. Al eist dat si selsame sijn nochtan sin beter die huus swijn, oft die wilt swijn in den woude; want sine vetten niet also houde, no hare vleesch es niet gesont; dits naturlike cont. | |
Istrix, als seit Solijn, es .i. dier dat heet porkespijn. Dit dier wandelt bi der zee, ende in hole van berghe mee, alst nieweren eentwint bi der zee te luscene vint. Te somere comtet selden vort, mar alset den winter hort van couden maken groot ghedinghe, dan es hare wandelinghe. Upt lant ende int water mede houtet sine legherstede. Met burstelen swart ende wit so eist behanghen dit, die scarp sijn, grof ende stide, dart hem mede wert ten stride. Ghenaket hem man of hont het scuddet hem, ende in curter stont so scietet dure .ii. of eene die in vlieghen, in toten beene. Ende hier mede eist altoes bewart sowar et henen gaet ofte vart. Van desen burstelen es ghesciet dat menre hechte van messen of siet. | Porcus spinosus |
Iena es .i. beeste, in doede grave es hare feeste dar dode gedolven sijn. Plinius scrivet, ende Solijn, dat hem twe dinghe behoren toe: want ets bede hie ende soe. Bede hals ende halsbeen sijn hem even stijf over een, so dat niet omme sien can en kerem altemale dan. | Vert. en afb. PB, 40; afb. IBO 33 vgl. MB |
Dar herden sijn in die wostinen gatet nachtes stillekine, ende verstaet nouwe ende hort hoe van hare name es dat wort, ende lert haren name nomen. Dan eist dicken bi nachte comen roepen ter herden keten nomende hoe si heten; ende alsetse ute brochte doedetse, of et mochte. Dicken dat dier ghebaren leert als een die wee hevet ende hem keerd dat hi hevet in sine maghe; ende als hi vant in sine claghe weder dat man was ofte hont dien verbeet al dar ter stont. Jachonde, comensi dar et gaet, ende het sine scade beslaet, so hebsi hare bassen verloren. Alle diere dolen uut hare sporen eist dathetse mach ommegaen. Als et wille verkeertet saen sine varwe in alre maniere. Dits wonder van desen diere: dese beeste draghet .i. steen, sijns gelike es negheen, voren int hovet ofte int oghe. Hier na alsic van stenen toghe salic u gewaghen des. Van des wulves grote so es, ende es ghemaent, na parde ghelike. Vele vintmere in Afrike. Van der .i. gaet ute dat spel. Nu hort vort van der .l.
Namen in verschillende talen: H. Junius, Nomenclator, 1606. | Afbeeldingen: KB, KA 16. |
Asinus , aper silvester/domesticus , aloy , anabula , alces , ahanes , ana , Bubalus , bonasus , Camelus , canis , castor , chama , calopus , cameleopardalis , capra , capreola , cathus , cefusa , cervus , chimaera , cyrogrillus , cuniculus , crisetus , corocrotes , catoblepas , Damma, dammula , duran , daxus , Elephas , equus , equicervus , eale , enchires , henitra , erinacius , erminius , Falena , furunculus , furionus , fenes , finges , Glis , galis , geneta , guessules , Ibex , ibrida , Hystrix , hyaena ... Ned. namen |