van den wormen , groot ende clene,
ende tersten spreken int ghemene.
Alle worme int ghemene
sonder voete hebben bloets clene,
sine sughent van andren dieren.
Hare sap es van sulker manieren
ghelijc oft ware over bloet.
Worme oec die sijn gevoet
hebben niet dan sap allene,
wanic wel, in hare bene.
Vele worme sonder waen
vintmen die metten somere bestaen,
ende metten somere nemen ende,
als hem die sonne niet n'es ghende.
Some worme die crupen,
ende some die in bomen slupen,
die vlieghen ende werpen hare saet
in loveren alst coude ane gaet;
ende als die dau comt metter sonnen,
sietmen dat si wassen connen.
Worme die meest hebben van vire
vlieghen best, dats hare maniere,
ende sijn ghevarwet als pellijn.
Die gone die van der lucht meest sijn
lopen snellike hare varde.
Die hebben meest waters ende arde
die sijn traghe in crupene in gane.
Dus doen ons de meesters te verstane.
Dits worme nature ghemene.
Hort van elken vort allene.
t'Erst in A, der na in B,
na de letteren van a b c.
Latijnse namen
Apes dat es die bie,
sente Ambrosius seget mie,
ende Basilius de groote,
dat sijn worme sonder ghenoote.
Sine nooten noch ne riden,
ende wonen te samen tallen tiden.
Hare vrome legghen si tere stede,
ende eten alle te samen mede.
Cost ende ghewin, groot ende cleene,
dat es talre stont ghemeene.
Hare maghedom, hare reinechede
es hem allen ghemeene mede.
Si winnen vruchte ende bringhen
sonder nooten ende minghen.
An hem pleghet ghene luxurie te sine,
dus winnen si al sonder pine;
nochtan werdet hare geslachte groot.
Si nemen coninghe in hare ghenoot,
ende allegader so sijn si
onder haren coninc vri,
want sine heren ende minnen,
alse dien si haren here kinnen,
ende bi haren wille gheset.
Up hem ne doen si ghene onwet,
ende dits te wonderne twijnt,
wantse hare coninc weder mint,
ende es hem sochte sonder waen;
ende bliven hem oec onderdaen.
Hier om en es sonder lieghen
onder alle worme die vlieghen
mee te wonderne dan an bien:
men mach hem honech gadren sien,
dat boven alre soetheit es soete
ende te menegher mesquame boete.
Si maken was ende oec raten
den meneghen meinsche tere baten.
Si hebben raet, voghet ende hertoghen,
dar si hem mede beraden moghen,
ende si ne sijn niemene fel
mar sochte van manieren wel.
Hs. KB, lijst afb.
Vgl. MB
Th. Cantimpré, Byen boeck (ook bij dbnl)
Dats wonderlic engien,
want wintertijts machmense niet sien,
mar tes somers, alsmen winnen mach,
nes gheene ledech upten dach.
Hets worem die ghere vrucht ne dert,
ende alset bi hem hevet vertert
die bloemen, doen si danen spien
war hem goet mach gheschien.
Sijn si in vremder stede bi nachte,
onder hem so doen si wachte
hoe hare vedren niet werden nat,
ende keeren upwart den buc dor dat.
meyster vanden boecke der natueren seyt...
op dat si haer vloghelen beschermen mach
vanden douwe ofte vanden reghene
die haer vloghelen verderven mach.
Hare covent delet hem in drien:
men magre coninge ende heren sien,
ende middele die de jonc berechten,
ende andre ghelijc dienst knechten.
In elken buc es emmer .i. here,
entie es scoonre emmermeere,
ende alse groot alse .ii. bien.
De vederen die sijn curt van dien
ende een deel hoger up die been.
Voer sijn vorhovet al in een
ghelijc oft ware ene croone,
an sijn vorhovet sittende scoone.
Ende oec segghen meesters wale
dat hi es al sonder strale.
Sine hoecheit dats sine were,
nature ontseget hem dat spere,
om dat prensen van artrike
exemple nemen an des ghelike.
Dits d'eerste ordine vanden bien
d'Andre diemen dar mach sien
die sijn tangher, scarp ende fel,
ende berechten dandre wel;
mar si ne doen lude no stille
anders dan de meester wille.
Onder dese sijn andre bien,
die scalkeliker dienens plien
ende winnen scalkelike ende halen,
dar si dandre mede betalen.
Dese n'hebben strael negheen,
ende sijn dienende al in een
den rechten bien enten heeren.
Dese stekemen ute met onneeren
des margins, slapen si te langhe.
Merren si te lange inden uteganghe,
si bitense doot sonder ghenaden.
Eist dat si hem te vele scaden
alst honech ripe es ende goet,
si bitense doot metter spoet.
Ende als de jonc sijn starc gnoech,
ende gheset wel int ghevoech,
setmense ter middelster scaren,
om dat si vlieghen harentare
om hare ruste, om hare stede,
ende somech meester volget mede
diese berechtet; dus volghen si an
haren meester, haren coninc dan.
Palladius seget dus mie:
twe dage te voeren ofte drie
er si vlieghen willen ute,
singhen si met groten gherute.
So vart de coninc ute daer
ende dandre alle volghen naer.
So waer dat si te swarmene vanghen,
eist dat si teenen hope hanghen,
so nesser in alt gheloep
mar .i. coninc in den hoep.
Eist dat si oec meer hoepe maken,
so weetmen wel in waren saken,
datter als menech coninc es
alse menech hoep, sijts ghewes.
Dit edel werc van haren raten
mach elc wonderen utermaten.
Si rusten in die morghen stont
tes dat ene ondoet den mont
ende trompet, .ii. warven ofte drie.
Oec leret weder kennen de bie.
Eist dat de dach scone sal wesen,
so vlieghen si alle ute met desen;
ende saelt weder sijn onreene,
so vlieghen de scalke ut alleene.
Elke hevet besceden ambacht:
Alse deene hevet hare last gewracht,
so sijn daer .iij. ofte .iiij. gestaen
diese ontladen ende ontfaen.
Deene bringhet honech, dandre bloemen;
water sietmen bringhen hem somen,
ende sulke maken die woninghen.
Dan dienre sulke van andren dinghen,
dat si anders niet ne wachten
dan den inganc met crachten.
Sulke scouwen an die sterren,
joftem tweder iet sal erren.
Ende si eten al te male
te samene in ene zale.
Alst avont es ruten si der in,
ende emmer inlanc so min
ende ruten te samen teere summe,
ende ene vliegheter al omme ende omme,
ende trompet inder manieren mede
alse diese wil doen waken nader sede.
t'Erst maken si waer wonen sal
die ghemeente, ende rusten al,
so scone dat elken mach lusten;
dar maken si der heren rusten.
Alse de jonc dan up comen,
dan hebben si thant vernomen
wie si sijn, eist meente, eist here.
Die hem sullen ter werringhen keeren
die roeven si thant vanden live,
om dat dandre in paise blive.
Alse hare coninc ter weiden vart,
met sinen herre es hi bewart,
die bi hem bliven ende sijns beiden;
ende alsi alle pinen ter weiden,
so es hi ledech dan alleene
ende merket hoe si pinen gemeene.
Om hem in sire scare
die serjante nemen sijns ware,
oftem iemene doet leit;
want si sijn fel ende dore wreit,
ende ne laten hem niet messchien.
Dit ne mach niet dicken wesen,
sonder alst weder es ghestade.
Ende dan nes niemen so stout van rade,
diemen up sal vlieghen horen,
hare coninc ne vlieghe voren.
Ware dat iemen soe coene ware,
die scoren wilde des koninx scare,
hi moeste dat ontgelden seere.
Verliesen si oec haren here,
so es dat gheselscap ondaen
ende volghen enen andren coninc saen.
Somwile stridet .i. buuc upten andren,
om de bloemen dar si in wandren,
ofte om honech, des gheloevet,
dat elc andren af roevet.
Oec so vindemen dorpre bien
die felre te wesene plien,
entie sijn vromelic ende wreet
ende altoes te winne ghereet.
Weltijt so die bie so steket
dat hare dat strael ute breket,
volgeter enech daremkin naer,
so moet soet besterven daer.
Si scuwen seere quade lucht,
want si sterver af inder vlucht.
Esser iet bi doem of brant,
si sterver af alte hant.
Die lucht vander dooder bie
doodet die andre, segmen mie.
In couden tiden bliven si binnen
ende leven bi dat si winnen.
Si minnen seere soete geclanc,
dar mede vaetmense ghemanc.
.x. jaer ten lanxten, ofte sevene,
set hem nature te levene.
Nem buffels darme metten drecke,
ende doet onder d'erde decken:
dar af sullen wassien bien.
Ovidius bouke segghen van dien:
delf enen stier ofte ene coe,
nature doet hare cracht der toe
dat merre af siet wassien bien.
Mar si nooten alse vliegen plien,
doch gheliken si wel naer
den edelen bien, wetet voer waer.
Honech es heet int beghin,
ende droghe alst comet bet in.
Honech suvert ende hout
medicina in hare ghewout,
ende men tempert oec der mede
der medicinen bitterhede.
Jeghen die coude maghe nat
nemt honech, ende tempert dat
met waremen watre, ende lat in gaen,
et sal die maghe suveren saen.
Het maket oec dat anschijn clar,
dwaestuu't der mede dar.
In enen scerf soutu honech braden
ende doere oec toe sout bi staden,
ende mac .i. soroep der mede,
ets goet jeghen den rede.
Arenea dats der coppen name,
.i. lelic worm ende onbequame.
Soe wevet ute haren buke net,
dar soe die vlieghen mede let.
Dicke sietmense soe weven,
dat hare cost hare leven.
So subtijl es hare engien,
datment noit mochte sien
ende so subtile sake spinnen.
Om vlieghen es al hare winnen,
ende negheene dinc wacht bet
wie so comt in hare net.
Ende alsoere .i. in siet verwerren,
loepsoere toe sonder merren
ende eter of hare becomen,
dander hout soe thare vromen.
Men waent die soe si datter wevet,
ende die hie bi der proie levet.
Aristotiles die seghet
dat soe in lentin notens pleghet.
Van hongre sterveter ne ghene,
lucht nat .i. del voetse allene.
Experimentator seghet,
wonde dar men hare webbe up leghet,
dat soe niet ne swelt omtrent.
Als die coppe siet .i. serpent
ligghen onder ene scade,
gaet soe neder bi haren drade
ende stoet die hersnen, ende steect,
dat soese wel dorbrect.
Ende oec ne wil soes niet begheven
vordat soe hem hevet ghenomen tleven.
Fr: araignée. Vgl. MB.
Bufo, als liber rerum seghet,
es i worem onder gheleghet,
ende heet die padde in onse tale.
Ghevenijnt es soe weetmen wale,
ende eiselic t'ansiene den man
ende vreeselic te tastene an.
In d'erde nemet soe haren ard.
Die soe nochtan so nauwe spard,
dat soere nemme ter spisen ne doet
daghes dan beluket de vortste voet;
om dat soes vrucht al
datter hare ghebreken sal.
Dus slacht soe den vrecken wel,
die sinen lachame es fel
ende onthout hem sine bedarve.
So comt .i vremde in sine erve,
die verdoet ende vertart
aldat dandre hevet verspart.
Ende dies der sielen danket niet
van al dat hi achter hem liet.
Men vint padden int lant van Gallen,
meest bi der ze, hore wi callen.
Die comen ute te lentijn tide,
ende si singhen ende sijn blide
alst weder warem es ende sochte.
Hets bevonden dat men se brochte
in andren aert dan in den haren,
ende dar ne singhensi niet te waren.
Dese slachten papen predicaren
die nieweren buten prediken varen,
dar men se kent ende predekens plien,
dar sijnsi meesters philosophien.
Om dese mesdaet, alsic las,
was die prophete Jonas
van walvisscen verslonden,
als ons sine worde orconden.
.i. derde maniere vintmen mede
van padden in somegher stede,
int anschijn na den put ghedaen.
Experimentator doet ons verstaen
dat soe groot venijn hevet inne.
Soe vecht jeghen 't coppenspinne,
ende can hare niet verweren;
die coppe stect, dat moet hare deren,
so wert so gram ende wil har wreken,
ende swelt van torne dat so moet breken.
Hare bete can men niet ghenesen.
.i. dieren steen vintmen in desen,
dien draghesoe int vorhoft sijn,
ende dien hetemen "carapandijn",
dar ic u of sal scriven war
in Lapidarise hir nar.
Borax scuet die rute, dats war,
ende soe haet die sonne clar.
Nachts wandelt soe alle weghe,
ende dicken in ghetordene weghe.
Daghes laet soe hare node sien.
Wijngard roke doetse vlien.
Meest sire in Spanjen, horic saghen,
die die crapandine draghen.
Zie ook: kikker
Bombax, alse Plinius segt,
es .i. worm die te sine plegt
in Assurien meest ende best.
Hi maket van leme so vast sijn nest,
dat men dorscieten niet ne can.
Dar binnen gaderti was nochtan,
mildeleker dan die bien.
Dan spinti mede in dien
wulle, .i. deel na coppen wise,
dar men af maect van dieren prise
cledre, alsic hore gewaghen,
die meniote vrouwen draghen.
Hier of makemen inden tiden
utenemende ghewant van siden.
Zijderups, vgl. zijdevlinder
Brutus adlacta sijn diere
van also sulker maniere,
alse wi de crekele sien;
want si te springhene plien.
Ende al hebsi ghemeene
curt voren, ende bachten lanc de bene.
Brutus dats .i. crekel clene,
dar wilen bi Egypten ghemene
God dede plaghen ende quellen,
als ons noch Moyses bouke tellen.
In somech lant siet mense comen
bi jar ganghe te groten ende vromen;
ende alsi comen, si eten al
tgroene dat staet up berghe ende in dal,
ende dar nes ghene boete jeghen.
Deser plaghe dinke mi pleghen
quaet sprekers, die in haren doene
ofteren ende verbitent te groene,
dats der goeder liede weldaet.
Vernemen si dat so wassens bestaet,
so gaensi cnouwen ende sliten
ende verteren ende verbiten
alder goeder liede weldoen,
ende kerent weder in .i. valsch sermoen.
Cicendula, als Plinius segt,
es .i. worm die te sine plegt,
die bi nachte es clar ende lecht,
gande ende vlieghende echt.
.i. worm eist, sonder lieghen,
ghelijc der cleenre vlieghen,
die men in menech lant vervrest,
mar in Italien es hi meest.
.xiiij. nacht eer die dach an gaet
ende eer die sonne ten hoghesten staet,
ende .xiiij. nacht der nar
siet mense vlieghen, dat es waer.
Dags siet men inder hare no dare,
mar nachts siet menne in der ghebare
recht als die sparke ghebart.
Sine clareit leit an sinen start.
Dese hevet i. cracht
wonderlic van groter macht:
Want wie sore .iii. of ate,
sijn vleesch worde niet onghemate;
want nemmermee al sonder blijf
sone langhedem om wijf.
Ende dits warlike ondervonden
dicken ende te meneghen stonden.
Vuurvlieg, vgl. stella
Cinomia das des honts vlieghe,
ensi dat Isidorus lieghe.
Es .i. worm pijnlic sere
ananghel ende nemmermere.
Sone laet die honde niet rusten:
so hem meest slapens mach lusten,
so hem de vlieghe pijnliker es;
vintsoese traghe, so danct em des,
soe doet hem tbloet volghen nar.
Dit dinct wesen over war
van den duvel .i. figure.
Want dien hi vint van tragher nature
dien wont hi in die siele dan.
Ende en es so wachtende man,
dat hine ute vele rusten laet,
want hine so nouwe bestaet:
al consti alder werelt raet,
dat hies ontghinghe, God selve en daet.
Cinefes heten wi bi namen
wormkine, die vele te samen
dinken vlieghen in menech lant;
muesien sint met ons genant.
Dart vet, varsch ende warem es,
dar waster vele, des sijt ghewes.
Hiermede was Egipten gheplaghet,
als ons de edele scripture ghewaghet.
Ende al noch in desen stonden
wrecter got mede Adaems sonden;
want si des mensce adem volghen,
ende maken den meneghen verbolghen.
Met bittren roken, horic scriven,
machmense .i. wile verdriven.
Muggen
Culex, als Isidorus seit,
es .i. worem die sughens pliet
bloet van lieden ende van dieren.
.i. strael heveti in der manieren
in sinen monde staende wel,
dar hi mede dorbord .i. vel,
ende suget bloet, dats sine recht.
Culex mint sere lecht
ende stede dar hij'd droghe weet.
Soete dinghe heveti leet.
Die sijn in huse of up felt
ende dese onsiet, alsmen ons telt,
eeti loec, slaepti ofte waect,
negheen culex em ghenaect.
Candarides, als wijt gomen,
wassen in blade van bomen.
t'Erst als rupsemen ghedaen;
dar na met vloglen bevaen,
ende vlieghen dages hare ende thare.
Nachtes siet mense openbare,
dat si hem te gadre houden
in enen hoep, vaste gevouden.
Groene so es hare ghedane,
also men ons doet te verstane,
ende scinen ghelijc den goude clar.
Weltijd dat die oest es nar
sijnsi bi nachte goet ghevaen,
ende in aisine verdronken saen.
Ende alsi dood sijn salmense dernar
met wine beghieten dar,
ende legghen up .i. let te hant
dar men wille maken .i. brant.
Onder was gheduelmt wale,
gheholt in .i. note scale,
so doensi dar effen dan
ene bleine an .i. man.
Die bleime salmen dan dorboren
met .i. gout naelden, alswijd horen,
in de selve stede also,
often utersten met .i. stro.
Dar sal quade humure ute gaen.
Ende beter vele es sonder waen
.xv. daghe die brant over war,
dan .i. ander brant .i. jaer.
Spaanse vlieg
Crabo, alse Plinius seghet,
es .i. worm die te sine pleghet
in d'arde, ende vliegt na de bie.
Oec dartoe so segt hie
dat hi wast van doden parden,
dar mense delvet onder d'arde;
ende hurselen so wasser of mede
die men siet in menegher stede.
Apple eten si te waren, ende paeren.
Crabo maect te waren
onder darde erande raten,
die niemen comen te baten,
ende dar si hare vrucht ute winnen.
Crabo alsic mach bekinnen
dinke mi sijn die abeel bie.
Sonder coninc so sijnsie,
ende so sijn de hurselen mede,
dat scaet hem te somegher stede.
Alsi vlieghen ruten si sere.
Hare honech doech no min no mere.
Ende die hem wille nemen thare,
hi avonturt hem alte sware;
want hare strael es so fel,
men caens ghenesen niet wel.
Cicada es des krekels name;
som vintmense scone en bequame,
si singhen scone ende clare
achter velde hare enthare;
ende biden douwe algader leven.
Als di zoe hare sal gheven
te notene, leit soe upward dan,
ende die hie gater an.
Die soe swighet, alse Plinius segt,
ende die hie te singhene plegt.
.i. andre maniere vintmen mede,
die altoes hebben hare stede
in huse ende in waremen dinghen,
die mede soetelike singhen.
Mar sine hebben vlogle ghene
als dandre doen ghemene.
.i. derde maniere vintmen mede,
die men heet te somer stede
vlieghende herte int Latijn,
die alle ghevloghelt sijn,
lanc ghehornet, alswijd weten,
tande, ende in tween ghespleten.
Men doe hem thovet of, et levet
langhe na dat den buc beghevet.
Eruca, alse Liber Rerum seghet,
es .i. worm die te etene pleghet
coelen, ende love van bomen.
Misselic ghevarwet machment gomen;
rupsenen heetent in onse tale.
Bi desen wormen, weetmen wale,
was Egypten wilen gheplaegt.
Na half oest, alsmen ghewaecht,
alst reint of douwet wel,
so wert anders ghedaen hare vel,
ende werd vlieghende inder lucht.
Sere scadensi der vrucht.
Ende der nar, als hare ende an gaet,
legghen si dan hare saet
in lovren, ende sterven dan,
dat mer gheen lijf an vinden can.
Tote dien ende warem weder beghinnet
ende die dandie lovre winnet,
so leven si bi den sonneschine
ende biden daue, sonder pine.
Koolwitje
Formica hete die miere,
.i. woremkin van deser manieren.
Men horter of Salemone ghewaghen,
want hi setter toe den traghen
ende hetet an hare wijseit leren.
Want so ne hevet mester no heren,
nochtan wint soe te somere tgoet
al dat soe te wintre verdoet.
Plinius segt, dat verstaet,
dat elc te sinen ambachte vaet.
Elc merke hoe so hare bejagt,
want elke miere mere burdine dragt
na de grote van haren live,
dan enich dier dar ic of scrive.
Ende dits te wonderne sere.
Ambrosius seit, die here,
dar si corne biten ontwe,
dat si ne wassen nemmerme,
dar sise in d'erde hebben verstolen.
Ende die sijn te groot ten holen
verbitensi ontwe vort gat.
Wert hare coren van reine nat,
die draghen si int scone weder
ende legghense ter sonnen te droghene neder.
Si kinnen bi naturen rade
of een weder es ghestade.
El gheen dier wast no sterct
van sire ouden, dats ghemerct.
Daghes werken si, ende bider mane
ende nachts mede, doetmen te verstane.
Tusschen maens ne doen si niet.
Ende alsem nature werkens ghebiet,
sone levet hi die merken mochte
hoe nerenst elke es ten ambochte.
Ende alse deen den andren ghemoet,
ghebaersi ofte deen den andren groet
entie gebure deen den andren.
Dar si over de steene wandren
laten si der in licteken langhe
van haren keere, van haren ganghe,
upten harden marbersteen,
eist dat si gaen over een.
Hare doode draghen si ut
ende delvense ondert cruut.
Ende dit ne doet elgheene maniere
dan die mensche entie miere.
Vertaling: PB
Fr: fourmi; vgl. MB
Murmicaleon, seit Adelein,
dat alse vele ludet int Latijn
alse liebart vanden mieren,
es .i. worem van manieren
dat mieren sijn van beghinne.
Alsi cleene sijn toghet hi minne
ende vrienscap jeghen de mieren.
Dar na so beghint hi versieren,
alsi groot es, ende belaghet
die mieren, ende nemet ende jaghet
dat si winnen thare noot;
bi somwilen bijt hise oec doot.
Te wintre alse comet de sake
dat die mieren met ghemake
wanen leven van hare somer pine,
compt hi ende roevet de woremkine
wat dat hi hem ghenemen can,
want hi te somere niet ne wan.
Dus doen verdorvene edelinghe:
die ne doen gheene neringhe,
mar si nemen sonder verboren
den goeden getrouwen geburen,
dat si ghewonnen hebben ende verspart.
Nochtan so hebben sise onwart,
alse dat si hem nemen tleven,
sine willent hem sonder eeschen gheven.
Vgl. MB
In India vindemen oec mieren
van seere wonderliker manieren,
meere danmen hier vosse weet;
entie sijn wonderlike wreet,
met clawen scarp, groot ende lanc.
So starc sijn si ende so stranc,
sien si den mensce: si scorne ontwee.
Menne vintse anders nemmermee
nieweren, seit de wareit fijn,
dan daer die goudine berghe sijn.
Beesten no andren dieren
ne scaden si in ghere manieren.
Want si wel de wareit weten
dat si dat gout niet n'eeten,
dat si in den berghe hoeden.
Mar upten mensce si verwoeden
om dat si hebben willen tgout.
Dar hevetse geset Gots ghewout,
om te wrekene der mede
upten mensce de ghierechede.
Over waer scriven ons dus
Adelijn ende Isidorus.
Strabo, Geogr., 15.1.44: "myrmeces"
Plinius scrivet oec van desen
dat si te wintre willen wesen
in d'erde om dat groote cout.
Den stelen hem die Inden tgout.
Mar die mieren rieken wel,
ende ghevallet, want si sijn fel,
dat si de diefte becoepen,
want gheen paert mach hem ontlopen.
Limax es ene maniere van slecken,
die wi sien hare selven trecken
ende tragelike henen gaen.
Experimentator doet verstaen
dat soe te wintre es verloren,
enten lentine comen si voeren.
Men seghet dat dat bloet van hare,
treckemen ute eens menschen hare,
dat porrekijn so vaste slutet
datter gheen haer meer gat ut.
Entaer puste wassen in wonden,
men wrijftese ontwe tien stonden,
dat soese ghenesen doet.
Van desen wormen weset vroet,
dese ne leghet in gheere scelle,
mar soe crupet in hars selves velle.
Fr: limace
Locusta, als ict hore visieren,
es .i. crekel van manieren,
sijn hovet gemaket als .i. part,
ende langhe scinkele achterwart;
groene ende springende achter velde,
ende vliegende met ghewelde.
Plinius seghet, ende Adelijn:
in herefste leit hi d'eiere sijn,
dieden winter over geduren.
Te somere comer of creaturen
sulke alsi te sine pleghet.
Die moeder die eier leghet
stervet curtelike der naer.
Egipten was gheplaghet swaer
met desen wormen, alsict vant.
Noch so vindemense in menech lant,
dar si dicken seere in scaden
met hare meneghen verladen,
dat sine laten in gheenen doene
no gheen loef, no gheen groene.
Locusta ook viervoeter, vis
Lanificus, na datment kinnet,
es .i. worem die side spinnet;
met vele voeten ende bont,
ende spinnet talre stont
ute sinen buke siden.
Ende hi ne nuttet te gheenen tiden
dan moerblader, ende anders niet.
Si spinnen darmen toe siet
side, alst ware om ene spille.
Entar binnen alsi wille
luket hi hem selven, entar nar saen
comet hi boven ute gegaen.
Anders ghemaket oec na desen
dan si te voeren hebben ghewesen.
Want hi te voeren croep met voeten,
nu vlieget hi met goeder moeten.
Drie daghe bekennen si hare genoot,
entan blivet de vader doot.
Dan leghet de moeder up .i. cleet
menech sadekin ghereet,
letterwijs ghetekent mede,
entan stervet soe ter stede.
So nement cleedekin metten sade,
ende leghet dar hem ghene scade
die winter ghedoen ne mach.
Alse dan verclarset de lentijn dach,
so legghemen dat cleedekin
voer dat wareme sonneschijn;
ende bider sonnen werdet hem gegheven
hare vorme ende hare leven.
Gheleu ende wit sijn de worme,
mar andre varewe ende andre vorme
diemen an sijt wulle siet,
dies nes van naturen niet.
Multipes es .i. der worme
van ere wonderliker vorme,
want hi hevet meneghen voet
dese ende es sonder bloet.
Van desen spreket sente Agustijn,
dat sach hi metten oghen sijn
desen worem teere steden
in someghen sticken ghesneden,
ende elc stic levende bi hem alleene.
Ent dit n'es gheen wonder cleene.
Musca dat de name der vlieghen.
Liber Rerum spreket sonder lieghen
dat si minnen 't lecht vor iet;
in deemsteringhen wil soe niet.
Wareme stede, ende dart es nat,
verkiesen si ende minnen dat.
Allen dieren wilsoe an
ende alre houts bitsoe den man.
Varsch vleesch smetsoe sonderlinghe,
ende scuet alle soute dinghe.
Soe smit gherne witten saken,
ende men caent scone ghemaken
eer tjaer over es ghegaen.
Experimentator doet verstaen,
vlieghen verdronken, dat si connen
weder leven metter sonnen.
Van messe vintmen dat si comen.
Men vint becke an hem somen
daer si mede steken sere.
Te wintre vlieghen si min no mere,
maer in husen siet mense sitten
die dicken sijn vul viers ende hitten,
ghelijc of si waren dood.
Jeghen oest vlieghen si, clene ende groot.
Plinius sprect, sonder bedrieghen,
dat men vint in Cipers vlieghen
viervoete lanc, ende mere met allen
dan d'onse sijn, ende heten pirallen.
Dese wonen in ovene al,
ende vlieghen ende maken ghescal
sonder scade, middel int vier.
Ende dits te wonderne hier:
also langhe alsi sijn inden brant,
sijnsi levende ende vailiant;
vlieghen si ute iet verre mede,
si bliven doot dar ter stede.
Vertaling: IB; Fr: mouche.
Papilio, alse Liber Rerum seghet,
es .i. worem die te vlieghene pleghet.
Bi bloemen leveti, alsmen waent,
ende hi noet jeghen die oest maent.
Die hie also noet sterveter stede,
die soe werpt saet ende stervet mede.
Dat saet ghedurt den winter duere;
ende als verhit des somers nature
so wassen dar of worme mede,
ende vlieghen als hare vader dede.
Sonne ende dau can hem gheven
bede vlogle ende leven.
Som wit, som blau, som pellijn,
na dat die luchte ghetempert sijn.
Vlinder, Fr: papillon
Pulex hete wi die vlo.
Liber Rerum segt also
datter van stove ende van mulle
in waremen wedre wassen tfulle.
Dits van den clenen wichten een,
dar wi mede in den ertscen ween
ghesellet sijn in allen stonden
van ons vader Adaems sonden.
Nachts sijnsi wreder dan bi daghe
om ons vader Adaems plaghe.
Boete jeghen die vloebete,
doen ons wise meesters weten,
dat .i. mensche wrive wel
als hi slapen gaet sijn vel
met absincium, alsment weet,
dat cruud dat men alsene heet.
Sente Ambrosise horic bedieden:
men sal alsene in olie sieden,
bestriken dat vel sijn;
want alsene es der vloe venijn.
Alsen blade gheworpen mede
omtrent .i. bedde verdrivense uter stede.
Colloquintida, ghebroken te sticken,
met watre dan ghesparst dicken,
dare vele sijn, als wi scriven,
machmen der mede vloen verdriven.
Alst cout es omtrent in Junius maent
so wasser mintst, alsmen bewaent.
Fr: puce
Pediculus es .i. worem mede
die wast van des menschen lede.
Men seghet vor waer, alsment verstaet,
die dicke sine lede dwaet
met zee watre, dat hise verdrivet.
Quicselver, als men scrivet,
met boemolien ghesoden bet,
ende .i. gordel der in ghenet,
dragher jeghen, ets mede goet.
Nem twitte van den eien, ende doet
nerenstelike met quiczelver minghen,
ets goet te sulken dinghen
an .i. wullin gordelkin ghedaen.
Botre, doet men ons verstaen,
gheminghet met quiczelvere, ende der mede
bestreken cledre naest die lede,
verdriven sulke wormekine.
Loec ghebernet oec met aisine
met olien, dus eist bescreven,
oft aisin met salien ghewreven,
dits al jeghen luse goet.
Mensce, wes fier in dinen moet,
dar die worme die siin dus onreine
di verteren, die sijn so cleine.
Fr: pou
Rana dats die vorsch of die puud;
metten wormen telmene uut.
Some sijnsi root ende some groene,
die roede sijn van quaetsten doene.
Sijn crawen scijnt van sulken treken
als of hi altoes pijnde om spreken.
Hi vrucht al dat hi siet,
bedi sprinct hi in den vliet.
In oest maent segmen, dat verstaet,
dat sijn mont niet up ne gaet,
no om eten, no om sanc,
no om selves tontfane dranc.
Ende alsi nooten in haren spele
scieten si saets harde vele.
Men waent, ende leec volc dat seget:
die des puuts tonghe nemet, ende leget
slapende onder des menschen hoeft,
dat hi cout ofti ware verdoeft,
ende ute bringet dat verholen es.
Quenicum die wanet des.
Plinius seit, diet weet,
dat .i. pud rubeta heet,
die in waker arden leghet,
ende an hem medicine ghevet.
Kiramidarium die seghet
dat menne te pulvre te verbrandene pleget,
werpemenne in .i. bat, dats waer,
den mensce doet bernen af thar.
Twe horne hevet hi, des esmen vroet,
darmen vele quaets mede doet.
Entie auctore af scriven te stride:
een beenkin van sire rechter side,
werpment in .i. vat dat wallet,
thant sine hitte te vallet.
Jeghen venijn dat hi doet
es sijn pulver gedronken goet.
En ander puut leit onder riet blade,
diemen ne siet no vro no spade,
want hi tallen tiden stom dinket.
Want alsene ene beeste drinket,
wast hare de buc boven gheloeve.
Echt sit .i. ander puut in loeve,
die can wel versien den reghen,
bedinens hi singhet der jeghen;
ende selden singhet hi dan om nat.
Van desen pude segmen dat:
werpmenne enen hont in den mont
dat hi blivet al stom ter stont.
Cleene es dese sonder waen,
ende groene alse loef ghedaen.
Vertaling: PB
Fr: grenouille; vgl. MB
Stella es .i. worem mede,
want hi licht na sterren sede.
Men sietene nieweren over al
dan na rein, alst claren sal.
Plinius spreket: ets sine maniere,
comet dese worem inden viere
dat hem .i. venijn ute gaet,
dat dat vier al ute slaet.
Ende comet ieweren an eens huut,
alle die hare vallen ut,
entie stede, dart up ran,
die blivet groene vort wart an.
Glimworm. Vgl: vuurvlieg.
Spoliator calubri
es .i. worem ende hetet dus bedi,
alse ons Liber Rerum seghet,
die serpente te dodene pleghet.
Ghevarwet es hi na dat gout.
Alse .i. serpent in .i. hout
legt, ende slaept in de scaden,
comt hi crupende met staden
ontier ende hijd thovet ghewint.
t'Eersten hijd crouwen beghint,
so dat hi tfel bid dore.
Alst serpent ghevoelt der score,
so wanet den woreme ontvlien.
Mar en mach hem niet ghescien,
want spoliator wils niet vergheten
er hi hem thovet hevet dorbeten.
Hier gaet bendecheit vor cracht,
die somwile lettel es gheacht.
Sanguissuga, sprect Adelijn,
es .i. worem die wille sijn
in varschen watre, ende sughet bloet;
somwile quaet, somwile goet,
bede an beesten ende an man.
Die strijpte hebben meest dogheden an,
want si sughen dat quade bloet.
Die swarte anders ghen dan goet.
Kiramidarium bouc die segt
dat mense te berne plegt
te pulvere, ende doeter aisin der toe,
ende datment there stede doe
dar ute es ghetrecket haer,
ende en wast nemmermee dar nar.
Thamur, na dat ment ware weet,
es die Salomons worem heet.
Met desen dede Salomon
wilen eer .i. wonderlic doen,
doe hi makede den dieren temple
na der tabernaculen exemple,
ende dartoe ons Heren autar.
Verbieden hordi over waer
Moises in die wet
dat gheen steen moeste sijn gheset
in den autaer te ghere steden
die met ysere es ghesneden.
Dartoe dedi bringhen doen
van verren lande Salomoen
marbersteen ute .i. eilande
dat men Parium doe nande.
Dat was so hart dat hem dochte
hoe men dat best sniden mochte.
Hier toe sochti bendichede,
also dat hi nemen dede
dat jonc van .i. vogle struus,
ende dedt besluten thuus
in .i. starc clar glasin vat.
So dat die struus mochte sien dat,
ende dar toe niet comen.
Die voghel hevet sinen wech ghenomen
dar hem nature wijsde de vart.
De voghel liep ter wostinen wart
ende brochte .i. woremkin,
ende streec metten bloede sijn
dat glas, ende het scorde thant.
Bi deser bendicheden vant
van sulken wormen Salomoen
hoe dat hi mochte scoren doen
sinen harden marbersteen,
sonder altoes yser gheen.
Thamur hetemen dese worme.
Mar inne weet niet hare vorme.
Vertaling: PB
Tappula, dats .i. maniere
van wormen met voeten viere.
Dese loept henen metter vard
up twater ende onvervard.
Up tlant loepti harde sere
mar up twater loepti mere.
Ende alsi wil ende hem des lust
bliveti staende up twater ende rust.
Ende sere es te wonderne dat
dat sine voete niet werden nat.
Al stakemene onder twater mede,
alsi up comt, hets sine sede,
dat hi altoes droghe blivet,
no int water werti ontlivet.
Testudo es die name van der slecken
die hare wel can in hare hus decken.
Ende schijnt oft ware marberin;
ende dat vat verhard de sonneschijn
van haren lime, ende maket hart.
Some sijnsi roet, som bont, som swart.
Eist dat men up hare werpt sout,
so verdervet met ghewout;
so datter of blivet harde clene
sonder .i. lettel bloets allene.
Ende dats goet te medicinen.
Aldus doetse dat sout te dwinen
Terredinis die wast int hout,
ende es .i. worem die met ghewout
dat hout dorgaet al in een.
Het nes sochter dinc negheen,
nochtan can hem niet verweren
ende hout, hine moet verteren.
In des lants hout sijn worme mee
dan int hout van over zee.
Ic wane men lettel bome vinde,
sonder eken ende linden,
in dit lant dies hem verweren,
die worme ne hebben wat verteren.
Ende dats .i. vremde sede
ende der naturen hemelichede,
dat die linde den worem onstaet
die andre herde bome dorgaet.
Vespa, als ons Plinius segt,
es i. worem die te wassene plegt
van doden parden sonder waen.
Ende es na die bie ghedaen
van sceppenessen, van varwen niet;
want mense alle ghelu siet.
Apple etensi ende peren.
Sijn strael mach sere deren.
Hurselen hetent in dit lant;
den vlieghen sinsi viant.
Ende maken raten, alse bien,
mar dar of mach gheen goet ghescien.
Vermis es .i. name ghemene
van wormen groot ende clene.
Doch est proper des worems name,
die sonder smette ende sonder blame
ende sonder noten, groot no clene,
van der erden wassen allene.
Met dese worme est dat men aest
die hinghene, ende vissce verdwaest.
Ende bediet der magheden kint,
die sonder ghemeenscep van manne entwint
van Marien was gheboren.
Dits 't aes dar men mede mach verdoren
die viande min no mee
alsmen doet vissce in de zee.
Worme sijn, sprect sente Agustijn,
die in enen lande sijn,
heet Celidonia, ets bescreven,
dat si in wallende watre leven;
ende comensi uten heten int coude,
si bliven doet also houde.
Dits wonder nar dat ict onthoude,
dar an exemple sijn menechfoude.
Fr: ver; vgl. MB
Ende die namen van den wormen
die men vint van vele vormen.
Haddix int Latijn meer vonden,
ic hadts in Dietsch meer onbonden.
Nu suldi horen van den bomen,
dar ghi an vint, wildij's gomen,
leringhe ende medicine
jeghen menegherande pine.
Namen in verschillende talen:
H. Junius, Nomenclator, 1606 (insecten).