die die zee voedet entie riviere.
Mar int ghemeene hort een deel,
ende dan van elken al geheel.
Alle vissche ende al dat levet
dat hersinbeckin sachte hevet,
en hevet altoes den slaep niet groot.
Het ne kieset nemmermer ghenoot
visch in die ze ofte in riviere,
dat hi iet in eneger maniere
anderen visch ridet te ghere ure,
hine si van sire nature.
Scamedi mensche in alre wijs
dat tu argher dan beeste sijs.
Elc visch die bi proien levet,
die proiet dar hijs macht hevet;
ende alse gherne up sijn gheslachte
alse up andre bi dage ende bi nachte.
Ende gheen visch n'etet sine kinder
sine sijn volmaect mere of minder.
Vissche die bi overe wandren
sijn ghesonder dan d'andre,
dan die de diepe ze in hevet.
Want vissche die bider proien levet
wil emmer swemmen alleene,
ende andre in sine scare ne gheene.
Al platvisch, alse but ende pladijs,
werden vetter in alre wijs
met suden winde, als wij't horen,
entie ronde metten norden.
Men seghet datmen onder vissche mach sien
die zoen mere dan die hien.
Vor sonne upganc, es te verstane,
es die visch best te vane,
want dan falgiert hem sijn sien.
Somege vissche te comene plien
deen van den andren, ende van hem somen
sietmen van lime visscen comen;
ende oec so weetmen van hem somen
dat si van pure arden comen.
Droghe weder vele vissce let
dat si niet ne werden vet.
Menech vissch es in de ze
dien mensce ne siet nemmermee.
Sulc visch rieket wel ende verstaet
eist vat, of net, dar menne in vaet,
entien machmen qualike vaen;
mar andre sijn bedroghen saen.
Elc visch moet sijn out .i. jaer
er hi wint ofte draget, dats war.
Hs. KB, lijst afb.
Vgl. MB
Nu es gesproken int ghemeene,
nu hort van elken vort alleene
Erst van .a. dar na .b.
Naet Latijn min no mee.
Anguilla es de paldinc bekent,
een vis ghemaket alst serpent.
Van visschen lime ende van sade,
ende vander arden sonder gegade,
wast die paldinc segmen mie.
Si n'hebben soe noch hie.
Ysidorus seghet, die meester goet:
dieden paldinc in wine doet,
die dien wijn drinket, dat hem sal
dan die wijn verleiden al.
Riviere water minnen si claer,
ende allen visschen sijn si swaer
die si vermoghen, ende si leven
menech jar, dus es bescreven.
Sonder water, als de wint es nort,
leven si .viii. daghe, als men hort;
niet half so lanc in suden winde.
In wintertijt, als ict vinde,
moet hi bi grooten watre leven;
dus es van hem dit bescreven.
Paldinc smoud es goet in d'oren
den ghenen die qualike horen.
Hem bedarf wel langhe sieden;
ghebraden es hi ghesonts den lieden.
Fr: anguille
Alforas, seit Aristotiles,
dat .i. wonderlic visch es.
Dese wast int water metten wedre,
in marassche een deel nedere,
somwile droghe, sumwile nat.
So wast up die modere dat
als .i. worem, ende crupet ende levet;
ende alse de marasch water hevet
werdet .i. visch, es bescreven.
Maer onlanghe maghet leven.
Astaras wast ende diet,
als ons Aristotiles liet,
van rein watre, van arden mede.
Alst coud es, dats sine zede,
dat menne niet ne can beslupen,
want hi in sijn hol can crupen.
In waremen wedre comet hi vort.
In naten jaren, als ment hort,
alst danne warem es int ghevoech,
wassen deser worme ghenoech.
Allec es des harinx name;
een visscelkin scone ende bequame,
also alse Liber Rerum seghet,
die alre meest te wesene pleghet
ende beste, dus es becant,
tusschen Norweghen ende Inghelant.
In dien tijt dat mense vaet
segmen dat al visch staet
in sinen saisoene ten besten.
In herefsten tijt gaet hi ten westen,
alse oec dat ghevogelte doet.
Al es hi cleene, hijs wert ende goet.
Versch es hi goet ter cure,
ghesouten mach hi lange gheduren.
Bi den watre levet hi alleene,
anders so ne nut hi groot no cleene.
De miltheit Gots te goeder stont
sent ons desen al ongegront,
met menechten so dore groot
datter menech om cort de doot.
In wintertijt gaen si hem decken
ende inder ze gront wech trecken.
Albures, spreket Aristotiles,
dat inde ze .i. visch es
die so starc hevet dat vel,
dat die rudders prisen wel,
want sijt onder hare helme draghen.
Sone machmense met ghenen slaghen,
al falgiert hem die helm dure,
ne ghequetsen ter ghere ure.
Aries dats die zeram.
Plinius, dar ons dit af quam,
seghet dat es de vogel dief.
Vogle die de ze hebben lief,
in te swemmene ente geneerne,
die so drivet hi te scerne.
Hi steket thovet up ende siet
waer .i. vogel swemmens pliet,
dan crupet hi onder dat water bedect
so dat hine der onder trect.
Aureum vellus es dat goudijn vlies;
sente Ambrosis ghewaget des
dat dese visch inde ze levet,
ende .i. goudijn vlies up hevet.
So edel, so fijn, so scone,
dat niemen levet onder den trone
dies ghelike in ghere stonde
sine gedane ne conterfaiten conde.
Men waent dat dus gendaen vlies
was dar wilen tgrote verlies
quam tusschen de Grieken entie Troine,
dat orloghe ghedurde jare .x.
Accipender, alse Plinius seghet,
es .i. visch die t'hebbene pleget
sine scelpen tusscen hoft ende start
verkert stande ende achterwart.
Vander .a. seggic nemmee.
Hier volgen namen vort in .b.
Bocte wanic dat sijn butte;
al water wanic es hem nutte,
weder tes versch so soud,
want hi hem in allen hout;
mar in verschen rivieren
horixe over ghesonts visieren.
In lande dar merre vele vaet
heeten si ongans ende quaet.
Mar alsemenne vort bet of
so heveti den meesten lof.
Upten gront nemet hi sinen art;
hi wert vet es de wint suud wart.
Borbaca es der lumpen name,
een visch van vormen ombequame,
gehud ende glad alse de paldinc.
t'Etene esset ene soete dinc,
mar de levere es best te voeren
ende boven andren visscen vercoren.
Sijn hovet groot enten mont wijt,
levet hi van .xii. jaren den tijt.
So wert hi groot ende ombequame,
ende "solaris" es dan sine name,
dar men hier na af vint mee.
Rivieren mint hi ende ze.
Babilonice pisces sijn besonder
van verscen visscen .i. groot wonder.
Theofrastus, die meester goet,
es die te verstane doet
dat te woeste Babilonien staen
cisternen, groot boven allen waen,
die wilen makeden die gigante,
die wonderlike groote serjante.
Alse die Eufrate wassen beginnet,
die dor de groote rotsen rinnet,
so dat soe in die groote cisternen comt,
comer ute vissce al ongenomt.
Some crupende, some gaende,
some swemmende, some stande,
ende gehornet so menegertiere,
hine levet diese alle visiere.
So groot, so vreeselic nader jesten,
best scinent duvele danne beesten.
B. gaet hute ende .c. comet in,
ic ne vants no mee no min.
Cete es alre vissce meest,
dats de walvisch, hebbic vervreest.
Ysidorus die seit al bloot
datmense vint .iiij. buunre groot.
Sijn mont es wijt, sijn geswelch nouwe;
al eist dat hi iet groots gelouwe,
enne mach liden niet de kele,
want dar sijn nauwe gate te vele.
Bi cleenen visscen moeten si leven.
Van desen vissce es bescreven
datter die prophete Jonas
drie dage entrie nachte in was,
bi mirakelen, niet bi naturen;
anders ne mochti niet geduren.
Die jonge hebben de tande swart
entie oude wit ende hart.
Si nemen water in haren mont
ende spoient ute te meneger stont,
so grof, dat sire mede versmoren
die scepe, comen si hem te voeren.
Alse de calver volgen der moeder
ende si comen dar si sijn onvroeder,
entan verebben up .i. sant,
dan nemet die moeder te hant
waters vul haren widen mont,
ende ghietet up hem tiere stont
so dat soet vanden lande doet vloten.
Oec vintmen somwile so groote,
dat si ligghen openbare
in de ze oft .i. berch ware.
Ons scrivet sente Isidorus
entie groote Basilius
datmense vindet ende vant
up haren rugghe arde ende sant,
ende dat scepe der ane quamen
diet hildent over .i. eilant te samen,
ende worpen ankere ende sloeghen vier.
t'Erst dat ghevoelde dat dier
so sonken si te gronde neder,
some quamen ten scepe weder
ende some si verdronken,
die metten vissce neder sonken.
Ambrosius spreket: in d'Ierlantsce ze
scinent berghe min no mee,
alse die toten sterren slaen.
t'Haren drien jaren, sonder waen
noten si, ende hem breket die scacht,
dan vlien si met grooter cracht
ter dieper ze, ende wassen so seere,
men ne canse ghewinnen nemmermere.
Er si dat jaer over gaen
salmense hebben, men moetse vaen;
etne ware often si verebbet waren
upt ondiepe, ende also bevaren.
Vert. en afb. PB, 98
vgl. MB; zie ook orka.
Cancer es de kervetse in Walsch,
in Dietsch de crevetse als ende als.
Gheclawet sijn si, ende scarpe scaren
hebben si voeren stande te waren.
Achterwart es hare gaen.
Liber Rerum doet ons verstaen
ende Adelinus, des ghelovet,
datmen vindet inder ouder hovet
twe witte steene, met roden ghemanc.
Men seghet: diese nuttet in dranc
dat si den hertvanc ghenesen,
endit mach wel de warheit wesen.
Musselen, oesteren ende hare ghelike
can soe bedrieghen scalkelike.
Want hi hem in werpet enen steen,
datter luken mach ne gheen,
ende dan gaet hise saen eten.
Aristotiles doet ons weten
dat erande crevetsen also wel
in Surien sijn also snel,
entie binnen n'iet n'hevet
ende soe sonder nooten levet.
In de west ze, seghet Solijn,
dat crevetsen so groot sijn
dat sie die lieden met haren scaren
int water verdrinken te waren.
In wintre werdet de krevetse swaer;
in lentine ende herefste, dats waer,
werden si best voer alle stont,
ende meest alse de mane es ront.
Si leven langhe over een.
Die hien bekinmen met .ii. been
die hie onder den buke hevet,
dar die zoe al sonder levet.
Die beenkine sijn alse .ii. dorne
ende draghen eier na ossen horne,
ende sijn jeghen serpents beten goet.
Alsi nooten elc ligghen moet.
Sonder water si langhe leven
darmen hem melc wil drinken gheven.
Congrus es .i. visch vander ze,
ghescepen wel na, min no mee,
na den ael ofte na den paldinc,
vor waer seggic dese dinc,
doch es hi mere harde vele.
Plinius seit in sinen spele
dat hi bequamelic es ter spise
ende ghesont in alre wise.
Nochtan ghevet hi swaren doreganc,
die sause ne si starc ende stranc.
In groten storme, in groter vloet
werdet hi vet ende goet.
Carpeta es .i. visch van manieren
beede in marasscen ende in rivieren,
wel ghescellet; talre stont
sine ardinghe nemtet upten gront.
Alse die soe soeket hare gegade,
doet hare d'overlast van sade,
ende dar an andren wrivet elc
ghevet die hie ter navelen melc,
dat ontfaet soe inden mont.
Ende dar naer in curter stont
scietet soe hare saet, dar af dihen
die andre van hare partien.
Aldus, ende in derre manieren,
werden si wortelende in die rivieren,
ende deen vanden andren comen.
Boven allen visschen die wi nomen
wast carpers hersinen meest, ende waent,
metter mane in elke maent.
Hets .i. visch niet goet te vane
want lustech es hi tontgane.
Hi weet treken .iiij. ofte .v.
mede tontgane metten live.
Een swaer visch esset vele lieden.
Ende hem bedarf wel vele sieden,
ende goet dranc ende sause heet,
salmenne verduwen ghereet.
Capitatus leghet an rotsen,
in somech lant hetent cabotsen.
Hare hovet dans niet cleene,
hare ardinghe leit onder steene;
halfs voets lanc vintmense selden.
Al machmer vele om lettel ghelden
doch sijn si soete ende ghesont,
ende maket goet bloet talre stont.
Capitanius, als ict can lesen,
mach die selve visch wel wesen
dien wi hier ze hase nomen.
Ende wanen hem mach de name comen
dinket mi bedi, des gheloevet,
om dat gelijc es des hasen hovet,
dat ghevlegen es sonder waen,
sijn hovet ghemaket es ende ghedaen.
Bequamelic esset in sijn eten,
mar onverduwelic wilmen weten;
dies comter af sumwile de rede.
Zebars hetement in zomeger stede.
Coclea dats min no mee
dan die slecke vander ze.
Ghesont visch al onghewaent,
ende wast ende mindert in elke maent
alse de mane wast ende breket.
Ja alle vissche, als men spreket,
in scellen ligghede, alse musselen doen,
die sijn best vele int saison,
emmer int wassende vander mane
dan int brekende, als ict wane.
Want si dihen ende dwinen
vele nader manen scinen.
Dus ne seggicker af nemme.
Nu hort vort vissche in .d.
Kokkel
Dies, spreket Aristotiles,
es .i. visch die in die ze es
die met rechte soe mach heeten,
want sijn leven es mar .i. dach.
Nochtan ghevet die nature
al hare recht deser creature:
vlogle, vinnen, voete twee,
mar negheen bloet min no mee.
Ende wat sal desen vissce dit al
dat soe onlanghe leven sal?
Met rechte segghen wise clerke:
Got es wonderlijc in sinen ghewerke.
Vert. PB, 96
Delfine vintmen, seit aldus
die heleghe sente Isidorus,
die minder sijn dan delfine besonder
die staen hier voren over wonder,
die in de ze maken feste
alse naken sullen groote tempeeste.
So snel vindemense sonder lieghen
dat si over de scepe vlieghen.
Want bi hem machmen dicken leeren
alse hem dat weder sal verkeeren.
D. gaet ute, .e. comet ane.
Hort hier wonder ten anegane.
Echinus, spreket Jacob van Vitri,
dat .i. wonderlic visch si.
Hi nes maer lanc enen halven voet.
En es scip so snel, no so goet:
blivet clevende der an
so nes wint, no storem, die can,
noch seil, diet mach bringen gaende;
het ne blivet alse .i. rotse stande
ghelijc oft .i. berch ware,
entie ne porret hare no dare.
Nochtan dat anders ghenen anker hevet
dan dat visscelkin ant scip clevet.
Dits onghelovelike sake.
Nochtan liet deser sake
Aristotiles ende Plinius
entie groote Basilius,
Ambrosius ende Jacob van Vitri
ende Isidorus, dar bi
nomic ju dese bi namen
om dat de meeste sijn te samen
die citen scriven van naturen,
ende si gheloven wel ter curen,
al eist onwijs in onsen sin
wanen die cracht comt in
sulken visscelkinen, dat hout
.i. groot schip in sire ghewout.
Wars nu die grote philosophie,
wars nu die starke buggherie,
die ons der wet willen rooven
want bi boven nature gheloven?
Welc soudem wonderliker dinken dan,
so maghet kint hebben sonder man,
so .i. visscelkin eens halves voets lanc
een scip mach houden an sinen danc,
dattet alleene der ane clevet?
Segghen si dat hem therte ghevet,
si sullen segghen na minen wane
dat wers redene doet te verstane
hoe die visch dat scip dus bindt,
dan die Maghet hadde kint.
Merien, pertricen ende ghiere
ende andre beesten meneghertiere,
sprect Ambrosius, als wijd vinde,
die ontfanghen metten winde,
sonder int pleghen van haren ghenoet.
Mar al es dit wonder groet,
boven al desen draghet
privilegie die suvere Maghet,
want soene drouch ende vulbrochte
diet al wilde ende vermochte.
Dits de redene dart bi mach wesen.
Mar echinus en hevet van desen
altoes redene ne ghene,
want ets cranc ende clene.
Recht est na der scrifturen
dat God onder sine creaturen
hetet die wonderlike God,
want dus bliven die wise sot
ende die simple die wel gheloven
sullen met hem sijn dar boven.
Echineis: zuigvis.
Vert. PB, 96; afb. FvO, 195
vgl. MB
Gheclawet sijnsi alsmen segt
also als die crevetse plegt.
Ghevarwet ofsi glasijn waren
ghelijc den scorpione te waren.
Inden mont, die hem ter middelt staet,
hebsi dorne sere quaet.
Vele liede gheven den enchijn
viande te nuttene over venijn.
want diene etet, hi blivet doot
Alst ghenaect .i. tempeest groot,
clevet an enen groten steen,
sone verpurtene wint negheen.
PB, 177: echinus is zee-egel
Esox, dies machmen ghetrouwen,
es .i. visch in der Dunouwen,
diemen huus nomet in Swaven.
Al wari al slecht ghescaven,
es hi slecht gnouch, als wijd horen,
want hine hevet scarpeit no doren
ende hi nes pijnlic no clene no groot,
mar sochte ende sere bloot.
Hine can hem verweren no ontwisschen
den stekelinghen, den clenen visscen.
Die stuer speelt gherne jeghen desen,
alse die wil ghecloiet wesen,
ende als die huus ghevoelt sijn vel,
dat hem te scarp si ende te fel,
vlieti te sinen holen dan,
die hi in d'ouvere maken can.
Mar die stuere jaghetene danne,
so vlieti voren ende dandre anne;
so dats visscers werden gheware
ende vaense bede tere scare.
D: Hausen - steur
Als die huse ghevaen sijn
men ghevem drinken melc ende wijn,
om dat mense verre voeren mach.
Het hevet ghesproken sulc diet sach
dat hi .iii. sester wijns wel drinct,
so dat hi dronken wesen dinct.
So groot vintmense dat se onverre
.iii. parde vertrecken up .i. carre.
Men vint bet smakender visch gheen
want hine hevet maer een been.
Croesel heveti ende lettel beene
sonder an sinen hals allene.
Van .e. gaen hier ute de namen.
Van .f. als .i. te samen.
Fundubula es .i. clene visscelin
ende wil in rivieren sijn,
altoes beneden in den gront,
boven est selden theregher stont.
Spekelde es hi, sijn vel ghemanc,
ende na sine grote lanc.
Hets van soeter smake,
mar te verduene sware sake.
Fundubila hetet bedi
dat inden gronde gherne si.
Dit mach wanic die loke wesen.
Nu hort vort van .g. na desen.
Gobi dats dat govioen;
in rivieren es sijn doen,
dar sant ende kesele sijn ghemanc.
Dars sijn voetsel ende sin ganc,
in claren watre up den gront;
onreins ne nemet in den mont.
Scone ghescelpet eist, ende claer
ghelijc oft selverijn waer.
Niet lanc eist, ende ront;
bequamelic t'etene talre stont.
Grondel
Granus, als Plinius segt,
es .i. visch die inde zee legt,
met .i. oghen, des ghelovet,
boven staende up sijn hovet;
dar hi altoes met upwart siet
ende wacht of hem scade ghesciet.
Dus es hi altoes in hoeden.
Dese visch bediet den vroeden,
die altoes therte up Gode
hebben, ende houden sine ghebode;
ende hem wachten alle daghe
nouwe vor des viants laghe,
so dat hise in ghere oede
mach belopen sonder hoede.
Van .g. ne canic nemme scriven.
Hirs .i. in I. die ne mach niet bliven.
Irundo, als Plinius segt,
es .i. visch die in der ze legt
ende es na der swaluen ghenant,
want hi vliecht als die swalue up tlant.
Dese visch ghenert hem in de zee
ende hijs nochtan no min no mee,
alst em lust, heveti de vlucht,
boven in die hoghe lucht,
.i. deel na der swaluen maniere.
Dese visch dar ic of visiere
betekint goede liede wel,
die men in dese werelt fel,
ghelijc na der zeebaren
wandren siet ende varen.
Want alsijs ghewinnen stede
vallensi somwile in hare ghebede,
ende vlieghen upward onsen Here
met herten ende begherten sere.
Hier gaet I. ute, ende hir na
volghen vissce namen in .k.
Kalaes, sprect Aristotiles,
es .i. visch die in der ze es,
die nature van vissce hevet
dat anders hevet negheen die levet.
Want die rein es sere goet
allen visscen, want hise voet,
ende kalaes werter of blent.
Ende alsi hem niet ne bekent
ne mach hi hem gheneren niet;
dus moeti bliven int verdriet.
Kilos, sprect Aristotiles mede,
es i visch van sulker sede
dat hi vaste an rotsen clevet.
Die scelpe dar hi in leghet
es hart ende scarp in sire manieren.
Dese visch hevet voete viere,
ende metten achtersten .ii.
cleveti vaste anden steen.
Metten vorsten, alst hande waren,
vatti dat bi hem wille varen,
moghet iet verwinnen ter stont.
Ande middeward es sijn mont.
Van .ii. manieren, alsict lese,
groot ende clene vindmen dese.
Den enen soutmen om te durne lanc,
dander es so stranc,
spekelde ende boven wit.
Van venine es vul dit,
bedi so wari tetene fel.
K. gaet ute, hir volghet .l.
Lolligo, segt Plinius,
es .i. ze visch ende hetet dus.
Selden leveter over waer
enich langher dan .ii. jaer.
Si vlieghen upwart uter ze,
alse schichte min no me.
.ii. voete hebsi, dar si mede
in haren mont steken, dats hare sede.
Die voete hard ende .i. deel breet,
dar mede vechten si ghereet.
Hare buuc ende hare hovet
es tusscen den voeten, des ghelovet.
In dat lant van Moriane
indie ze, doet men te verstane,
dar Lixus vallet in de ze,
vindmense ende nieweren me.
So vele sieder om vlieghen,
dat si de scepe sonder lieghen
doen verdrinken in die zee.
Kiramidarium bouc segt mee:
hets .i. visch, seiti, sonder scellen;
ende alse .i. storem de ze sal quellen,
vlieghet hi uten watre thant
ende vliet den storem ende vart upt lant.
Ende sine tonghe, doeti weten,
die es hem in tween ghespleten.
Inktvis; vgl Sepia
Locusta, alse Plinius seghet,
es .i. visch die in die ze leghet,
lanc .viij. voete, bedecket in scellen.
Mar alse wi horen tellen
es hi na sire groter cranc.
Horne hevet hi voeren lanc,
dar hi mede vechtet ter somegher stont,
ende hi crupet upten gront.
Sine horne hi te roerne pliet
alsemen an kervetsen siet.
In watre dat te voeren wallet
moetmenne sieden, als men callet,
ofti werdet so weec dattene gheen man
anders niet gheten can.
Dese vissce leven in steen gronde.
Ghescepen vindemense talre stonde
naden crekel, ende bedi
eist dat locuste geheeten si.
Lepus marinus dats min no mee
dan die hase vander ze.
Een visch eist, alse Plinius seget,
die in see te wesene pleghet,
ende es so seere ghevenijnt
dat cume argher enech scijnt.
Mar andree seehasen men vint
in Europen, als men kint,
naden lant hase ghelijc van hare,
mar harder es hi openbare.
Mar dat hier in Vlanderlant
die hase heetet, alsict vant,
dats .i. visch sonder venijn;
nochtan mochti wel ganser sijn.
Lucius es die heket,
dar Liber Rerum ave spreket,
ende seghet dat hi dus hetet bedi,
om dat het die water wulf si.
Dese es die langhe levet
dar hi proien gnoech hevet
ende soetes waters gnoech ter noot;
dar wert hi utermaten groot.
Pude, visscelkine es sine spise,
ende wat dat levet in eregher wise
dat hi bevaet in sinen bedwanghe,
Hi swelghet vissce na sire langhe
harde naer in sine maghe.
Sijn gheslachte oec gaet in die laghe;
dat doet sire ghierechede,
ofte dat hi hem ontsiet dies mede
darsi moghen wassen ende dihen,
ende sine proie hem ontvrien.
Sijns selves saet, sijns selves roch,
swelghet hi in, in dien dat dooch.
Alsi vulscepen es ende lange hevet gelevet,
enen steen hi in sine hersinen hi hevet,
claer alse kerstael sonder ghewout;
dit es alsi seere es out.
Die nordene wint doet dat hi draget,
alse ons Aristotilus ghewaghet.
Alse de soe es van sade swaer
ne werpet soe hare saet hare niet naer,
om dat hare proie niet si minder;
want hongert hare, si swelghen hare kinder.
Dit es ghierecheit alleene
die niet wil hebben ghemeene.
Vertaling: IB
Die bars die mach ebben vrede
voer des snoxs ghierechede,
en si dat hise so bega
dar hise biden hovede va.
Want ghevet die start daventure,
hi scort sine inaderen dore.
Ghesont visch eist, vindic van hem.
Nu hort vort namen in .m.
snoek
Murena dats die lampreide,
dar hier te voeren sulc af seide
dat merre af ne vint af gheene hien.
Mar alsi ghenotens plien
dan soe in die merschen tijt,
ende alse comet hare naturen lijt,
ende dus ontfaet soe hare dracht.
Dies pleget de visscere diese wacht
dat hise met wispelene vaet,
want soe uter rivieren gaet
alse die horen waent dat serpent.
Bi Ambrosise eist bekent:
alst serpent an hare gehuwet,
sijn venijn et danne ut spuwet.
Hier doet ons nature verstaen
met wat meningen elc sal gaen
ten rechten huwelike elc man.
Ende hevet hi eneghe quateit an,
wese naturlic ende goet
den vrouwen ende wel gemoet.
Die lampreide, als men waent,
werpet hare saet in elke maent;
ende dat ne doen andre vissce niet.
Hare saet wast thant dat soe sciet.
Aristotiles wederseghet:
dat soe der slanghen niet ne pleghet,
ende si hebben soen ende hien.
Dar mach wel wreese af gheschien
lampreiden t'etene, er si sijn
langhe ghesoden in goeden wijn,
met specien ende met pepre wel;
want hare humueren die sijn fel
ende met venine gemanc;
dies moet hare sieden wesen lanc.
Lampreinden bete es ghevenijnt,
ende wien dat sulke smerte pijnt
berne te pulvre hare hovet
dats de bate, des ghelovet.
Mugilus, als Plinius seghet,
es de snelste visch die levet
in rivieren, ende es so sot
datmen met hem houdet spot.
Want int water, des ghelovet,
decken si alleene thovet,
ende waent datmenne niet ne siet,
aldus men te vane pliet.
Hi entie snoec onder hem beeden
sijn te wintre in onvreden
(te somere eist al vergheven),
want si met proien beede leven.
Want te wintre de proie nauwet
dar elc gherne omme scouwet.
Vgl. Harder
Margarita, alse Solinus seghet,
es .i. visch die te dragene pleghet
die fine perle, die margariten.
In India, segghen die viten,
vindemen .i. groot deel van desen;
alse musselen gemaket, als wi lesen,
sijn die margariten daer.
Oec weetmen wel over waer
dat onse musselen pleghen draghen,
mar wine willens niet ghewaghen
dat si so scone sijn ende so fijn
alse dar ons af seghet Solijn.
In den boec vanden steenen hier naer
sulwire af spreken meer ende waer.
Margaris, alse Liber Rerum seget,
es .i. visch die in de ze leghet.
Inden lande dar menne vaet
heti onwart ende quaet,
mar men soutene ende voertene dan
dar hi wel wert wesen can;
dar es hi lief ende wart.
Doch dar menne vaet in sinen art,
eri enech sout ghesmaket
es hi van smaken wel gheraket.
Dit wanen wi bi gheliken een deel
dat wesen mach de makereel.
Wel es bi desen vissche bedied
de ghene, die lettel of niet
geacht es onder sine maghe.
Ghesciet hem dar na in eneghen daghe
dat hi in vremden lande comet
dar menne here ende meester nomet,
dar wert hi lief ende wart
diet men lettel achte in sinen art.
Multipes, seghet Plinius,
es .i. ze visch ende heetet al dus
om dat hevet vele voete.
Enen nest maket met goeder moete
van roeden, dart .i. ei in leghet,
alse Basilius de groote seghet.
Ende dat ei hevet cume de groote
alsi seit, van ere note.
Entie zoe broedet ende wacht
vaste dat ei, wel .xl. nacht.
Dan comter ut een groot gheslachte.
Een swar visch eist, ende niet van machte.
Nochtan ontsiene de vissce mede;
dats om sine behendechede.
Murices, seit Plinius mede,
es .i. visch na musselen sede
ligghende alse in scellen twee,
diemen vint indie Oest Ze.
Dese hebben erande blood
dat varewe es, diere ende goet.
Darmen mede varewet siden,
so moetmen hem ene adre sniden
dar dat diere dinc ute rinnet
als mense levende ghewinnet.
Want alsi sterven spuwen si mede
stervende up hem die dierede.
Purperslak
Mulus, als Plinius seghet,
es .i. visch die te comene pleghet
dicken ter riker lieden disch,
dies heetemenne den edelen visch.
Van desen vindemen manieren twe:
deen in rivieren, dander in de ze.
Die van rivieren es ghebardt
dies heetemene barbele ten Walscen wart.
Dander, die uter ze comet
dats diemen den hardre nomet.
Beede sijn si van reine spise,
want si leven na hare wise
biden douwe ende bi den gronde
meer dan bi proien van monde.
Ghesont visch eist, wilmen weten,
eist dattene de ghesonde eten.
Milagor, seit Isidorus,
es .i. ze visch, heetet dus.
dats spierinc, ende jegen scone weder,
alse de storem sal vallen neder,
erande bliscap heeft hi al.
Ander visch jeghen dat storem risen sal,
milagor ne doet niet also.
Hier comet na .m. ene in .o.
Ostra es der ostren name;
ets .i. goet visch ende bequame,
ende een deel heet van naturen.
Oec houdemense over goet ter curen
ter burst, ute ghesopen ro.
Plinius die scrivet also
dat kervertsen met groten sinne
den visch, dien si hebben inne,
hem af winnen ende verteren;
want sise harde seere begheren.
Inde clare lucht van Orient,
dats vander ostren bekent,
draghet soe varewe, alsmen weet,
die in Latijn "ostrum" heet;
darmen in pellele wel geraket
water varewe of purper maket.
Van .o. ne vandix nemmee.
Nu hort vort namen in .p.
Purpuree, horen wi tellen,
sijn vissche liggende in scellen,
die luxurie doen vergheten
den ghenen diese dicken eten.
Purpere varewe vindemen in desen
dat si spuwen, als wi lesen,
ier si nooten iet te samen,
anders n'esser omme gheen ramen.
Dese varewe es sere diere
ende gaet na diere maniere,
salmen sprekent int commuun,
alse ene roode rose bruun.
In Orienten, dat es waer,
dar die lucht es harde claer
vindemen dese, mar nemmee
ne vindemense in gheene ander ze.
Pina, horen wi Plinius tellen,
es .i. visch die leit in scellen.
Ende alse de mane scinet claer
ondoeti sine scellen daer,
alse offet doot dochte wesen.
Dan comen cleine vissce in desen
crupende sine scellen vul.
Dan so nes pina niet so dul
sone luket hare scellen dan,
ende wat dat soere in gripen can
dat blivet doot al geheel.
Ende deelet sinen ghenoote .i. deel,
dat altoes es bi hare in hoeden.
Dus proevemen dat vissce vroeden.
Pungicius es harde naer
dalre mintste visch diemen vint, dats war.
Govione jofte stekelinghe
heetemen dusdane dinghe,
scarp hebben si die vinnen.
Hien ende soen machmen kinnen:
die hie es om die kele root
dies n'hevet de soe ghene noot.
Van desen seget der liede raet,
dat si wassen sonder saet;
ende andre vissche, alsict hore,
die wassen van haren gore.
Ende proevent bi dusdare cracht:
men make ene nuwe gracht,
ten ersten somere vindemense daer;
enten andren somere dar naer
vindemerre andre vissce thanden,
sulc alse dart es vanden lande.
Pecten dats die pladijs.
Plinius die ghevet hem prijs,
ende seghet dat ghetempert visch si.
Ende proevet dat daer bi:
Want alse hitte es ofte cout
ende dan es in hare ghewout,
so vliethi ter dieper ze
om dat si hem beede doen so wee.
Mar alse de lucht es int ghevoech
dans hi vet ende gans gnoech.
Schol
Porcus marinus dats meerswijn;
gherebbet, ghespecket, dinket sijn
na .i. swijn datmen siet gaen.
Plinius doet ons verstaen
dat someghen merswinen, sonder waen,
dorne upten rugge staen
die seere sijn ghevenijnt,
ende darmen seere es mede gepijnt.
De galle dar af, dus seghet hi,
dat triakele si der bi.
Bi lime leven si upten gronde.
Ende sine sijn niet van goeder gesonde
alsemen ons doet te verstane.
.p. gaet ute .r. comet ane.
Vgl. MB
Rana maris dats de ze puud.
Plinius heetene over luud
"piscator", want hi vissche vaet.
Also alsmen an hem verstaet
hi es ghehornet, dar hi mede
den gront verroot, datmen ter stede
ghesien ne can war dat hi es.
De vissce, die niet weten des
ende niet ne pensen omme dien,
comen dar si de roeringe sien.
So proiet hi dat hem es naest,
dar hi hem selven mede aest.
O wi, hoe menech in arderike
es bedroghen des ghelike!
Alsemen dat ertsce goet roert,
darmen de ziele mede vervoert,
dat niet dan lijm es ende sant,
darwart so steket al de hant,
want al de werelt comter toe.
Dan comet de duvel, men weet hoe,
ende halet met enen curten loepe
sine proie uten hoepe.
Want dat volc werdet soe verblent
dat niemen sijn verlies ne kent.
Rumbus es .i. visch oec mede
een lettelkin van deser sede.
Groot ende starc van leden,
die met sire behendechede
hem soe decket inden groont,
datmenne niet ne siet ter stont
van hem els dan sine vinnen.
Ende alsi bi hem mach bekinne
in sinen spronghe vissce comen,
hevet hi sine proie ghenomen.
Dat hi scalc ende lustech si
dat machmen proeven wel hier bi.
Nochtan so nes gheen visch so trage,
ende men vint in sine maghe
mugilus, die seere es snel.
Dus merkemen sine scalceit wel.
Dins niet de store, doch van hem somen
horen wi rumbus den store nomen.
Rais dats der rochen name;
een leelic visch ende ombequame,
ende te verduwene seere es swaer.
Aristotiles seit voer waer
datse doet draghen de suden wint.
Darmen deser vele vint
sijn si ondiere ende onwert,
mar alse merre verre mede vart
dan sijn si lief ende diere
jeghen andre vissce maniere.
Scarp ghetant alse ene zaghe,
die oghen oftmen den duvel saghe,
hevet de roche enen start
alse een serpent achterward.
Anden buke staet hem de mont,
leelic ende onreine talre stont,
wel na breet alse lanc.
.s. nemet hier sinen aneganc.
Salmo, alse Liber Rerum seghet,
es .i. visch die te wesene pleghet
in grooter starken varschen rivieren.
Die sijn van al sulken manieren
dat si in staenden watre ne moghen
niet langhe levende ghedoghen.
Een swaer visch eist, van goeder smake,
mar hi hevet ene sware sake,
dat hi saen versaden doet,
al es sine smake goet.
Sturio dats de stuere;
een visch eist die sine nature
nemet in grooten rivieren.
Cume in eregher manieren
nuthi spise dan de lucht.
Starc es hi van grooter vlucht.
Na sire groten sijn ghemeene
sine darmekine cleene.
Sine levre es seere soete,
en si ofte mense bittren moete
metter galle diere ane clevet,
dat soe mesquame tetene ghevet.
Een gat hevet hi staende ront
in sijn hovet, ende gheenen mont.
In suden winde wert hi vet,
met melke levet hi wel na bet
dan hi ware in de riviere.
Versch geheten dats sine maniere
voet hi bet dan visch negheen.
Donret, so es al in een
sijn visch te houdene harde quaet,
want thant hi argheren gaet.
Spongia, alse Plinius seghet,
es .i. visch die pleghet
an rootsen si inder ze cleven,
want si biden lime leven.
Menne trexe af al stillekine,
anders ghewinmense met pinen:
alsijs ghevoelen si houden hem vaste.
Dese bringhen ons hare gaste
niet om eten no om smake,
maer t'orbarne in andren saken.
Sinatina, als Plinius seghet,
es .i. visch die proiens pleghet;
die so hard hevet dat fel,
datmer mede poiliert wel
bede hout ende ivor mede.
So hard est jeghen alle snede,
datment met ysere no met stale
cume mach verwinnen iet wale.
Squatina: zee-engel
Salpa, seit Plinius mede,
es .i. visch van vremder sede:
Want nemmerme ne caent ghedieden
datmen den visch can ghesieden
in enich water met eneghen viere,
men moetene, dats sine maniere,
er sere blouwen ende slaen.
Bi desen vissce machmen verstaen
den sondare, die langhe stonde
volgt der dorparliker sonde,
ende men niet gewecken mach
met predekene, ende sonder slach
van siecheden of van plaghen.
So sietmen in someghen daghen
datti hem beterd alsine belange
ende wert behouden met bedwanghe.
Stokvis
Sepia, seit Plinius me,
es .i. visch leit in der ze.
Hie ende soe, es meneghen cont,
si vloten te samen talre stont.
Wort ghewont met eneghen done
die soe, met eneghen harpione,
so staet hare die hie in staden.
Mar wort die hie verladen,
die soe gaet scuwen ende vliet,
ende soe ne dankets hem weder niet.
Werden si oec te samen
gheware enegher mesquame,
si spuwen ute en aterment,
ende wert so donker omtrent
dat si ontvlien alst ware nacht.
Dat aterment hevet sulke cracht:
doet ment in ene lampte clar,
ende ontstecter in .i. wieke nar,
wat datter omtrent es, alsic hore,
es alse swart alst waren more.
Emmer sisi in de ze,
in ghenote te samene twe.
Inktvis; vgl Loligo
Scaurus es .i. visch van maniren
die men vint in riviren,
ende es ghevoeghelic ter spise.
Ambrosius segt, die wise,
dat edeket als die stiere,
jegen alre vissce manire.
Dese was in verren lande ghesocht
ende te Rome in Tiberim brocht,
so datter vele sijn al dar.
Ysidorus seit overwar
dat hi quaet es te vane,
onsiet hi hem te begane
eist in corven oft in netten,
hi crupt achterward uter letten,
ende elc beghevet andren niet
dar hine in die jachte siet.
Hort vissce namen vort in T,
want in .s. vandics nemme.
Torpide, als Plinius segt,
es .i. visch die in de modre legt.
Ende wat vissce die swemmen wille
dar hi inden gront legt stille,
verliest sine macht ende wert traghe,
ende dan vatine in der laghe.
Men voerd sine levere verre
om liede te makene erre.
Ja, hi es van sulker machte
wie so ne nopt met .i. scachte,
sine arme ende sine lede
verslapen ende vertraghen mede.
Comen sine voete an sijn vel
hi wert al mat, al wari snel.
Sine lucht van sinen live
verswart bede manne ende wive.
Plinius ende Ysidorus mede
spreken dit over warhede.
Sidderrog; vgl. MB
Trebius, als Plinius segt,
es .i. visch die te sine plegt
.i. halven voet lanc in gemicke,
ende wel .v. voete dicke.
Sijn smare, wonder so es dit,
somers swart ende winters wit.
Plinius segt in sine tale:
al laghe gout in sinen wade
versonken, het vlote ghelijc houte,
hevement ghecuet met soute
.i. stic van desen vissce goet,
en ment in dat water doet.
Timallus, sprect Ysidorus,
es .i. visscelkin ende hetet aldus
om dat sine roke es bequame.
Hevet van der bloemen die name,
want thimus es .i. bloeme.
Dese visch die ic ju nome
hevet in watre sinen ganc,
van varscen ende soeten gemanc.
Ende es scone ende van soeter smake,
dus dinke mi bi derre sake
dat die spierinc mach wesen.
.t. gaet ute .v. comt na desen.
Vipra, es bekent,
dat heet .i. sarpent up tlant.
In der ze eist .i. visch mede,
van quaden doene van quader sede;
niet groot n'esset, dies ghelovet.
Boven den ogen, op sijn hovet,
staet hem .i. been oft ware .i. doren,
scarp ende vreselic, als wijd horen.
Want wie datter mede wont
wert ghevenijnt ter stont.
Mar als dit visscers vaen
doensi dat hovet af slaen,
ende dat ander es goede spise
ende nuttelic talre wise.
Die bouc van visscen nemet hier ende.
De selven vissce die ic kende
ende die ic vant in den Latine
hebic ghedicht met mire pine.
Vort suldi horen den sesten bouc,
dar ic ju in den ondersouc
van serpenten bedieden sal.
Namen in verschillende talen:
H. Junius, Nomenclator, 1606
'Visboek' van Adriaen Coenen, ca. 1580
Pierre Belon, 1553 (Lat.), 1555 (Fr.)