Verhandelingen

uitgegeeven door

Teyler's Tweede Genootschap

1781 ...



Deel 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 21, ...

Deel 1, 1781  (^)
i	Voorrede
	ii   ... de Heer TEYLER, nadat hy 't vier en vyftigste jaar van zynen ouderdom vervuld had, belastende by zynen laatsten wil ... Dat deeze nalaatenschap, onder anderen, voornaamendlyk zouwde worden aangelegd, en strekken tot onderhoud van twee altoosduurende COLLEGIEN, elk uit ses persoonen bestaande, om in 't woon-huis van den Heer Overleeden, op gezette tyden, te vergaderen; 't eerste, om met elkanderen te verhandelen allerhande stoffen en materien tot de waarheid en de vryheid in den Christelyken Godsdienst en den Burgerstaat specteerende en behoorende; het tweede om 't zelve te doen over de Natuur-kunde, Dicht-kunde, Historie-kunde, Teken-kunde, en Penning-kunde ... iv   Na het overlyden van den Heer TEYLER is d'uitvoering van deezen zynen laatsten wil, met allen yver, by de hand genomen ... ... zoo met het bezorgen der noodige verbeteringen van 't Huis, als met het aanbouwen van een ruim en groots MUSEUM, begonnen ... v   ... 't genoegen gehad, van, aanstonds, op hunne eerste voorstellen, voor den jaare 1779 uitgeschreven, zoodaanige Verhandelingen in te krygen, welken zy den beloofden prys, zonder bedenken, hebben kunnen waardig keuren. ... PHLOGISTON [vuur-stof] ...
1	M. van Marum, Natuurkundige verhandeling ter beandwoording van't voorstel ... over de gephlogisteerde en gedephlogisteerde luchten
	xi   VOOR-REDE. De ontdekkingen en proefneemingen omtrent de gephlogisteerde en gedephlogisteerde luchten, welken men voor het grootste gedeelte aan den onvermoeiden yver van den schranderen Doctor PRIESTLEY te danken heeft, waren tot nu toe in zyne uitgegeevene Experiments and Observations, uit vier boek-deelen bestaande °), onder eene menigte andere waarneemingen verstrooid. Niemand hier noch elders had tot nu toe zich de moeite getroost dezelven in eene geregelde orde voortestellen (*). ... in het Engelsch .. een taal die hier te lande door weinigen geleezen wordt ...   (*)  ... voorleeden jaar door M. Sigaud de la Fond, een werkje uitgegeeven, onder den tytel Essay sur differens especes de l'Air ... bevat ook een hoofdstuk over de gedephlogisteerde luchten: dan dit is niet veel meer dan eene bloote opgaaf van maar weinige proefneemingen. Van de gephlogisteerde luchten vindt men weinig in dat werkje.   [ Essai sur différentes especes d'air, qu'on désigne sous le nam d'air fixe, Paris 1779.]   [ °)  Joseph Priestley, Experiments and observations on different kinds of air, vol. I (2e ed. 1775), II (2e ed. 1776), III (1777); ... Continuation, 1779.] xiii   ... heb ik alle de proef-neemingen, die my van belang voorkwamen, zoo ver my moogelyk was, herhaald ... xiv   Van den toestel tot deeze proefneemingen .. heb ik alleen dat geen beschreeven, waarby ik eenen byzonderen weg ben ingeslagen ... CUTHBERTSON ... xv   INHOUD.
	61   De verbetering der besmette luchten door planten is laastelyk ook door proefneemingen, welken Dr. INGENHOUSZ in den laatsten zomer in Engeland heeft in 't werk gesteld, zoo zeer bevestigd, dat 'er thans geen twyffeling meer over blyve.   [ Vgl. Verh. Bat. Gen. 6 (1781) 107.] 85   Van alle Eudiometers, welken men tot nu toe uitgedacht en beschreeven heeft, is naar myn inzien die van den Heer de MAGELLAN de beste ... (k)   (k)  Beschryving van een glazen werktuig enz: door J: H: de Magellan. Utrecht 1779.  [Engl. 1777.]   [ Zie Vaderlandse letteroefeningen, 1779, 366: "Mineraale Wateren te maaken".] 86-7   Vermits de gedephlogisteerde lucht zoo geschikt is voor de ademhaaling, dat een dier in eene zekere hoeveelheid van deeze lucht veel langer dan in gewoone lucht leeve, zoo is het waarschynlyk, dat men van deeze heilzaame lucht in zommige ziektens met groot voordeel zal kunnen gebruik maaken. ... dat men deeze lucht met groot voordeel ter herstellinge van drenkelingen of gestikten zou kunnen aanwenden ...   [ H.A.M. Snelders, De geschiedenis van de scheikunde in Nederland, 1 (1993) h. IV, p. 54: "Bij verbranding ontwijkt het flogiston uit de brandbare stof onder licht- en vuurverschijnselen."   Wikipedia: Phlogiston.]
Deel 2, 1783  (^)
1	J. de Bosch, Antwoord op de vraag: welken zyn de beste en duidelykste kenmerken van zoodaanige regelen, die, om dat zy ... met de form van't gekoozen dicht-stuk verknocht zyn, niet mogen ... veronachtzaamd ... worden?

	3   - I. -   BESCHRYVING van Teyler's Electrizeer-Machine ... Dit werktuig, zo als het op de eerste plaat*) is afgebeeld, bestaat uit twee ronde schyven, waarvan elk een middellyn heeft van 65 duimen, Engelsche maat ... op denzelfden as .. 7½ duimen van elkander ... 5   ...zo dat er aan dit werktuig acht kuszens te gelyk wryven [boven en onder]. ... de trilling der schyven te voorkoomen ...   [ *)  Pl. I verscheen pas in 1787 bij deel 4, zie het 'Byvoegzel' en er was een toevoeging: Pl. 1*.]
	7   Deeze schyven worden omgedraaid door een kruk ... Twee mannen van gewoone sterkte, en die gewend zyn hunne krachten te gebruiken, kunnen de schyven eenen genoegzaamen tyd voor de meeste proefneemingen aan den gang houden. ... De kruk is met den as der glazen schyven verbonden door middel van een scharnier (.. het scharnier van Dr. Hook) *) ...   [ *)  'Universal joint', door Robert Hooke beschreven in A description of helioscopes (1676) p. 13-22, fig.]
	9   De conductor .. dewelke de electrische stof .. opneemt, bestaat uit vyf stukken,waar van AB & CD, die ik de armen van den conductor noemen zal, de gedaante van eenen winkelhaak hebben. Van elk deezer armen is een gedeelte B C geplaatst tusschen de schyven, hetwelk ter weêrzyde voorzien is van vier scherpe punten, die de electrische stof van den gewreven rand der schyven opneemen. ... Het achterste en grootste gedeelte van den conductor GHIK bestaat uit eene buis ... bol G .. dwars arm .. K ... 11   ... stukken of buizen L M ... De tweede figuur van de tweede plaat is de geometrische tekening van deezen zamengestelden conductor ... ... een bol N .. uit welken de langste straalen afgaan op een daar tegen overgeplaatsten conductor O ... Deezen conductor .. noem ik den ontvangenden conductor. ... koperdraad P .. het welk de stof na den grond afleidt. 13   ... koperdraad .. tot buiten het museum ... Dit in den grond vastgelegde koperdraad dient niet alleenlyk om de stof van den ontvangenden conductor gereedelyk afteleiden, maar ook teffens dezelve na de onderkuszens aan te voeren; ten welken einde het koperdraad Q tusschen de kuszens en het gemelde koperdraad gemeenschap maakt. De bovenkuszens hebben door een koperdraad gemeenschap met de yzeren balustrade der galery van dit museum, ten einde hier uit de electrische stof worde aangevoerd. Zo verre ik dit werktuig tot hier toe beschreven heb, was hetzelve reeds in April 1784 vervaardigd, in welke maand ik er ook herhaalde reizen ten huize van den instrumentmaaker de proef van nam. ... zagen wy telkens, dat er een zeer groot gedeelte van de stof, die er wierd opgewekt, straalsgewyze .. afging na den as. 15   Des niettegenstaande verkregen wy uit den conductor straalen van 18½ duimen. ... gewoone electrizeer-machinen, uit twee schyven van 18 duimen middellyn bestaande .. J. Cuthbertson ... had hy de afstraaling na den as .. geheel voorgekoomen. In myne machine uit schyven van 33 duimen middellyn bestaande, zynde de grootste, die dus verre door hem vervaardigd was, is in het geheel geene afstraaling. 17   Deeze afstraaling na den as ... dezelve voor te komen .. vrystellen van den as. ... de stylen, welke den as draagen .. uit glas en koper zamengesteld. 19   ... dichte glazen-colommen ... gevat in het koperen voetstuk U, en draagen het koperen stuk V, waarop de spil rust. ... bovenste colommen .. van boven in het koperen stuk W, waarop de kap van het werktuig rust. ... te leur gesteld, daar de afstrooming der stof langs eenen wech gestuit zynde, zy zich aanstonds eenen anderen wech baande ...
	21   ... ter voorkooming van deeze afvloeijing langs de steunzels .. holle koperen bollen .. waar van de onderkant bolachtig opwaards gebogen is .. (pl. II. fig. 3.) 23   Ik liet derhalven bollen vervaardigen van één voet middellyn, dewelken volkomen aan myn oogmerk voldeeden ... ... op twee voeten afstand van den bol N van den eersten conductor .. de straal .. gereedelyk overgaat ... Er schiet nu .. alleen nog over, dat ik den toestel om negatif te electrizeeren beschryve. ... zo neemt men wech het rechtstandig koperdraad Q ... 25   Men neemt insgelyks wech het koperdraad, waar door de bovenkuszens met de yzeren balustrade van de galery van dit museum gemeenschap hebben. Als dan plaatst men den conductor O .. ter zyde van het werktuig .. en men vereenigt denzelven met de wryvers of kuszens door de dunne koperen buizen RS & TW [TU] ... Eindelyk stelt men onder het achtereind van den conductor het koperdraad P ... 27   ... de keuze van het fransche glas ...
	29   Tweede hoofdstuk. ... de groote kracht van dit werktuig ... De gewoone straalen hebben de langte van 21 duimen ... in het duister .. de dikte .. van de schacht van eene gewoone schryfpen. 31   ... zeer aanmerkelyke takken, of zydelingsche straalen ... derde plaat .. (fig. 1). Men kan, gelyk bekend is, de electrische straalen verlangen, door dezelven te laaten gaan over de oppervlakte van een slecht leidend lichaam ... 33   Ik heb begonnen te beproeven, tot welke langte de straalen uit den conductor van dit werktuig te brengen zyn, door ze te laaten loopen over eene met brons bestrooide opervlakte van een greinen plank van zes voeten langte. ... straalen .. dewelke kronkelend langs de de geheele langte der plank na beneden loopen tot op het afleidende koperdraad, het geen in den vloer is vastgelegd ... 35   Mr. Nairne heeft .. door een scherpe punt geen langer straalen kunnen trekken dan van 1/20 duim (a). ... heb ik .. straalen zien afschieten, die een halven duim lang waren.   (a)  Philos. Transact. for the year 1778, vol. LXVIII. part. 2 pag. 828.   [ Edward Nairne, 'Experiments on electricity, being an attempt to shew the advantage of elevated pointed conductors', fig (zie p. 824).  Museo Galileo: Cylinder electrical machine, ca. 1778.]
	37   By zwakke eletrizeer-machines ziet men alleen uit stompe punten, die aan den conductor zyn, lichtkwasten of licht-penceelen voort-koomen ... By dit werktuig ziet men uit een bol van 4½ duimen middellyn .. aanhoudende lichtkwasten of electrische pluimen voortkoomen. Deeze pluimen breiden zich uit ter langte en breedte van vyftien of zestien duimen. .. (pl. IV.) 41   ... heb ik boven de balustrade van de galery van het museum een dun yzerdraad .. vrygehangen, (a) welken draad ik door een anderen draad van dezelfde dikte vereenigde met den ontfangenden conductor. Tot myne groote verwondering nam ik waar, dat by elken overgang van den straal uit den eersten op den ontfangenden conductor, welk meer dan drie honderdmaal in een minut geschiedde, deeze geheele langte rondsom straalen uitgaf, die omtrent één duim lang waren ...   (a)  De omtrek van deeze balustrade 138 voeten uitmaakende ... 43   ... nagegaan, hoe veele straalen er uit één duim langte van deezen draad voortkwamen, en dat getal door elkander ten naasten by veertig bevindende, heb ik hier uit berekend het getal der straalen, welken de geheele langte des draads by elken overgang van de straal uitgeeft, en bevonden dat dit bedraagt omtrent honderd duizend. ... Dat er eene zeer groote hoeveelheid stof telkens by elke afstraaling uit den eersten op den ontfangenden conductor overgaat, wordt men ook gewaar, wanneer 45   men, het koperdraad P van den ontfangenden conductor afgenomen hebbende, denzelven met de hand raake, terwyl men ter zelver tyd op het afleidende koperdraad staat: want als dan gevoelt men eene schok, die de schok eener Leidsche fles, door eene gewoone electrizeer-machine gelaaden, waar van de bekleede oppervlakte een vierkante voet is, evenaart. Zommigen des kundigen hebben geoordeeld, dat zy die van eene zodanige fles door eene gewoone machine gelaaden overtreft. ... sterk bewys ... Het koperdraad van 3/8 duim middellyn, het geen in de houten vloer van het museum is vastgelegd, om de electrische stof .. afteleiden, was echter hier toe niet genoegzaam, schoon hetzelfde de stof niet alleen aan den grond meêdeelde, maar ook aan de groote hoeveelheid lood, waar mede dit gebouw gedekt is, het welk niet minder dan 50,000 lb bedraagt. 47   ... toevallig ontdekte ik met veel verwondering, dat deze afleider gebrekkig was ... vonken ... heb ik ter zyde van het museum, dicht by het einde van het koperdraad, eene yzeren staaf van 12 voeten in den grond laaten slaan, en hier mede hetzelve vereenigd. ... op eenen zeer vochtigen moeraszigen grond ... 49   ... ik trok wederom uit de geheele langte van de koperdraad vonken ... ... de tegenstand, welken de electrische stof .. ontmoet ... 55   ... buskruid .. aantesteeken ... Een enkele straal van dit werktuig smelt eene aanmerkelyke reep goud-blad. ... op het schuiftafeltje, het geen op plaat V (fig. 2) by eene andere proefneeming is afgebeeld ... 59   ... dat er door de wryving deezer schyven veel meer stof opgewekt wordt, dan in deszelfs conductor kan behouden worden. ... ... den geheelen conductor aan zyden koorden te hangen.
	69   ... het waarnemen van den tyd, waar in een bepaalde maat of oppervlakte bekleed glas tot eene zekere hoogte gelaaden wordt. Ten dien einde heb ik genomen eene Leidsche fles van dezelfde gedaante, als die op plaat V (fig. 4.) is afgebeeld, welke eene bekleede oppervlakte van eenen vierkanten voet heeft ... 71   ... hoe dikwyls zich die fles van zelfs ontlaste, door haare laading van het koperdraad boven den mond der fles te doen afgaan op den onbekleeden rand der fles, die vier duimen hoog is, tot op de rand van het buitenbekleedzel. ... zomtyds tachtigmaal in één minut ontlaste. By deeze proefneeming wierden de schyven, gelyk doorgaans, veertigmaal in een minut ombewogen ... Dezelfde fles .. myne groote electrizeer-machine .. schyven 33 duimen .. nooit .. meerder dan tien zodanige ontlaadingen in een minut ... 73   ... op de plaat V (fig. 4) .. een electrometer, eenigermate in de manier als de bekende electrometer van Mr. Lane ...   [ Timothy Lane, 'Description of an Electrometer' in Phil. Trans. 57 (1767), p. 451-460, met fig. 1 op Tab. XX: regelbare afstand voor vonk tussen K en M; zie Heilbron 1979, p. 452.] 77   ... die vreemde aandoening, niet ongelyk aan het gevoel van spinrag, welke men op het aangezicht of aan de handen gewaar wordt, wanneer men naby eene sterk werkende electrizeer-machine is. 79   ... zomtyds zelfs op acht voeten afstand ... 87   ... opzettelyk beproefd, hoe verre de lucht in het museum geëlectrizeerd was, na dat de schyven omtrent vyf minuten bewogen waren ... zelfs op den versten afstand .. veertig voeten .. zo verre .. dat de balletjes van Mr. Cavallo's electrometer niet minder dan een halven duim van elkander weeken. 91   ... voor de gewoone kap heb ik een andere kap zonder versierzelen laaten maaken, waar van de hoeken en kanten zo veel mogelyk afgerond zyn .. wanneer men eene sterke negative kracht verkrygen wil ... 97   - II. -   PROEFNEEMINGEN by de Conductors ...        Eerste Hoofdstuk.  ... invloed ... op den Pols ... 113   Tweede Hoofdstuk.  ... verschillende zoorten van Luchten ... [z.o. 4, 197] 117   ... of de electrische stof phlogiston zy ... 119   ... de eigenaartige reuk der electrische stof .. veel sterker, dan wy ze ooit voorheen geroken hadden.
	135   Derde Hoofdstuk.  ... uitwerkzelen der Blixem-straalen ... punten .. bollen ... 137   ... onbetwistbaar nut der afleiders ... bediende ik my van den gevel*) op plaat V (fig. 1) afgebeeld. Langs denzelven loopt een afgebroken leider ad, bestaande uit vier stukken koperdraad ... 139   ... de vyfde figuur ... Wanneer men dan aan deezen gevel in het gat e plaatst een weinig cottoen met zuiveren wyngeest doortrokken, in f het venstertje, en tusschen de glazen plaatjes in g een reepje goudblad, en men vervolgens den gevel zodanig aan het ondereind van de beschreven plank stelt, dat de straal langs dezelve op den knop o afgaat, zo steekt deeze straal .. de brandstof in e aan ... slaat hy het venstertje f uit, en .. smelt hy dit metaal. ... voor min bedrevenen meer overtuigend ... 141   Wanneer men vervolgens van den top van den gevel een ketting laat hangen, die de stof .. afleidt, zo ziet men van alle de genoemde uitwerkzelen niets gebeuren. ... naderhand in plaats van eene gebronste plank, gebruikt eene gebronste glazen buis .. Deeze straal loopt slangswyze ... Wanneer men in plaats van den knop k een scherpe punt op den afleider van deezen gevel stelt .. zo ziet men deeze konstige blixemstraalen nu even geredelyk op het scherpe punt afslaan ...   [ *)  Vergelijk 'Proef-huisje voor den donder', in Natuurkundige verhandelingen 4 (1776), p. 416-419.] 147   Vierde hoofdstuk.   ... verschynselen .. oppervlakten ... Het is bekend, dat, wanneer de ontlaading van eene Leidsche fles of Battery gaat over kryt, zy over deszelfs oppervlakte eene lichtende streek, als van phosphorus nalaat, waar van het licht, het geen roodagtig is, zich geduurende eenige secunden zeer duidlyk vertoont ... over broodzuiker .. groenachtig ... 149   ... myne verwachting overtrof ... De verzameling van Fossilia in Teyler's museum gaf my de gelegenheid van dit met een groot aantal verschillende lichaamen te onderzoeken. ... toestel .. plaat V (fig. 3.) ...   [ Dit toestel wordt ook genoemd in 4, 165.]
	155   - III. -   Proefneemingen met eene groote BATTERY ...        Eerste Hoofdstuk.  ... zamenstel ... Deeze groote battery [plaat VI] bestaat uit negen batteryen, waar van elk 15 fleszen bevat .. op bladz. 69 beschreven ... 157   ... zesde plaat ... 161   ... wel gedroogd ... [vgl. 9, 215] Den 14 Juny de battery s'morgens van 8 tot 8½ uur in den zonneschyn gestaan hebbende .. bevonden, dat zy zich .. by den zesennegentigsten omgang der schyven ontlastte. 163   ... de ontlaading laaten gaan tusschen twee stukken yvoor .. plaat V (fig. 6) ... twee koperdraaden .. één duim afstand ... bezwaard met twee gewichten, elk van 1 lb. By de ontlaading wierden deeze beide gewichten ter hoogte van omtrent vier of vyf duimen .. opgelicht, en de beide stukken yvoor wierden hier by in veele brokken geslaagen, die zich wyd en zyd verspreidden. ... door vier boeken schryfpapier, het geen op verre na niet van het dunste zoort was. Elk boek 24 vel ... een gat, het geen ruim 1/10 duim dik was. 167   ... een halven duim steen .. een gat, het geen omtrent een lyn wyd was [1/12 duim] ... ... yzerdraad, het geen juist dezelfde dikte heeft als de draad, welke Mr. Nairne .. ter langte van 3 voeten 9 duimen gesmolten heeft (a) ... hebben wy gesmolten de langte van 15 voeten ...   (a)  Philosoph. Transact. for 1774 Vol. LXIV. Part. 1. pag. 80.   [ 'Electrical experiments by Mr. Edward Nairne, of London, mathematical instrument-maker, made with a machine of his own workmanship ...', fig. 1, fig. 2.] 169   Tweede Hoofdstuk.  Proefneemingen ... Magneetkracht ... Zedert de proefneemingen van den grooten Franklin, en na deezen die van anderen geleerd hadden, dat de poolen van magneet-naalden door de electrische ontlaading kunnen veranderd worden, even als de ondervinding geleerd heeft, dat zulks door den blixem dikwyls is te weeg gebracht .. (a) ...   (a)  Franklin Experiments and observations on electricity. London 1774. in 4to. pag. 90, 91 [ook 1751]. 171   Wilke .. de naald .. aan dat eind, waar de electrische stof by de ontlaading ingaat, de zuidpool .. zoude aanneemen (a) ... M. d'Alibard zegt het tegendeel waargenomen te hebben (b) Volgens de laatere proefneemingen van Beccaria ... (c) ... Terwyl de opgegeevene ondervindingen zo weinig met elkander overeenstemden, zo dacht my was het de moeite waardig te beproeven, of .. de zaak beslist konde worden.   (a)  J. C. Wilke abhandlung von erregung der magnetischen kraft durch die Electricität, in die abhandlungen der Schwedischen Academie, XXVIII B. bl. 306.   (b)  Dans ses notes sur les expériences de Mr. Franklin, Paris 1756 in 8vo, [T. II] pag. 136 & suiv. [144-7]   (c)  G. Beccaria a treatise upon Artificial Electricity, London 1776, pag. 729-734.   [ Lat. 1769;  Ital.: Elettricismo artificiale (1772), met fig. aan het eind.] 173   Myn zeer geëerde Vriend de beroemde Heer van Swinden ... kwam ten dien einde den 9 Juny alhier ... ... naalden uit horologie-veeren ... staalen staaven ... 181   ... juist denzelfden invloed .. als andere oorzaaken, die het staal of de magneet in zekere trilling brengen ...   [Noot]  De krachten der beide poolen zyn telkens onderzocht en berekend, volgens ...van Swinden .. Recherches sur les Aiguilles Aimantées, § 32. 34, dans les Mémoires presentés à l'Academie Royale des Sciences, Tom. VIII. [1780]   [ Van Swinden publiceerde in 1784: Recueil de mémoires sur l'analogie de l'électricité et du magnétisme (T. 2, T. 3), vertaald uit Latijn en Duits.   Zie M. van Hoorn, 'Jan Hendrik van Swinden (1746-1823) en het probleem van de analogie tussen elektriciteit en magnetisme', in Gewina 10-3 (1987), p. 106.] 183   Derde Hoofdstuk.  ... Revivicatie van de Kalken der Metaalen. In het jaar 1758 gaf G. Beccaria zyne proefneemingen in het licht ... (a).   (a)  Dell' electricismo, 1758, p. 282 of in de Engelsche vertaaling, London 1774, pag. 312. 189   Dus meenen wy dan de revivicatie der metaalen door de electrische ontlaading buiten alle tegenspraak gesteld te hebben. Wie er aan twyffelt, kan by my de brokken glas zien, waarop het gerevivifieerde metaal zo duidelyk te beschouwen is. 191   ... mag men het derhalven nu wel voor eene genoegzaam bewezene waarheid houden, dat er tusschen de electrische stof en het phlogiston veel overeenkomst plaats hebbe. 193   Vierde Hoofdstuk.  ... Verkalking van verschillende Metaal-draaden. 201   De beschrevene kalkvezels, waar in de metaaldraaden door de ontlaading der battery ontbonden worden, willende opvangen, heb ik verschynzelen waargenomen, welken my zeer vreemd en tot nu toe geheel onoploslyk voorkoomen. Wanneer men den vinger of een ander leidend lichaam op een of twee duimen afstand by zommigen van de in de 202   lucht zweevende kalkvezels brengt, zo worden zy aangetrokken, doch zo dra zy het geen dezelven aantrekt, raaken, vliegen zy er met eene aanmerkelyke snelheid af, en verdeelen zich teffens in twee of meer deelen. Deeze afgestootene vezels worden vervolgens, hoe zagtkens men ook dezelven nadert, bestendig afgestooten van het geen men naby dezelven brengt. [ Bespreking van deel 3 in Vaderlandse letteroefeningen, 1785, 588-593.] [ Vgl. M. van Marum, Verhandeling over het electrizeeren, 1776, met Pl. 1, Pl. 2. Idem, 'Berigt en proefnemingen, wegens de nieuw uitgevondene electrizeer-machine', in Vaderlandsche letteroefeningen, 1776, 502-8. Idem, Schets der electriciteit-kunde, 1781.  [dbnl] Idem, 'Natuurlijke Electriciteit', in Verh. Bat. Gen. 6 (1781) 1-74. Bern Dibner, Early electrical machines (1957) 43-49: 'The van Marum machine'.]

Bijvoegsel, 1787
1	BYVOEGZEL tot de beschryving der electrizeer-machine.
	3   De afbeelding van Teyler's Electrizeer-machine, dewelke by de uitgaaf van het eerste stuk .. niet naar behooren gesneden was, ontfangt men nu .. by de uitgaaf van dit tweede stuk. Dezelve vordert eenige aanmerkingen. Het oogpunt ... is genomen ter hoogte van 4½ voeten boven den grond. ... De schaduwen .. vreemd voorkomen, of schoon zy juist geteekend zyn ... dat het licht in deeze zaal schuins van boven invalt.
	5   Op den positiven conductor ziet men een werktuig ... Het is een Electrometer ... volgens de vinding van Mr. Brook*), door Mr. Cuthbertson gemaakt .. eene eenvoudige doch zeer gevoelige unster. De as .. en haare korte arm zyn in den bol, die het naast by de schyven staat. De andere bol, die, om weinig zwaarte te hebben, van zeer dun koper gemaakt is, heeft juist vier duimen middellyn, en is geschroefd aan eene ligte koperen buis, welke den langen arm van deeze unster uitmaakt. Deeze buis heeft .. een koperen ring, welke tot gewicht verstrekt, en tot dat einde op de buis verschoven kan worden.   [ *)  'Account of a new Electrometer. By Mr. Abraham Brook', in Phil. Tr. Vol. 72 (1782) 384-8, fig.  Zie ook p. 5 hieronder.   Abraham Brook, Miscellaneous experiments, 1789, fig.] 7   De drukkingen van de bol .. worden, voor elken stand van het schuifgewicht, door een schaal .. in greinen aangewezen, zo als ik dezelve door eene nauwkeurige balans bevonden heb. 9   Men ziet derhalven ligtelyk, dat door deezen electrometer de afstootings-kracht, die 'er plaats heeft tusschen den cylindrischen conductor, die 4 duimen middellyn heeft, en een 4 duims bol, waarlyk gewogen wordt ...
	De beschreven electrometer alleen kunnende dienen, om de uiterste kracht des conductors te beproeven ... ... om by het doen van proef-neemingen te zien, welken graad van kracht de machine by aanhoudendheid in den conductor brengt .. een anderen electrometer .. plaat I* ... een 6 duims koperen bol .. aan een rechtstandig hangende buis ... 11   Deeze buis rechtstandig staande, zo raakt de bol des electrometers den bol van het steunzel ... De hoek van afwyking wordt door eenen wyzer aangewezen op de wyzer-plaat van deezen electrometer, die in 90 graden verdeeld is. ... zeer duidelyk waarteneemen, zonder den conductor te naby te komen. [12]   De binder behoort dit byvoegzel te plaatzen aan het eind van het voorgaande stuk ... Plaat I voor bladz. 1. ... in de plaats van het bericht omtrent het achterblijven van deze plaat ... Plaat I* moet tegen over bladz. 8. van dit byvoegzel gesteld worden.

Deel 4, 1787
iii	M. van Marum, Eerste vervolg der proefneemingen, gedaan met Teyler's electrizeer-machine
	v   VOORREDE. Het gunstig ontfangen .. en de aanmoedigingen ... ... afbeeldingen der teekeningen, by de ontlaadingen der battery door de verkalkingen der metaalen gemaakt .. (*) ...   (*)  Dezelven zyn vervaardigd door den kundigen Hr. J. C. Sepp te Amsterdam ... vii   De proefneemingen ... doorgaans met Mr. Cuthbertson genomen. ... de Heeren Medeleeden van ons Genootschap genodigd ... de een of ander Electriciteit-kundige ... ... met de vergrootte battery ... 225 voeten bekleed glas ... ix   ... proefneemingen, welke my door verscheiden Geleerden zyn voorgeslaagen ... voor het eerstvolgende stuk ... xi   *   De schets der leer van M. Lavoisier ... vindt men aan het einde van dit stuk ... alleen in het nederduitsch ... xiii   INHOUD.   xv, xvii, xix, xx [Binder] 3   - I. -   PROEFNEEMINGEN MET EENE BATTERY ...      Eerste Hoofdstuk.  Beschryving van deeze battery ... 5   ... negen kaszen .. eene battery van 135 fleszen ... By deeze negen kaszen heb ik noch zes kaszen gevoegd ... eene vierkante battery .. die omtrent 225 vierkante voeten bekleed glas heeft. ... heb ik my bediend van eene electrometer, naar de vinding van Mr. Brook door Mr. Adams te London gemaakt ... Men vindt de beschryving .. in de Philosophical Transactions, vol. LXXII, pag. 384 [fig.], en by G. Adams, Essay on Electricity, London 1784, pag. 304, fig. 96.   [ Adams, ed. 1787: p. 349, fig. 96, fig/97.  Zie ook het 'Byvoegzel' hierboven.] 7   ... zo meende ik, dat ik op den afstand van drie of vier voeten deszelfs aanwyzing zoude kunnen waarneemen, zonder dezelve te stooren ... De ondervinding heeft my echter geleerd, dat men op de aanwyzing van den electrometer in dit geval geen staat kan maaken, wanneer men zich niet meer dan 4 voeten van denzelven verwyderd houdt: de verwydering der bollen telkens toeneemende, wanneer men binnen den gemelden afstand komt ... 9   ... ontlaadde de battery zich telkens by den honderd-zestigsten omgang der schyven. 11   ... staan de getallen der fleszen der voorige en tegenswoordige battery, zynde 135 en 225, tot elkander evenredig als 96 en 100 [160], de getallen van de omgangen der schyven, waarin de batteryen in zoortgelyke omstandigheden gelaaden worden. 17   Tweede Hoofdstuk.  Proefneemingen omtrent de smelting der metaalen. 21   ... zo blykt het, dat er weinig overeenkomst zy tusschen de smeltbaarheid der metaalen door de electrische stof, en .. door het vuur ... 25   ... schoon het koper door het vuur veel ligter gesmolten wordt, dan het yzer, heb ik echter van het koperdraad geen ¼ duim kunnen smelten, daar er van yzerdraad van dezelfde dikte 16 duimen gesmolten wierden. 31   Onderrichtingen voor de Afleiders, uit de voorgaande proefneemingen getrokken. In myne verhandeling over de electrische lucht-verschynzelen [<], welke in het jaar 1780 door het Bataafsch Genootschap te Rotterdam gekroond is ... dat van de yzeren afleiders .. door den blixem getroffen .. alleen de zulken zyn bestand gebleven, die meer dan een vierden duim .. 33   middellyn hadden. ... opzetlyk te beproeven, hoe zwaar een looden afleider zyn moet, om even weinig gevaar te loopen van door een fellen blixem-straal gesmolten te worden, als een ronde yzeren afleider van eenen halven duim middellyn. 35   ... dat de inhoud der doorsneede van den [looden] reep niet minder zy als viermaal den inhoud van een ronden yzeren staaf van ½ duim middellyn ... 39   ... dat het genoegzaam zy, wanneer het roode koper-draad slegts de halve middellyn van het yzer-draad hebbe ... Yzer-draaden, schoon te dik om gesmolten te worden, worden echter gloeijend ... 43   Derde Hoofdstuk.  Waarneemingen by de smeltingen ... ... of er eenige evenredigheid ware tusschen de verschillende middellynen der draaden, en de langtens, die er van door gelijke ontlaadingen kunnen gesmolten worden ... vind ik hier van niets bevestigd ... 47   ... vreemd verschijnzel .. de bolltjes [tin] heften zich van den grond, waarop zy vielen, veel vuldige maalen weder op .. gedurende 6 og 8 secunden. 55   ... draad .. niet gesmolten, wanneer zy uit twee aan elkander geknoopte stukken bestaat ... ... dat de electrische stof een aanmerkelyken tegenstand ondergaat ... 59   ... yzer-draad .. niet gesmolten, maar slegts gloeijend gemaakt .. wordt .. altoos korter. Mr. Nairne ... (h)   (h)  Phil Transact. for the year 1780, vol LXX, part. I, p. 334.   [ 'An account of the effect of electricity in shortening wires'] 61   Wanneer men deeze battery ontlaadt door lange metaal-draaden van de dunst zoorten .. zo blyft er in de battery een zeer aanmerkelyk gedeelte der laading over. ... door 180 voeten yzer-draad van 1/240 duim middellyn ... 65   Vierde Hoofdstuk.  Proefneemingen omtrent de verkalking der metaalen. 67   De vreemde en leerzaame verschynzelen .. de moeijelykheid van dezelven zonder behulp van afbeeldingen te beschrijven, en de schoonheid .. hebben my aangespoord eene afbeelding*) van één of twee der schoonste tekeningen, door de verkalking van elk metaal gemaakt, hier by te voegen. ... vooraf aanmerken, dat de meeste draaden, door welker verkalking zy gemaakt zyn, 1/8 duim boven het papier gelegen hebben ...   [ *)  Voorrede: "vervaardigd door den kundigen Hr. J. C. Sepp te Amsterdam".]

	69   ... Plaat I. [links] geeft de afbeelding eener tekening door de verkalking van 8 duimen lood-draad gemaakt. ... 75   ... Plaat II. geeft het middengedeelte der tekening .. door de gloeijende tin-bolletjes .. gemaakt. 81   Het yzer wordt veel bezwaarlyker door electrische ontlaading verkalkt ... maakte op het daar onder geleegen papier eene teekening, waar van een gedeelte op Plaat III. B. is afgebeeld. 83   Van alle de teekeningen, welken ik by de verkalking van verschillende yzer-draaden door verschillende ontlaadingen verkregen heb, is de fraaiste op plaat III. A. afgebeeld [hierboven rechts, detail] ... 85   Het roode koper dat metaal zynde, het geen het minst smeltbaar door electrische ontlaading is, zo wordt het ook door dezelve het bezwaarlykst van alle de metaalen tot kalk gebracht ... dunnere draaden ... Plaat IV. ... 87   Het geele koper ... plaat V. ... 91   Het zilver ... plaat VI. ... 93   Het goud ... plaat VII. ...
	97   ... lood en tin .. een mengzel ... gloeijende bolletjes ... plaat VIII. [rechts, detail] ... 101   ... een zoort van bloemen ... Ik heb deeze kalk-bloemen door het microscoop beschouwd; als dan gelyken zy veel aan een bloemkool, waar van de bloem reeds, zo als men het noemt, begint te schieten. De bolletjes .. bevindt men van binnen geheel hol ... Alle deeze verschynzels hangen echter af van den trap der electrische ontlaading ... eene veel sterkere kracht ... als dan wordt de geheele draad tot rook gebracht, zonder dat er hier van eenig bolletje ontstaat ... teekening .. als men plaat I. vindt afgebeeld. Gebruikt men een mindere kracht, doch .. wat sterker, als er vereischt wordt om van den draad .. eene teekening te verkrygen zo als op plaat VIII. is afgebeeld, dan ziet men ook geene bolletjes ... 103   ... plaat IX. [lood en tin] ...
	105   Dus verre heb ik de verschynzels verhaald ... welk licht zy in de natuur-kennis verspreiden; hier omtrent zal ik thans myne gedachten nederstellen. 107   dat de verkalking der metaalen alleen bestaat in hunne vereeniging met het grondbeginzel der zuivere lucht, door M. Lavoisier principe oxygine genaamd ... 119   ... zomwylen door den blixem op gelyke wyze ... eene waarneeming van M. Faujas de St. Fond .. brief van den 11 Juny 1786 ... "De blixem .. 15 July 1779 te Montelimar .. huis van den Apotheker Monat .. roodachtig bruine yzer-stof ..." 121   "... yzeren scheldraad .. eene halve lyn dik ..." 123   Vyfde Hoofdstuk.  ... in de verschillende zoorten van luchten. 125   ... of het lood, het tin, en het yzer in gephlogisteerde lucht te verkalken zyn .. geene der genoemde metaalen in deeze lucht kunnen verkalken. 135   Zesde Hoofdstuk.  ... in Water. 141   ... de lucht te beproeven, dewelke 'er by de beschreven verkalking der metaalen onder water geleegen wordt voortgebracht: of namelyk deeze lucht ontvlambaare lucht is, dewelke losraakt, wanneer .. de bestanddeelen, waar uit het water bestaat, de zuivere lucht en de ontvlambaare lucht namelyk, zich van elkander scheiden ... 143   ... opvangen; hier toe gebruikte ik den toestel door plaat X. fig. I. geschetst. 145   ... twee-duims houten gooten, welken men vol gesmolten pik goot. De Heer B. Vriends, Medelid van ons Genootschap, stond my in dit onderzoek by. De Professor Damen van Leiden was ook hier by tegenwoordig. 149   ... namen wy zeer duidlyk waar, dat deeze lucht wierd aangestoken ...
	151   Zevende Hoofdstuk.  ... afleiders, die te dun zyn, of uit kettingen bestaan ... 153   ...Ik spande op eene plank .. yzer-draad ... (pl. X. fig. 2.) ... 165   ... dat het roode koper een beter leider is ... ... maakte ik gebruik van den toestel voorheen in het uitgegeeven stuk myner proefneemingen pl. V. fig. 3. afgebeeld, en beschreven op bladz. 149 [<] 171   Achtste Hoofdstuk.  ... aardbeeving en waterberoering ... 179   ... op het water in eene tobbe .. pl. X. fig. 3. ... zag ik dat de colom g. meer dan 3 voeten wierd opgedreven.
	181   - II. -   PROEFNEEMINGEN BY DE CONDUCTORS ...     Eerste Hoofdstuk.  ... voortbrenging van Salpeter-zuur ... zuivere lucht en mofet*) ... Cavendish. Kort na de uitgaaf myner eerste proefneemingen met Teylers electrizeer-machine wierden my de proefneemingen van Mr. Henry Cavendish .. bekend ...   [ *)  Mofet: stikstof.] 183   ... (a) ... verlangde ik den uitslag, door Mr. Cavendish beschreven, zelfs te zien ... met den Heere Paats van Troostwyk ...   (a)  ... Philosophical Transactions for the year 1785, vol. LXXV. part. I. p. 372. 197   Tweede Hoofdstuk.  ... zoorten van luchten ... [z.o. 3, 113 en Verh. HMW, 24, 59] 219   Derde Hoofdstuk.  ... electrische lucht-verschynzels ... Verlangende twee konst-wolken .. in de ruime en hooge zaal te laaten dryven .. bediende ik my van twee lucht-zakken ... 221   van omtrent 2 cubick voeten, met ontvlambaare lucht gevuld, en dus lichter dan de dampkrings-lucht zynde ... 225  [Noot]  Schoon 'er tusschen de geëlectrizeerde konst-wolken .. eene vonk ontstond .. wierd hier by de donder niet nagebootst. ... 231   ... liet ik een ander bord bekleeden met verguld leder, het geen tot een kamer-behangzel gediend had ... fraayer, als over gebronste oppervlaktens ... een verschynzel .. het geen met de uitschieting en verspreiding der blixem-straalen .. eene treffende overeenkomst had. 233   AANHANGZEL ... Daar ik in dit stuk eene nieuwe leer heb aangenomen ... Deeze leer daarenboven by myne Landsgenooten noch weinig bekend zynde ... nergens in haar verband beschreven .. dan alleen in de stukken der Parysche Academie, dewelken by ons weinig geleezen worden ... 234   ... acht te geeven, hoe het geen ik als grondstellingen deezer leere in §§ I - XI. heb bygebracht .. als wel bewezene grondwaarheden mogen worden aangemerkt; doch dat .. de Stahliaansche stelling niet anders dan als eene bloote veronderstelling (hypothesis) kan aangemerkt worden. 235-266   Schets der Leere van M. Lavoisier ...   § I. A.  De dampkrings-lucht, welke ons omringt, is een mengzel ... B.  De zuivere lucht bedraagt doorgaans omtrent ¼, en de mofet ¾ van de dampkrings-lucht ... ... 265   De gegeevene voorstelling deezer leer zal echter, veronderstel ik, veelen myner Natuur- en Scheikundige Leezeren, die tot dus verre de Stahliaansche leer hebben vastgehouden, weinig behaagen ... [Noot]  ... in het achtste deel der verhandelingen, het welk door het Bataafsch Genootschap te Rotterdam staat uitgegeeven te worden, eene prysverhandeling .. welke ik in gemeenschap met den Heere PAETS VAN TROOSTWYK .. heb ingeleverd .. geheel en al op de Stahliaansche leer gegrond ... men gelieve hier by in aanmerking te neemen, dat deeze verhandeling door ons in February 1783 reeds is afgezonden ... Dan, schoon het my thans zeer blykbaar voorkome, dat deeze leer [van Lavoisier] .. 266   in de Natuur-kennis zeer veel licht verspreidt, is het 'er echter verre van daan, dat ik dezelve in allen opzichte voldoende houde. Zy laat .. zeer veel zaaken .. geheel onbekend. Zy neemt ook zommige stoffen als beginzels aan, gelyk de zwavel, en de kool-stof, geenzints voorzeker, omdat men deeze stoffen voor eenvoudige beginzels houdt, maar om dat derzelver zamenstelling tot nu toe onbekend is. ... Dit toch is inderdaad het lot van eenen Natuurkundigen, dat elke nieuwlyks ontdekte waarheid hem doorgaans andere onbekende zaaken onder 't oog brengt, waar omtrent hy zyne onkunde voorheen niet bemerkt had. [ Bespreking van deel 4 in Vaderlandse letteroefeningen, 1787, 440-5.]

Deel 5, 1787
	R. van Eynden, Andwoord op de vraag ... over den nationaalen smaak der Hollandse school in de teken- en schilder-kunst
Deel 6, 1788
	J. de Bosch, Andwoord op de vraag ... in de dichtkunde
Deel 7, 1789
	C.W. de Rhoer, Geschiedkundige verhandeling over de rechte bepaaling der geloofwaardigheid van Herodotus, als geschiedschryver [ Bespreking in Vaderlandse letteroefeningen, 1790, 20-4.]
Deel 8, 1790
243	F.X. de Burtin, Antwoord op de natuurkundige vraage ... over de algemeene omkeeringen, welke de aarde aan haare oppervlakte ondergaan heeft   [ 1-242: Franse tekst van Burtin.]   [ Zie: Auke van der Woud, De Bataafse hut (1998), 3 'Natuurlijke historie - Scheppingstheorie', p. 72.]
383	M. van Marum, Beschryving der beenderen van den Kop van eenen Visch, gevonden in den St. Pietersberg ...  [met Pl. I. en Pl. II.]   [ Zie Wikipedia, Mosasaurus.]

Deel 9, 1795
iii	M. van Marum, Tweede vervolg der proefneemingen gedaan met Teyler's electrizeer-machine
	v   VOORREDE. De uitgaaf van dit tweede vervolg .. 1787 .. 1790 .. in 't werk gesteld, is veel langer vertraagd, dan ik my, toen het eerste vervolg in 't jaar 1787 het licht zag, had voorgesteld. ... Men vindt hier in ook het verhaal van den uitslag van een groot aantal van proefneemingen, die my .. door eenige Natuurkundigen zyn voorgesteld. vii   ... dat de electrische stof geene enkelvoudige stof van eenen byzonderen aart is .. ix   .. maar dat zy eene zamengestelde stof is, bestaande uit het calorique met eenige andere tot nu toe onbekende stoffe vereenigd. ... De ontdekking van het geheim der opwekking of van de waare oorzaak, waar door onevenwicht der electrische stoffe geboren wordt, is my echter xi   zedert lang voorgekomen de gewichtigste, welke men in de Electriciteit-kunde zoude kunnen doen ... ... dat deeze stof, door den Schepper, tot zeer voornaame oogmerken, in de huishouding der Natuur, bestemd is. ... de proeven der Italiaansche Natuuronderzoekers, op kikvorschen [Galvani] ... ... zouden wy dan niet welligt van de electrische stof, in zommige opzichten, een nuttig gebruik kunnen maaken ... xiii   ... welligt andere nog onbekende middelen, om electrisch onevenwicht voort te brengen ... Misschien wordt 'er thans slegts eene enkele toevallige ontdekking vereischt, om in de Electriciteit-kunde tot eenen veel verhevener graad van kennis te geraaken ...   [ 1800: zuil van Volta.]

	3   - I. -   De beschryving der verbeteringen van Teijlers Electriseer-machine. [Plaat I.] Teylers Electrisch werktuig verschilt thans zeer veel van het geen hetzelve was, toen ik 'er in het jaar 1785 de beschryving van gaf. ... De eerste en tweede plaat ... dat de veranderingen .. voornaamlyk bestaan in den toestel voor de wryving der schyven, en in de gedaante en plaatzinge der geleiders.   [ Pl. II in eerdere versie: tekening voor prins Lambertini (1792) met aantekeningen van v. Marum.  Vgl. ook Pl. II van 1785, hierboven.] 5   Eerste Hoofdstuk.  ... toestel ter aanbrenging en aandrukking der wryvers. ... voorheen ... moeijelyk .. de bovenwryvers daarvan afteneemen, wanneer het noodig was dezelven schoon te maaken, of 'er nieuwe amalgama op te doen .. overal gelykelyk te doen aandrukken (b) ...   (b)  ... staande op een trap ter zyde van de machine, en op eenigen afstand van de schyven geplaatst. ... Zie mynen brief aan den Ridder LANDRIANI, in 't Journal de Physique van April 1789 [34, 274-296, fig.  Uittreksel in Alg. konst- en letterbode, 45 (1789) 146].   [ "... prier M. Cuthbertson d'Amsterdam de se rendre à Harlem chaque fois ... devenu plus difficile de lui persuader ..."]
	7   Ik heb .. het aanbrengen der wryvers zeer gemaklyk gemaakt .. AA (fig: 1, Pl. III) zyn twee yzeren veeren ... Men ziet de platte of breede zyde van een van deeze veeren in fig: 2. FF is een schroef ... De wryvers zyn vastgeschroefd aan de yzeren plaaten Dd, Dd .. en deeze yzeren plaaten, die 1½ lyn dik zyn, zyn verëenigd met de veeren A, A, door scharnieren, die aan de achterzyden van deeze plaaten zyn, en waar van de aszen gg nauwkeurig in 't midden derzelver langte staan. Fig: 3. geeft de dwarsche doorsneede van een van deeze scharnieren. 11   Tweede Hoofdstuk.  Zamenstelling der nieuwe wryvers. ... de proefneemingen van DR.  NOOTH .. den teruggang der opgewekte electrisch vloeistof .. te vermyden .. (c)   (c)  ... Phil. transact. vol. LXIII. part. II. pag. 333.  [Ph. Tr. Abridged XIII, 456]   [ Anno 1773, 'On some improvements in the electrical machine': "silken flaps".] 13   De voorgaande wryvers waren gemaakt van eene metaalen plaat, met paarden hair bedekt, en met leder overtrokken. Fig: 7 verbeeldt de dwarsche doorsnede van een van deeze wryvers ... Deeze zamenstelling had het gebrek, dat, zo dikwyls de opwekking sterk was, de electrische vloeistof dan aangetrokken wierd door den rand .. van de metaalen plaat .. en dus na den wryver te rug keerde. ... kronkelende straalen ...Dit verschynzel behaagde doorgaans den geenen, die de werking van eene electrizeer-machine niet wel verstonden ... dan het was nogtans een wezentlyk gebrek ... Ik heb dit gebrek weggenomen, en ik heb teffens aan de achterzyde van de wryvers eene wel geleidende oppervlakte gegeeven .. 15   .. door den toestel, welken ik nu beschryven zal. .. fig: 8 de dwarsche doorsnede van een van deeze wryvers ... Ik heb deeze houten regel [BdbD] laaten bekleden met kalfsleder ... ... gebruik gemaalt van wollen draad, welke hier onder den naam van Labadisten wol bekend is ...   [ "minder getweernd dan gewoonlijk en krimpvrij, langen tijd zeer gezocht" volgens H.P.G. Quack, De socialisten (1911), deel 1, h. 8, p. 152.]
	17   De uitwerking der wryvers hangt grootlyks af van de wyze, op welke de gewaschte taf daar aan is vastgehegt. De taf van de voorige wryvers .. fig: 10 ... 19   ... dat .. de gewaschte taf, by het omgaan der schyf, derzelver oppervlakte aanstonds moet raaken, zo dra deeze door de amalgama niet meer gewreven worde ... 23   ... de amalgama volgens de wyze van den Hr. KIENMAIJER ... [Alg. konst- en letterbode, 49 (1789) 178] 29   De beschrevene wryvers zyn in de maand September 1789 aan dit werktuig aangebragt. 31   ... dat de kracht, welke dit werktuig thans, by het laaden van groote batteryen, voortbrengt, meer dan vier maalen de kracht overtreft, welke dit werktuig voorheen, in gelyke omstandigheden, gegeeven heeft. 33   ... geen langere straalen ... dat de straalen elkander schielyker opvolgen ...   [ Dus: wel een grotere stroomsterkte, geen hogere spanning.] 35   Derde Hoofdstuk.  ... veranderingen aan de Conductors ... 51   - II. -  PROEFNEEMINGEN by de conductors.      Eerste Hoofdstuk.  ... invloed van de Electrische kracht op den Pols. [z.o. 3, 97] ... 53   ... twyffeling ... verhandeling van de Heeren VAN TROOSTWYK en DEIMAN ...   [ Zie Verh. Bat. Gen. 8, 104 (1787).] 57   Deeze verhandeling .. 1783 .. dus twee jaaren, voor dat de schryvers met my van den verschillenden uitslag onzer proefneemingen, by Teylers Electrizeer-Machine, overtuigd wierden: dan dit is by de uitgaave deezer verhandeling niet aangetekend ... ... de Heeren N. C. DE FREMERY .. en J. KRAGTINGH .. verzocht my .. behulpzaam te zyn. 63   De vermeerdering der onzichtbaare uitwaaszeming van geëlectrizeerden ... 67   ... veel eer eene vermindering dan eene vermeerdering ... 69   Tweede Hoofdstuk.  ... irritabiliteit van de sapbuizen der planten ... 73  [Noot]  In eene Academische verhandeling .. heb ik .. aangetoond, dat de opklimming en de voortstuwing der vochten in de planten uit geene der dus verre veronderstelde oorzaaken verklaard kon worden ... (Diss. de motu fluidorum in plantis ... Gron. 1773.) ... dat de sapbuizen der planten irritabiliteit bezitten ... eene andere verhandeling over dat onderwerp, in het zelfde jaar 1773 uitgegeeven. [Dissertatio botanico-medica inauguralis.] 77   Ik liet den straal van Teylers groote electrizeer-machine gaan door eenige takken van de Euphorbia Lathyris ... en bevond, dat alle de stengen of takken, door welken de electrische stroom, slegts gedurende 20 of 30 seconden, was doorgegaan, volstrekt geen sap meer uitgaven, wanneer zy doorgesneden wierden. ... De Heeren S: J: VAN GEUNS, en CH: P: SCHACHT .. my op den dag, toen ik deeze proefneemingen begon [1791], bezoekende, hebben dezelven bygewoond.
	85   Derde Hoofdstuk.  ... het aanweezen der warmte stof in de electrische stof ... 87   Brengt men den bol van eenen zeer gevoeligen thermometer met den conductor .. in aanraaking, men zal den thermometer nimmer zien ryzen ... ... heb ik het op nieuw onderzocht ... 89   ... eene koperen cylinder, 5 duimen wyd en 11 duim lang, aan beide einden bolrond ... zo dun van koper .. als doenlyk ware ... fig: 1 (Pl. IV) .. en op het zelve den bol a van een thermometer geplaatst .. uitgehold stukje koper ... 91   ... konde ik niet de minste ryzing van den thermometer bespeuren. 93   Men heeft .. eene andere proefneeming bygebracht ... het ryzen namelyk van de quik in een thermometer, wiens bol in een electrische stroom geplaatst is. De Hr. ADAMS ... van 68° tot .. 110° (c). M. VOLTA heeft my verzocht te beproeven, hoe verre de ryzing van de quik .. door de groote kracht van ons werktuig, te brengen ware. Tot myne verwondering ... slegts tot 100° reezen. Ik heb het vervolgens gewaagd een vrygestelden thermometer zodanig te plaatzen, dat de volle straal .. over deszelfs bol ging.   (c)  Essay on Electricity, second Edit. 1785. London 1785, p. 384. [324.] 95   Het gelukte my, dat de bol .. geheel bleef, en ik zag de quik ryzen van 60° tot 102°. ... geen voldingend bewys ... ... in verylde lucht ... 97   ...ik zag .. den thermometer nu veel hooger ryzen ... tot 120° ... 103   Een meer voldingend bewys, voor het aanweezen van het calorique in de electrische stof, schynt my gelegen te zyn in het vermogen, het geen zy heeft van zommige onveerkrachtige stoffen tot veerkrachtige of luchtvormige vloeistoffen te veranderen. 105   ... September 1793, met de kracht van dit werktuig, eenige nadere proefneemingen ... Ik had reeds in de jaaren 1785 en 1786 veele proefneemingen in 't werk gesteld, om van de vochten en oliën, door Dr. PRIESTLEY beproefd .. lucht voort te brengen.
	107   ... de stoffen, op welken men de uitwerking van de electrische straalen beproeven wil, van alle drukking des dampkrings te bevryden. Het ydel, het welk boven de quik-colom in een barometer is ... 109   ... aan het gesloten eind van een stukje platina laaten voorzien, in diervoegen dat het door het glas gaat ... fig: 3 (Pl. IV) ... De bol f, op het glazen steunzel g vrystaande, dient om hier op de electrische straalen te ontfangen, wanneer men de electrische kracht aan de quik .. onmidlyk wil meêdeelen .. 111   .. in welk geval het quik bakje .. in een glazen kom wordt vrygesteld. ... Met deezen toestel heb ik eerst de uitwerking der electrische stof op water beproefd, het geen door kooking wel van lucht gezuiverd was. Wanneer de straalen van den conductor op den bol f*) afsprongen, dan daalde de electrische stof door het ydel in de barometer-buis neder tot op 't water, het welk op de quik dreef. Hier van zag ik aanstonds eene aanmerklyke voortbrenging van lucht ... Drie dagen daar na de hoeveelheid voortgebrachte lucht meetende, zag ik dezelve volstrekt niets verminderd.   [ *)  Vgl. p. 169.] 117   ... fig: 4 ... De lucht van water voortgebracht .. byna tot de dichtheid van de dampkrings-lucht gebracht hebbende, en 'er vervolgens electrische straalen door leidende, wierd dezelve nochtans niet aangestoken, dan na dat ik eenige zuivere lucht of dampkrings-lucht in de buis had laaten opryzen. (k)   (k)  ... Welligt is de vereeniging van het oxygène met het calorique moeijelyker, dan die van het hydrogène. ... dat de oxygène zich met de quik verbindt .. of dat het door het water wordt aangenomen ... 121   ... dat het calorique, in de electrische stof, met eenige andere stof vereenigd is ... 123   Zoude zy ook de lichtstoffe kunnen zyn? ... Een gedeelte van het vry geworden calorique verwarmt de buis. ... heb kunnen schatten .. tot 150 graaden gebracht te zyn. 125   Vierde Hoofdstuk.  ... eenige zelfstandigheden te ontbinden ... 127   ... fig: 6 ... 135   Het bereide hoornzilver (luna cornea) ... Dr. PRIESTLEY is de eerste geweest, die my deeze proefneeming heeft voorgeslagen. ... ik heb daar van geen lucht zien voor koomen. 137   De uitkomsten der proefneemingen .. hebben my niet aangemoedigd dezelven verder voort te zetten. 139   Vyfde Hoofdstuk.  ... dat houtskool hydrogène bevat. De Heer LANDRIANI my in 't jaar 1788 een bezoek geevende ... 153   Zesde Hoofdstuk.  ... nabootzing ... afleiders, door den blixem getroffen. 157   ... dat dit licht aan de oppervlakten deezer draaden zich des te verder uitstrekte, naar maate de draaden dunner waren.      Zevende Hoofdstuk.  ... verschillende onderwerpen. 159   ... planten ... 167   Uitwerking der electrische kracht op den Barometer. 169   ... zodanige buizen, die aan het gesloten eind van platina-draad voorzien waren (bladz. 106) en deelde nu de kracht des conductors niet aan de quik, waar in de barometer-buis stond, gelyk by de voorgaande proefneemingen, maar aan den top van de barometer-buis meede. 171   ... dampvorming ... Op voorstel van den Hr. VOLTA ... fig. 7 ...
	173   Wordt de dampkrings-lucht ylder door het electrizeeren? Wanneer men acht geeft op de afstootende kracht, die 'er plaats heeft tusschen geëlectrizeerde lichaamen, welke gelykzoortige kracht verkregen hebben, 175   dan schynt het niet onwaarschynlyk, dat geëlectrizeerde lucht zich moet uitzetten of ylder worden, door de onderlinge afstooting van haare deelen. De Hr. VOLTA heeft van my verlangd zulks te beproeven. ... Een glazen bol (fig: 8) [Pl. IV; zie hiernaast] ... een koperdraad ab ... een buis cd .. quik van e tot f ... ... ik heb hier by geene de minste ryzing van de quik .. kunnen bespeuren. 177   Revivicatie van metaal-kalken ... 183   ... de electrische kracht der lucht in de zaal ... Na dat de Hr. VOLTA had aangewezen, dat de vlam van eene kleine kaars een meer vermogend middel dan het scherpste punt is, om geringe electrische krachten van dampkrings-lucht aan te neemen ... ... dit middel, gepaard met Saussure's electrometer ... By eene middelmaatige drooge lucht-gesteldheid bevond ik, dat, na dat dit werktuig slegts 5 minuten was ombewogen, de lucht door de geheele zaal geëlectrizeerd was. 185   ... positif geëlectrizeerd. De negative kracht .. deelde zich op verre na niet zo schielyk aan de lucht der zaal mede. Of de kracht des conductors .. vergroot kan worden, door denzelven langer te maaken? De Hr. VOLTA van gevoelen zynde ... 189   ... geen meer kracht ... * * * Na het afdrukken van het derde hoofdstuk deezer afdeeling, heb ik nog de twee volgende proefneemingen in het werk gesteld ... Omtrent de verwarming van een lichaam ... dat de straalen waarschynlyk meerder uitwerking zouden geeven, wanneer zy door slechte geleiders gingen. ... zoorten van houten ... Aanstonds vond ik deeze gissing bevestigd ... 191   Ik beproefde laatstlyk de uitwerking van de electrische stof op phosphorus, in het ydel van den barometer .. als .. bladz. 111 beschreven. Wel haast wierd eene veerkrachtige vloeistof geboren ... ... by den avond .. een zeer vreemd licht .. groenachtig geele kleur .. helder roode kleur ... ... kort na dat de electrische straal 'er was doorgegaan .. was 'er volstrekt geen licht aan te bemerken.
	195   - III. -  Proefneemingen met eene BATTERY van 550 vierkante voeten bekleed glas.      Eerste Hoofdstuk.  Beschryving ... ... plaat V ... honderd glazen of fleszen van omtrent 12 duimen middellyn, en 22½ of 23 duimen hoogte. ... op de gewoone wyze met tin-blad bekleed ... ... dat elk glas eene bekleede oppervlakte heeft van omtrent of ruim 5½ voeten, de bekleede bodem hier onder gerekend ... [foto] 197   ... in vier bakken, van gelyke grootte; dus in elken bak 25 glazen. ... de glazen .. op ½ duim afstand van elkander gehouden, op dat by het breeken van een fles, onder de laading, de naast staande fles niet teffens door de uitbarsting gebroken worde ... 201   ... de bodems der bakken .. met lood bekleed .. een looden plaat ... 203   Om deeze battery met veiligheid .. te kunnen ontlaaden .. bedien ik my van den toestel, welken men ter zyde van de battery ziet afgebeeld. ... een zyden koord, welke over een katrolschyf gaat ... een koperen bol .. die .. juist op den bol van het verenigings-kruis der batterye valt.
	205   Op de twee voorste groote bollen deezer batterye ziet men twee electrometers geplaatst. De ééne, ter rechter zyde .. vinding van BROOK, door den Hr. Adams te Londen vervaardigd [vgl. 4, p. 5]. De andere electrometer, door den Hr. Cuthbertson vervaardigd, is in fig: 3 van Pl. VI [rechts] nauwkeuriger afgebeeld. Het kurkballetje a, hangende aan een smal strookje yvoir bcd, wordt door de koperen buis ee afgestoten ... eerst verkregene kracht met meerder nauwkeurigheid ... 207   ... deeze battery, die ik in maart 1790 heb begonnen te gebruiken ... Ik liet .. de schyven zo lang omdraaien, tot dat zich de battery van zelfs ontlaadde; dit gebeurde by den 100sten omgang der schyven ... 213   ... zouden 'er .. naar evenredigheid .. 367 omgangen der schyven vereischt worden, indien dit werktuig slegts dezelfde kracht als in zynen voorigen staat hadde. ... deeze battery, wegens zynen meerderen omslag .. niet kort voor de proefneeming in den zonneschyn konde gesteld worden ... 215  [Noot]  ... Mr. BROOK .. ".. dat een glas niet zo groote laading kan aanneemen, wanneer het schoon en droog is, als het anderzins in staat is te ontfangen." [Misc. exp. (1789) 99] ... by het nazien myner aantekeningen, van de jaaren 1786 en 1787 .. dat de battery .. na dat zy kort te vooren in den zonneschyn gestaan had, zich ontlaadde, wanneer de electrometer 18 of 19 graden tekende ... eenige uuren daar na .. 23, 24 of 25 graden ... 221   ... zag ik een verschynzel, het geen ik nimmer voorheen had waargenomen. De geheele [yzer-]draad was, by de ontlaading der batterye, van 223   eene zo sterk lichtende stoffe omgeeven, dat dezelve by 't daglicht .. zich zeer duidlyk vertoonde. By den avond .. scheen het heldere licht .. meer dan één duim middellyn te hebben. By deeze proefneemingen was de slag der ontlaading ook veel sterker, als ik immer voorheen gehoord had. 225   Tweede Hoofdstuk.  ... menschen en dieren, door den blixem getroffen. Zederd .. 1785 .. hebben verscheiden Natuurkundigen van den eersten rang my verzocht ... te beproeven, of de oorzaak van den dood der dieren, door den electrischen slag of door den blixem gedood, by de ontleeding .. zoude te ontdekken zyn. 227   Voor den aanvang van deeze proefneemingen .. Maart 1790 ... uitdooving van de irritabiliteit der spiervezelen, door welke de blixem geleid wordt. 229   ... aalen of paalingen ... 231   ... was 'er niet het minste overblyfzel van irritabiliteit te bespeuren. 233   ... alleen dat gedeelte van den aal, waar door de stroom der ontlaading gegaan was ... 235   ... konynen ... 237   De beschrevene proefneemingen toonen zeer blykbaar aan, welke de onmiddelyke oorzaak zy van den dood van menschen en dieren door den blixem getroffen. De omloop van het bloed .. kan niet blyven voortduuren, zo dra het hart en de slag-aders hunne irritabiliteit verloren hebben ... 241   Derde Hoofdstuk.  ...de uitwerking ... op Boomen. De Hr. NAIRNE .. 1773 ...Philos. transact. vol. LXIV, part. I, p. 86. 243   ... dat het groeijend leeven .. door eene electrische ontlaading van 245   genoegzaame sterkte spoedig vernietigd kan worden.      Vierde Hoofdstuk.  ... de Afleiders van den blixem. 247   ... het bovengemelde [4, 35] volkomen bevestigd. Ook heb ik met genoegen gezien, dat de proefneemingen van den Hr. BROOK, twee jaaren na de mynen in zyne miscellaneous experiments uitgegeeven, hier meede volkomen overeenstemmen ... (bladz. 66). 253   ... zo blykt het .. dat de dikte van ruim 4 lynen [1 cm] voor blixem afleiders van rood koper genoegzaam is. 255   De Hr. PATTERSON te Philadelphia .. in den top des afleiders een stuk potloot in te laaten ...   [ Robert Patterson, 'An improvement on metalic conductors or lightening-rods', in Trans. Am. Phil. Soc. III (1793) 321-4.  Vertaling in Vaderl. letteroef., 1794, 496-8.] 257   ... vermits .. punten, wanneer zy van metaal zyn, door den blixem gesmolten kunnen worden. Myne proefneemingen .. hebben geleerd, dat het beste potlood .. vergruisd wordt ... ... zo doet men veiliger op eenen afleider drie of vier punten te stellen ... ... aangetoond, dat puntige afleiders niet zo veel voordeel .. hebben .. [3, 141] 259   Vyfde Hoofdstuk.  ... verkalking der metaalen. 271   ... glazen .. in stukken geslaagen ... Ik heb echter zederd tot myne verwondering gezien, dat de H. H. DEIMAN en VAN TROOSTWYK, te Amsterdam, de ontlaading eener battery van 135 voeten geleid hebben door metaal-draaden, luchtdigt besloten in eene buis van slegts 3/8 duim middellyn, en hier mede verscheiden proefneemingen hebben kunnen in 't werk stellen ... 273   ... (a). Te vergeefsch heb ik zederd getracht buizen van zeer dik glas, en zelfs van veel grooter middellyn te verkrygen ... ... geenzins te besluiten valt, dat deeze metaalen [goud en zilver] .. niet waarlyk verkalkt worden (b).   (a)  Beschrijving van eene Electrizeer-machine, Amst. 1789, pag. 68, &c. [plaat II]   (b)  Met dit vermoeden strookt zeer wel het laatste schryven van M. CUTHBERTSON zelve ... | .. Eigenschappen van de Electriciteit, 3de deel [1794], bladz. 143. ... 275   Zesde Hoofdstuk.  ... verschillende onderwerpen. Dr. PRIESTLEY my .. aangemoedigd hebbende, om zyne proefneemingen te herhaalen omtrent de kringen, die hy .. op gepolyste oppervlaktens .. verkregen had, (a) ...   (a)  Priestley History and present state of electricity .. London 1769, p. 623. &c. [Part VIII, Section X.] 277   ... schynen de ontlaadingen van zo groote batteryen, als de onzen, minder geschikt ...
	De Hr. LANDRIANI verzocht my, in 1788, de ontlaading .. te laaten gaan door zeer dunne plaatjes van koper of tin, als AA fig: 4 [Pl. VI] ... 279   Fig: 5 verbeeldt een plaatje koper .. menigvuldige zydelingsche gaten .. scheenen daar niet in geslaagen maar gesmolten te zyn. Te vergeefsch trachte ik met dunne plaatjes tin en lood deeze proefneemingen te herhaalen; hier in ontstond slegts een enkel groot gat, wanneer zy dun genoeg waren. ... door slegte geleiders .. als papier, carton, dunne plaatjes gyps, en mica of zo genaamd Moscovisch glas .. slegts door een enkel groot gat doorboord. 281   Zevende Hoofdstuk.  Waarneemingen betreffende groote Batteryen ... 283   ... drie maalen is 'er by de ontlaading der batterye een glas gebroken .. door een dik koperdraad ... Dit gebeurde echter niet, wanneer ik .. dunne metaaldraaden, dierlyke lichaamen, of andere geleiders stelde, waarin de electrische stroom meer tegenstand vond ... 285  By het gebruik van groote batteryen wordt het ook, om het breeken der fleszen te verminderen, vereischt, dat de electrische stroom uit het midden der batterye op den ontlaader overgaat. ... het werk van den Hr. BROOK .. onder het metaalen bekleedzel een bekleedzel van papier te leggen ... 287   ... Ik bevond inderdaad, dat geene deezer fleszen .. gebroken wierden. ... Ik beproefde vervolgens de laading en het vermogen der ontlaading van deeze fles ... 289   ... dat het vermogen onzer batterye te veel verzwakken zoude, wanneer zy op de manier van den Hr. BROOK bekleed wierd ... 291   AANHANGZEL. 293   Beschryving van eene Electrizeer-machine, op eene eenvoudige wyze vervaardigd ... meêgedeeld in den volgenden brief aan den Hr. INGENHOUSZ, geplaatst in 't Journal de Physique van Juny 1791 [447].     MYN HEER! Daar de Natuurkunde de uitvinding der Electrizeer-machinen met schyven aan uw vernuft verschuldigd is ... In het laboratorium, het welk in het voorige jaar by het museum van Teyler gemaakt is, een electrizeer-machine nodig hebbende ... naspooringen .. waar toe het groote Teyleriaansche werktuig te onhandig is ...     I.  Het electrizeer-tuig met schyven had tot hier toe het gebrek, dat de negative electriciteit altoos zeer veel minder was dan de positive ... ... een te groote geleidende oppervlakte aan de lucht .. blootgesteld ... 297   ... voordeel aan de verscheidene electrizeer-tuigen met cylinders, die ik in het voorige jaar te Londen zag ... De Hr. NICHOLSON heeft aan zyn groot werktuig met een cylinder, (het sterkst werkende en het volmaakste het geen ik van die zoort gezien heb,) een byzonder maakzel gegeeven, waar door hy in denzelfden geleider de positive of negative electriciteit, door eene oogenblikkelyke verandering, kan verkrygen*). ... Gy hebt met my die uitvinding bewonderd, wanneer die vermaarde Natuurkundige ons zyn schoon werktuig liet bezichtigen.   [ *)  William Nicholson, 'A description of an Instrument which, by the turning of a winch, produces the two states of Electricity ...', in Phil. Trans. 78 (1788) 403-7.  Zie Phil. Tr. Abridged, XV, 505-7, fig. 3, 4 van Pl. 6.]
	299   Plaat I. vertoont het werktuig, dat ik met dit oogmerk heb laaten vervaardigen ... wryvers vrygesteld ... (zie Plaat II .. omtrekken van Pl. I ..) ... 301   ... Pl. III. fig: 1 .. verticaale doorsnede ... 303   II.  ... het denkbeeld van den Hr. NICHOLSON te volgen ... 305   ... Pl. II vertoont het werktuig in deszelfs negativen staat. ... 307   III.  ... de gedaante en de grootte van den geleider ... 311   IV.  De opslorpende armen der geleiders ... zonder punten ... 313   V.  Om op eene gemakkelyker wyze de electriciteit .. meede te deelen ... een kromme koperen buis P .. fig: 1 Pl. III ... 315   IV.  Om het wegvloeijen .. langs de steunzels voor te koomen .. bollen T, T .. van mahony-hout ... 317   VII.  De wryvers .. 9 duimen langte ... in myn tweeden brief aan den Hr. LANDRIANI (Journal de Physique, Febr. 1791, p. 109 &c.) .. (*) ...     VIII.  De einden der wryvers ...   (*)  ... drukfouten .. noot .. Journ. de Phys. van Maart 1791, p. 284 [248] ... 319   IX.  De wryvers met derzelver veeren ... 321   X.  Dit werktuig niet meer dan eene schyf hebbende ... 323   ... dat eene battery van 90 glazen .. één vierkante voet .. 150 omgangen .. zich van zelfs ontlaadde. 327   ... schyf van 31 duimen ... de helft van het vermogen .. het welk het Teyleriaansch werktuig immer gegeeven heeft, voor dat de nieuwe wryvers daar aan geplaatst waren. 329   ... sterker .. dan .. van myn werktuig met twee schyven van 32 duim ... [fig.] 333   Het amalgama, waar van ik my tegenswoordig bedien, verschilt ... Nu blyft 'er nog over om de zamenstelling van eenige gedeeltens .. te beschryven, voor hun die dezelve willen navolgen. 345   Ik heb de eer &c. * * 347   ... de ondervinding ... de voordeelen van dit werktuig ... 353   ... geschiktheid om aanstonds te werken .. (d)   (d)  Op den 15 Mey 1792 .. zederd October .. niet gebruikt .. in orde brengen, ten einde den volgenden dag deszelfs werking aan .. buitenlandsche Natuurkundigen te toonen ... wryvers .. werkten .. zo wel, dat ik dezelven onveranderd liet. Den volgenden dag .. straalen van omtrent 9 duimen ... ... den 19 Febr. laatsleden, toen FAUJAS, Directeur van 't Nationaal Museum te Parys, verzeld van de Representanten des Franschen Volks ROBERJOT en JOUBERT, my een bezoek gaven. Hun dit werktuig laatende zien, het geen zederd October 1794 niet ontsloten was, gaf het aanstonds straalen van 7 of 8 duimen langte. 355-7   Het eerste werktuig volgens deeze samenstelling, door den Instrumentmaker Wiekera*) te Amsterdam in 1791 vervaardigd, is kort daar na, door den beroemden Doctor C. R. T. KRAYENHOFF, voor het Genootschap Doctrina [De Groote Club] aldaar gekocht; .. by zyne leszen ... Op den 19 February laatstleden zag ik Dr. KRAYENHOFF eene battery van 9 fleszen van ruim 5½ bekleed glas laaden, by geleegenheid dat hy dit werktuig aan eenige Representanten des Franschen Volks, toen te Amsterdam zynde, vertoonde ...   [ *)  Zie bericht in Alg. konst- en letter-bode, Bericht-blad No. 62 (1792).] 367  [Noot]  Ik heb van M. Cuthbertson wel niet veel goedkeuring of gunstige beoordeeling verwacht, omtrent den uitslag myner poogingen ter verbeetering van de wryvers, zedert het om redenen en omstandigheden, welk het onnodig is te melden, my ondoenlyk geweest is by Teylers Stichting aan zyne verlangens te voldoen; (waarom ik my ook by de proefneemingen .. zederd Nov. 1788 .. my van zyne hulp als instrumentmaker niet wel heb kunnen bedienen) ... 373   Beschryving van het geen aan dit werktuig veranderd of bygevoegd is.
	377   Verschynzels ... schyf, door een enkelen wryver gewreven. In myne naspooringen ter verbetering der electrische wryvers, welke ik in 1789 heb in 't werk gesteld, veel malen van een enkelen wryver gebruik maakende, om door de schyf heen te kunnen waarneemen, wat 'er .. aan of by den wryver te zien ware, heb ik .. zeer onverwacht een zonderling verschynzel waargenomen. ... een sterke straal .. die zich verspreidde over .. de ongewrevene zyde der schyf ... takswyze .. fig: 2 (Pl. VII) ... 379   De verdeeling deezer straalen doet aanstonds duidlyk zien, dat zy geenzins van de oppervlakte der schyf voorkomen, maar dat zy na de gezegde plaats der schyf gaan. Dus leert derhalven dit verschynzel, dat wanneer een schyf door een enkelen wryver gewreven wordt, als dan dat gedeelte der ongewrevene zyde, het geen recht tegens over den wryver staat, zeer sterk de electrische stof aantrekt. ... kwam my voor omtrent de oorzaak der electrische opwekking .. misschien eenig licht te zullen kunnen verspreiden ... ... onderzoek .. February 1790 .. kortelyk hier onder gemeld. 381   ... uit de Frankliniaansche leer wel af te leiden. Daar zy [de verschynzels] echter my niet tot dat geene geleid hebben, het welk ik 'er van verlangde, oordeel ik het onnodig dezelve thans breeder te verhandelen. Ik hoop, dat andere Natuurkundigen .. 383   .. daar mede gelukkiger zullen mogen slagen, en daar door eens duidelyk het geheim der electrische opwekking ontdekken zullen. 385   INHOUD. [ Bespreking van deel 9 in Vaderlandse letteroefeningen, 1796, 330-8.]

Deel 10 (^), 1798
i	M. van Marum, Beschryving van eenige nieuwe of verbeterde chemische werktuigen
	iii   VOORREDE.   In het jaar 1785 te Parys zynde ... iv   Eenigen myner Scheikundige Landgenooten waren met deeze myne spoedige toetreeding tot de Lavoisieriaansche leer, en met myne openbaare belydenis van dezelve, in den aanvang weinig te vreden*) ... Een voornaame reden, waarom deeze leer voorheen zoo weinig de aandacht der Natuur- en Scheikundigen hier te lande tot zich trok ... proefneemingen ... de toestel .. wegens zyne kostbaarheid en moeijelyke zamenstelling, bezwaarlyk te verkrygen ... De proefneeming omtrent de zamenstelling van het water .. (die tot dien tyd toe, zo ver ik weet, niet buiten Parys genomen was) ... v   ... voor rekening van Teyler's stichting te beproeven ... De uitslag myner poogingen .. heeft eindelyk in 1791 aan myn verlangens beantwoord ... vii   ... de omstandigheden des tyds, en byzonderlyk de moeijelykheid om by de door den oorlog zoo zeer belemmerde scheepvaart het vereischte glas .. te bekomen ... viii   ... LAVOISIER in zyn traité élementaire de chimie [fig.; 1e ed. 1789, T. 2]   [ Grondbeginselen der scheikunde, 1800, vert. N. C. de Frémery e.a.]  1   H. 1.  Beschryving van een Gazometer ... Pl. I   [ Fysisch kabinet: Verbrandingstoestel voor waterstof.]
	24   H. 2.  ... een zeer eenvoudigen Gazometer ... zamenstelling des waters. ... Pl. IV  [hiernaast] 33   H. 3.  ... lucht-ontvangers ... toestel voor de zamenstelling des waters. 37   H. 4.  ... verbranding van phosphorus ... 40   ... ontvlammen van phosphorus in het zoogenaamd ydel der lucht-pomp. 57   H. 5.  ... verbranding van kool in gaz oxygène ... 61   H. 6.  ... verbranding der oliën ... 72   H. 7.  ... ontbinding van alcohol. 87   H. 8.  ... oxidatie der kwik ... 91   H. 9.  ... oxidatie van het yzer. 95   ... luchtzoorten boven kwik ... 99   H. 10.  ... vochten ... in 't ydel ... 107   H. 11.  ... eenvoudige lucht-pomp ... teffens als pers-pomp ... Bij het ontleedigen of verdunnen der lucht in groote glazen .. verdroot my dikwyls de langwyligheid der uitpomping door de gewoone lucht-pompen; ook konde ik dezelve niet zoo ver van dampkrings-lucht ontleedigen 108   als ik wenschte, zelfs niet door de nieuwere lucht-pomp van John Cuthbertson*), die ik by de proefneemingen van de zamenstelling van het water gebruikt heb ... Meermaalen by eigen indervinding geleerd hebbende, dat werktuigen zyn verbeterd geworden, door ze eenvoudiger te maaken, heb ik ook deezen weg ter verbetering der lucht-pomp ingeslaagen. In den jaare 1697 deed de Leidsche professor SENGUERD°) eene eenvoudige lucht-pomp vervaardigen .. 3½ duim wyd en 25 duimen lang ...   [ J. Cuthbertson, Beschryving van eene verbeeterde lucht-pomp, 1788.  Beschryving en gebruik van eene nieuwe verbeeterde lucht-pomp, 17XX.]   [ °)  Wolferd Senguerd, Rationis atque experientiae connubium (3e ed. Rott. 1715) p. 4: 1679 (Gehler (1787) noemt 1697).   Fig. in: G. Wiesenfeldt, Leerer Raum in Minervas Haus, KNAW 2002, Ch. 3, fig. 3.6, 3.8 en 3.24-5.]
	110   ... heb ik deeze pomp even wyd en even lang doen maaken, als die door Senguerd gebruikt is .. niet schuins .. maar rechtstandig gesteld .. fig. 1 van pl. XIV .. dat de kraan .. bestierd wordt door den voet ... 111   Eene tweede verbeetering aan deeze pomp is eene meer volkomene aansluiting van den zuiger op den bodem der pomp, wanneer de zuiger is neergedrukt, waar door de lucht uit de pomp zoo ver als 't mogelyk is wordt uitgedreven. 115   ... pylbuis ... beproefd, tot welken graad ik de lucht door deeze pomp verdunnen kan. ... in groote glazen ... 116   ... 906 cubick duimen ... zoo verre verdund, dat de kwik slechts één lyn in de pyl-buis wierd opgehouden. 117   ... als Perspomp ... 121   INHOUD

Deel 11, 1801
1	G. Sartorius, Verhandeling over de vraage, Welke zyn de redenen, waarom de meeste volkeren de metaalen, en wel inzonderheid goud en zilver, hebben verkooren tot het representative teken van waarde of rykdom? ...
65	S. Pap de Szathmar, Idem
183	J.H.M. de Guer, Idem
289	Inhoud
Deel 12, 1804
1	D. Tiedemann, Verhandeling over de vrage, welken invloed heeft de dichtkunst, voornamelyk in de vroegere eeuwen, op de beschaving van het menschelyk verstand gehad?
157	J. de Bosch, Idem
Deel 13, 1804
1	J.D.O. Zylius, Verhandeling over den tegenwoordigen staat der natuurkennis van de waterachtige verhevelingen des dampkrings
	136   ... eene in elk opzicht hoogstmerkwaardige proefneming van VAN MARUM (w). ... Gelyk in de aangehaalde proefneming de met waterstofgas gevulde luchtbollen door electriciteit uitgezet en aan het stygen gebracht wierden, zoo wordt ook elk blaasje .. ligter, en de geheele wolk, welke uit zulke blaasjes bestaat .. met hoogere of lagere luchtlagen in evenwicht gehouden.   (w)  Eerste vervolg van proefnemingen, bladz. [zie 4, 219 e.v.: 'konst-wolken'.  Van Marum ook genoemd op p. 141-2, 149, 150.] 175   INHOUD
Deel 14, 1805
1	J. Brouwer, Verhandeling ... opgave van hetgeen de achttiende eeuw in vergelyking der naastvoorgaande byzonder eigen of karacteristiek heeft, en .. of de meest bekende Europische volken gedurende de XVIIIde eeuw in gemelde opzigten al of niet gevorderd zyn
	5   ... het twyfelachtig en vaak gemisbruikt woord verlichting ... 9  [Noot]  Esquisse d'un Tableau des Progrès de l'Esprit humain, Ouvrage posthume de CONDORCET [1794].   [ Ned. 1802, met opm. vertaler (H. Ewijk): "... kon het niet missen, of moesten eenige trekken voorkoomen, die den Christelijken Godsdienst min gunstig waren. Ik heb gemeend dat ik wel zou doen deze plaatsen .. te verzachten of geheel wegtelaten".]
172	Inhoud
Deel 15, 1807
1	N.G. van Kampen, Verhandeling ... een geschiedkundig onderzoek en ... opgave van de lotgevallen der dichtkonst, zoo onder de meest bekende oude als hedendaagsche volkeren ...
457	N. N., Idem (fragment)

Deel 16, 1809
1	A. van den Ende, Redevoering ... over de belangrykheid en nuttigheid van de beoefening der natuurkunde voor den mensch als mensch
	3   ... bystand en teregtwyzing .. van den zoo zeer verdienstelyken Directeur van Teylers Museum*), mynen zeer hooggeachten vriend, aan wiens meest vriendschappelyken leiding en voorlichting ik geheelenal de vorderingen verschuldigd ben, welke ik, gedurende myn verblyf in deze stad, in verschillende gedeeltens der Natuurkunde moge gemaakt hebben. ... Hier dan byeengekomen, Myne Heeren, met oogmerk om eenen aanvang te maken, met gedurende dezen en volgende winters .. elke week éénen avond te wyden aan het onderzoek, van hetgeen de Natuur beschouwenswaardig oplevert ...   [ *)  M. van Marum.] 33   Beschouwt men dien gordel van licht, den Melkweg ... als het ware eene aaneenverbondene reeks of lage van zonnestelsels, terwyl de honderde licht- of nevelvlekken .. zoodanige afzonderlyke en op zichzelven staande groote algemeene melkwegstelsels zyn*) ...   [ *)  Dit denkbeeld kwam van Thomas Wright, An original theory or new hypothesis of the Universe (1750) 76, 83-4. Het werd verbreid door Immanuel Kant, 1755.  Wright citeert (op p. V) Huygens, The celestial worlds discover'd (1698/1722) p. 8.] 34   ... dat de planeten van ons zonnestelsel door dezelfde kracht, die een steen doet nedervallen, elkander bestendig zoeken te naderen ... en uit kracht eener, haar eigen, rechtlynige beweging zich bestendig van hare banen zoeken te verwyderen ... 35   ... zoodat de weegschaal der wereld onveranderd in het volkomenst evenwigt staat. ... Zoo lezen wy dan aan den onmetelyken starrenhemel in grootsche trekken ALMAGT, in de weldadigste inrigting, zamenstelling en onderhouding der dampkringslucht ALGOEDHEID, in de hoogste konst van het menschelyk oog ALWYSHEID. ... Zouden alle die zonnen en planeten niet de woonplaatsen zyn van redelyke schepselen ...?
41	G. Bakker, Redevoering over de betrekkingen tusschen de natuurlyke geschiedenis der dieren, en derzelver ontleedkundige beschouwing
81	J. Nieuwenhuis, Verhandeling ... Blykt het uit de geschiedenis der natuurkunde, dat het aanwenden van zoogenaamde bovennatuurkundige grondbeginselen ooit iets toegebragt hebbe, ter uitbreiding van deze wetenschap ...?
	257   INHOUD.

Deel 17, 1809
1	P. Kikkert, Verhandeling over de oorzaak van het gebrek aan uitmuntende historieschilders in ons land ...
247	A. v.d. Willige, Idem
331	J. van Manen Az., Idem
425	F. X. Burtin, Idem
Bespreking van deel 17 in Vaderlandsche letteroefeningen, 1810, 539-545.
Deel 18, 1814
i	D. G. Kieser, Mémoire sur l'organisation des plantes ...
	ix   Table de matières. 1   De l'anatomie des plantes. 14   Mr. VAN MARUM ... 1773 [zie deel 9, p. 73]. 163   Seconde partie. De la physiologie des plantes. 295   Supplément: Anatomie comparée des conifères et des arbres verts. 313   Explication des Figures [i-xxii].
Deel 19, 1814  (^)
1	J.A. Streso, Verhandeling ... eene beknopte opgave ... van de levenswijze en de gewoonten onzer voorvaderen, hier te lande, van de vroegste tijden af, tot aan het einde der zestiende eeuw ...
99	J. van Manen, Idem
Deel 20, 1828
1	A. F. Sifflé, Verhandeling ... Welke voorbeelden hebben geachte Neder- en Hoogduitsche dichters ... gegeven ten opzichte van het gebruik van min regelmatige rijmwoorden ...?
Deel 21, 1832
1	R. Bernhardi, Verhandeling ... omtrent hetgeen men thans van geologie waarlijk wel weet ... [Duits] 345   Uebersicht des Inhaldes.
[...] Deel 25, 1849
1	H. Schlegel, Verhandeling over de vereischten van natuurkundige afbeeldingen
	6   ... Hij zal de natuurlijke symmetrie der voorwerpen zoo veel mogelijk moeten bewaren, en die symmetrie zal nog meer in het oog vallen, doordien zekere deelen der dieren, zoo als b.v. de vinnen der visschen, de vleugels en pooten der insecten, regelmatig uitgespreid moeten worden voorgesteld. ... 8   ... dat eene natuurkundige teekening, voor eenig wetenschappelijk doel bestemd, slechts aanspraak kan maken op kunstwaarde, naarmate het doel veroorlooft, dat bij hare vervaardiging mag toevlugt genomen worden tot de middelen, die men bij eene schilderachtige teekening in het werk stelt. ... 77   VERKLARING der afbeeldingen. Fig. 3. Afbeelding van Stenops Kukang*) van Java, naar het leven geteekend, op drie vierden der nat. grootte.   [ *)  Nycticebus javanicus, Nycticebus coucang javanicus (Javan slow loris); zie ook J. L. C. Schroeder van der KOLK (naschrift J. van der HOEVEN), Bijdrage tot de Anatomie van den Stenops Kukang, Leiden 1841.] 79   KORTE OPGAAF der voornaamste algemeene regelen ...
Deel 26, 1851
1	P. O. v.d. Chijs, De munten der voormalige hertogdommen Braband en Limburg ...
	26-2 (1852)  ... der voormalige graven en hertogen van Gelderland ... 26-3 (1853)  ... der voormalige heeren en steden van Gelderland ... 26-4 (1854)  ... der voormaligen heeren en steden van Overijssel ... 26-5 (1855)  ... van Friesland, Groningen en Drenthe ... 26-6 (1858)  ... der voormalige graafschappen Holland en Zeeland ... 26-7 (1859)  ... der bisschoppen van de heerlijkheid en de stad Utrecht ... 26-8 (1862)  ... der leenen van de voormalige hertogdommen Braband en Limburg   [ Bespreking in Vad. Lett.] 26-9 (1866)  ... der Frankische- en Duitsch-Nederlandsche vorsten ... Pl. i-xxxvi
[...] Nieuwe reeks , 1873 ... [...] Deel 9, 1919
	J.M. Burgers, Het atoommodel van Rutherford-Bohr

Deel 11, 1936
	H.B.G. Casimir, On the interaction between atomic nuclei and electrons
Deel 16, 1958
	A. Kockelmans, Tijd en ruimte : de opvattingen van Albert Einstein over de absolute betrekkingen volgens tijd en ruimte tussen voorvallen in de werkelijkheid en haar betekenis voor de wijsbegeerte der anorganische natuur