Home | Beeckman | Varia | Index

Teruggevonden , indeling , vertaling 1727 , overeenkomst , bronnen

Schola Salernitana, 1625


In het 'Journal' van Isack Beeckman, T. 3, p. 2 (mei 1627) staat een notitie over kaas (beter na ander voedsel te eten), met een vermelding van Galenus, waarbij de uitgever C. de Waard moest erkennen: "Passage pas retrouvé".

Teruggevonden

Dat deze passage niet is terug te vinden bij Galenus werd ook duidelijk na een zoektocht van enkele dagen op het internet. Maar opeens was daar:
Schola Salernitana, Paris 1625, met de naam Galenus dichtbij een algemene spreuk over kaas (p. 110):

Caseus est nequam, quia concoquit omnia, se quam.
Kaas is goed voor niets, omdat die alle spijs verteert, ...  

Vertalen van de laatste twee woorden hiervan gaf hoofdbrekens, maar een Engelse versie bleek te staan in:
John Ray, A Complete Collection of English Proverbs (1678, p. 40):

Cheese it is a peevish elfe, It digests all things but it self.
Kaas dat is zeker een dwarse dwerg, die alles verteert behalve zichzelf.  

Aan de Medische School van Salerno was al vroeg in gebruik: 'Regimen sanitatis', een leerdicht dat later vele malen werd herdrukt.
In de editie van 1625 staat op p. 111 dat kaas (niet te jong of te oud) als laatste moet worden ingenomen na ander voedsel, en deze editie komt voor in de veilingcatalogus van Beeckmans bibliotheek (1637, Med.8vo.15), dus het is heel goed mogelijk dat deze de bron is van de genoemde notitie van 1627.
Beeckman had eerder geciteerd uit de 'Medicina Salernitana', in 1620 (T. 2, p. 142-147 en 153), en deed het in 1627 nog een keer (T. 3, p. 7).

Andere indeling

De indeling van editie 1625 is wel anders dan de gebruikelijke. In plaats van 103 hoofdstukken over allerlei verschillende onderwerpen wilde de bewerker Renatus Moreau de volgende indeling (zie Voorwoord, p. 48):
- deel 1 behandelt de oorzaken ('etiologisch'), deel 2 de tekens ('semiotisch'),
- deel 1A handelt 'profylactisch' over het behoud van een perfecte, en herstel van een wankelende gezondheid; en deel 1B 'therapeutisch'.
- deel 1A krijgt zes 'secties', handelend over: Lucht, Voedsel en drank, Beweging en rust, Slapen en waken, Afscheiding en behoud, Gemoeds­aandoeningen en remedies, volgens een toen bekend rijtje van zes niet aangeboren zaken ('res nonnaturales') die zorgen voor een gezonde toestand ('euexia').

Maar tijdens het bewerken kreeg Moreau andere uitgaven in handen die ook veel goeds leverden, en zelf had hij veel opmerkingen te maken; er zijn ook toevoegingen (die staan tussen aanhalingstekens), uit een eigen manuscript of een andere bron (zie p. 51). Alleen de eerste twee secties zijn afgemaakt, op bijna 800 bladzijden, de eerste met maar één hoofdstuk, over de Lucht (84 blz, 13 onderdelen), de tweede met 77 hoofdstukken (zie Index).

Vertaling 1727

Gelukkig is bij DBNL een makkelijk doorzoekbare tekstversie beschikbaar van:
Carolus Tuinman, De oorsprong en uytlegging van dagelyks gebruikte Nederduitsche spreekwoorden, met in deel II (Midd. 1727) een apart stuk (p. 1-56):
'De Schoole van Salerno. Dat is, Voorschriften om de gezondheid te bewaren. Vertaalt.'. Aan het begin het gedichtje:
Laat Spreuken van Hippokrates
  Schier voor een Godspraak zyn gehouden:
  Salernôs School gaf ook haar les.
Tot nut van jongen en van ouden.
  Het allerzekerste bescheid.
  Verkrygt men door ervarendheid.
Dan een bericht aan 'Lezer':
't Waren eenige ledige tydpoosjes, waar in ik nu al lange geleden dit kleine werkje uit het Latyn en de knuppelversjes*) naar den trant van die eeuw, in Nederduitsche rymtjes bragt ...

  *)  Lat. 'versus leoninus'. Zie 'Leonine verse'.
En dan de gebruikelijke 103 korte capita, zonder commentaar.
Vanaf cap. 76 staat er geen in ed. 1625: ze gaan over kwalen, jaargetijden, aantallen (botten, tanden, aderen), vier vochten en vier temperamenten, tekens, aderlating (11 capita!).


Overeenkomst

1625 Schola Salernitana 1727   De Schoole van Salerno
p. 1 Prolegomena. p. 2 ... Spreuken van Hippokrates ...
5 cap.  2. De antiquitate Tot nut van jongen en van ouden
47 9. Ordo totius operis 3, 4 Aan de Lezer.
p. 1 Pars Prophylactice de causis Sanitatis
agens.
Sectio 1 De Aere. Operis institutum. cap.
Anglorum Regi scribit ... 1 ... aan der Britten Majesteit ...
15 Si tibi deficiant medici ... Indien gy artzen hulp wilt missen
19 cap. 1. De aere. Aer sit purus ... 14 ... lucht moet zuiver zyn ...

Sectio 2
De cibu et potu
p. cap. cap.
85 1 De administratione 56 ... bestiering der levenswyze
88 2 De cibis bene nutrientibus 8 Welvoedende spyzen
96 3   ,,   ,,   & impinguantibus 9   ,,   en vetmakende ,,
104 4   ,,   vitandis 7 Spyzen die men myden moet
125 5 De quantitate ciborum (ex ms)
"Pone gulae metas ..." [^] 		-
128 6 De qualitatibus ... ex saporibus 53 Van de smaaken
135 7 De ciborum praeparatione (ex ms)
"Lixa fovent, sed frixa nocent ..." 		-
145 8 De generali ciborum condimento 22 Eene algemeene sauçe
152 9 De sale 52 Van zout
158 10 De tempore assumendi alimenti 19 Wat eetens wyze in yder tyd
169 11   ,,   particulari assumendi 6 Van de gesteltheid voor't nemen
179 12 Quae fames ingerendum cibum suadeat
"Non bibet non sitiens ..." 		-
181 13 De coena 5 Van't Avondmaal
200 14 De secundis mensis seu Bellariis 38 ... Eet kaas na vleesch
204 15 De ordine in cibis servando 38 ... Een teug dient tot begin
211 16 De consuetudine   ,, 55 Van levenswyze
225 17 De eduliis in particulari ... Pane 24 Van Brood

p.
cap.
cap.
306 18 De vipa et offa 54 Van wynsop
311 19 De pisis et fabis 33 Van Erweten
327 20 De oleribus in genere (ex ms.)
"Ius olerum cicerumque bonum ..." 		-
330 21 De herbarum radicibus ... Buglosso
"Vinum potatum ... macerata buglossa" 		-
341 22 De Borragine .. gaudia
"Dicit Borrago gaudia semper ago" 		-
342 23 De Malva 58 Van Keesjesbladeren
350 24 De rapis 47 Van raapen
359 25 De caulis 57 Van kool
368 26 De chaerefolio 67 Van kervel
373 27 De pastinaca
"Quod pastum tribuat" 		-
377 28 De absinthio.   Nausea ... marina ...
"Comfortat nervos" 		21 Van zeewalging
drink ... zeewater met wat wyn
388 29 De abrotono (ex ms)
"A. crudo stomachi purgabitur humor" 		-
390 30 De sicla
"Sicla parum nutrit ...", Sicla est Beta 		-
395 31 De scabiosa -
398 32 De chelidonia 71 Van schelkruid

p.
cap.
cap.
400 33 De hyssopo 66 Van Hysop
408 34 De mentha 59 Van bruinheilig
414 35 De marathro 49 Van venkelzaad
420 36 De pulegio 69 Van polei
427 37 De ruta 61 Van wynruid
438 38 De salvia 60 Van saly
451 39 De nasturtio 70 Van kers
457 40 De enula campana 68 Van alantswortel
465 41 De caepis 62 Van ajuin
475 42 De porro 74 Van look [prei]
480 43 De urtica 45 Van netelen
486 44 De silere montano
"Siler montanum non sit tibi sumere ..." 		-
488 45 De spinaciis
"De cholera laeso spinachia ... ori" 		-
493 46 De salice 73 Van Wilgen
495 47 De floribus ... Viola 64 Van Maartsche vioolen

p.
cap.
cap.
503 48 De sambuci floribus
"S. flores, sambuco sunt meliores" 		-
507 49 De croco 73 Van saffraan
518 50 De herbarum seminibus ... sinapi 63 Van mostaardzaad
523 51 De aniso 50 Van anys
526 52 De anetho & coriandro
"Anethum ventos prohibet ..." 		-
532 53 De fructibus arborum [cf. cap. 10] 19 Wat eetens wyze in yder tyd
538 54 De cerasis 40 Van kerssen
542 55 De prunis 41 Van pruimen
545 56 De pyris 39 Van peeren
549 57 De persicis, racemis, & passulis 42 Van perziken, druiven, razynen
558 58 De moris
"Mora sitim tollunt ..." 		-
560 59 De ficubus. "Pectus lenificant ..." 43 Van vygen
566 60 De mespilis 44 Van mispels
569 61 De quibusdam aromatis ... pipere 75 Van peper
581 62 De zingibere
"Zingiber ante datum morbum ..." 		-
584 63 De cibis ex animalibus ... avibus 29 Van vogelen ... goed te eeten

p.
cap.
cap.
620 64 De anate
"O fluvialis anas" 		-
622 65 De ansere
"Auca sitit coum [vinum] mensis
campis Acheloum" 		-
625 66 De carnibus animalium ... porco 25 Van verkensvleesch
631 67 De carnibus vitulinis 28 Van kalfsvleesch
637 68 De carnibus piscium 30 Van visschen
653 69 De quibusdam piscibus 30 Snoek, baars en karper ...
675 70 De anguilla 31 Van Paling en kaas
682 71 De partibus animalium ... avium
"Cessat laus hepatis nisi ... 		-
699 72 De partibus quadrupedium
"Ilia porcorum bona sunt ..." 		-
726 73 De excrementitiis ... de ovis
"Non vult mentiri ..." 		-
738 74 De esu ovorum 38 ... Na 't leêgen van elk'eyerdop
740 75 De excrementis ... de lacte 34 Van melk voor teeringachtigen
756 76 De caseo 37 Van kaas
774 77 De butyro et sero 35 Van boter
36 Van wei


Bronnen

  Exemplaren van Schola Salernitana, Par. 1625 (ed. Renatus Moreau):
Bibliotheca Regia Monacensis, Kreisbibliothek Regensburg, École supérieure de Pharmacie Paris.
Bibliothèque numérique Medica BIUM heeft het laatste exemplaar met een lijst van hoofdstukken.

Herdruk van ed. 1625:
Schola Salernitana, de valetudine tuenda ... Adiectae sunt Animadversiones novae & copiosae Renati Moreau, Doctoris Medici Parisiensis, Lutetiae Par. Apud Lud. Billaine, 1672.
De indeling is dezelfde als die van ed. Par. Sumptibus Thomae Blasii, 1625 (inclusief de opdracht aan kardinaal Richelieu).


  Bibliografie van edities (1480-1830) bij: Paola Nigro, 'La Scuola medica salernitana', Spolia, Journal of Medieval studies. Met o.a.:
-  The Englishmans doctor. Or the schoole of Salerne, London 1607, txt (over kaas: "Cheese after Flesh"); 1617, txt.
-  Regimen Sanitatis Salernitanum, a poem on the preservation of health in rhyming latin verse, Oxford 1830 (Preface: met figuren naar houtsneden in de Duitse edities van Curio, gedrukt in 1559, 1568, 1573).

Niet genoemd worden daar:
-  Medicina Salernitana, Frankfurt 1605.
-  J. H. Alsted, Encyclopaedia, Herb. 1630, T. 5, p. 1855-1858.
-  Schoola Salernitana, bestaande in regelen tot behoudenis der gesontheydt, Amst 1658, C. Jansz., 2e druk: J. H. Boom; vert. I. G.
-  C. Tuinman, 'De Schoole van Salerno', in De oorsprong en uytlegging van dagelyks gebruikte Nederduitsche spreekwoorden, deel 2, Midd. 1727.


slapend in een stoel
De Diurno sive Me-
ridiano somno.   Cap. III.
(Ed. 1559, fol. 14v.)

Van den dag-, of middagslaap.
(Ed. 1727, Cap. III.)

60 figuren in ed. 1559: fol. 1, cap. 3, 5, 6, 10, 14, 15, 17, 24 ...



Home | Beeckman | Varia | Schola Salernitana, 1625 (top) | Journal, 1627