3   H O O F T S T V C,

Inhoudende ghemeenen reghel, van der Steden nieu manier van
verstercking, door schuerende Spilsluysen.

K O R T B E G R Y P   V A N   D I T   H O O F T S T V C.

Nt Kortbegrijp deses handels ghezeyt wesende van't onderscheyt int gemeyn tusschen dit 3^e en 'tvolghende 4^e Hooftstuc, zoo zullen de bezonder Opschriften der voorbeelden van dit 3 Hooftstuc dusdanich zijn.

I Voorbeelt, van een Stadt aen't strandt gheleghen, daer de Duynen of Dijcken
    op beyde zijden teghen de wallen aenkomen, en verbetering vereyscht.

2 Voorbeelt, vande verbetering der Stadt des I Voorbeelts, deur het legghen
    van twee Spilsluysen.

3 Voorbeelt, van't legghen der ravelins voor de Spilsluysen.

4 Voorbeelt, van't legghen der Watermolens nevens de Sluysen, en der ravelins
    voor beyde t'zamen, metten oorboor daer uyt volghende.

5 Voorbeelt, vande meerder stercte, en ander bequaemheden, die de voorschreven
    Stadt krijcht door het omgraven van noch een gracht.

6 Voorbeelt, inhoudende schuering der grachten van Steden niet aen stranden
    gheleghen als de voorgaende, maer zoo verre daer af, datmen tusschen beyden
    kan Legher slaen.

7 Voorbeelt, van schuering diemen doen kan in grachten van Steden, gheleghen
    aen Zee of groote Rivieren zonder ebbe en vloet, maer hebbende een kleyn
    Rivierken dat aen de Stadt komt.

8 Voorbeelt, van schuering diemen doen kan met een groote bevaerlicke Rivier,
    zonder ebbe en vloet, ooc zonder kleyne Rivierkens aen de Stadt komende.

9 Voorbeelt, inhoudende schuering der grachten van Landtsteden verre van Zee
    of van groote bevaerlicke Rivieren, maer hebbende een kleyn onbevaerlic
    Rivierken datter aen komt.

10 Voorbeelt, vande verbetering der Houders of Boesems, diemen ten platten Lande
    ghebruyct, zoo tot schuering der Havens, als tot drooghing der Landen.

11 Voorbeelt, vande schuering der Vaerden door venen daermen Turf steect.

12 Voorbeelt, vande manier der bequame schuering vande Vaerden tusschen twee
    Eylanden, of tusschen vast landt en Eylandt daer ebbe en vloet is.

I   V O O R B E E L T,

Van een Stadt aen't strandt gheleghen, daer de Duynen of Dijcken op beyde zijden
teghen de wallen aen komen, en verbetering vereyscht.

Aet tot dien eynde A deser I Form een Stadt wesen, ligghende aen't strant B, zulcx dat de Zee of groote Rivier C die ebbe en vloet heeft, met haer hooch water daer teghen aen slaet, zonder tusschen het water en de Stadt plaets te zijn daermen mach Legher slaen: Met D en E worden beteyckent de Duynen of Dijcken op beyde zijden teghen de Stadtwallen aenkomende.
Zoodanighe Steden hebben tot noch toe het ongheval ghehadt, datmen die niet behoorlic en heeft konnen verstercken, om datmen ter plaetsen van D en E gheen deurgaende grachten maken en kan, want daer zandighe Duynen zijnde, de diepte diemender in graeft en kan niet blijven, maer wordt terstont door het Zeewater met zandt ghevult ter hooghde van't strant, waer op de winden noch meerder hooghde van Duynen brenghen. Maer ter voorschreven plaetsen van D en E Dijcken zijnde, die teghen de wallen aenkomen, sy vervullen de grachten: En daer schoon steenen Beeren gheleyt wesende {Dodanen, dat's  dos de asnes.}, ghelijc gheteyckent zijn by F en G, zoo ist van daer af langs het strant van F tot G drooghe, voornamelic met leeghe wateren en aflandighe winden.

[ 24 ]

  Om dese onghevallen vande Stadt des I Voorbeelts te verbeteren, zoo zal ic nu myn bovenschreven voornemen verklaren, stellende eerst voorbeelden vande kleenste kost, en meeste lichticheyt, daer na van meerder kost, om na gheleghentheyt des noots en der middelen van ghelt, zich int verbeteren te moghen richten.

2   V O O R B E E L T,

Vande verbetering der Stadt des I Voorbeelts, deur het
legghen van twee Spilsluysen.

[ 25 ]

En zal de twee Beeren F, G, des I Voorbeelts wech doen, en stellen by elcke dier plaetsen een Spilsluyse, wijt neem ic 50 voeten, met twee paer deuren, als in dese 2 Form ter plaets des Beers F de twee paer deuren H en I: En ter plaets des Beers G de twee paer deuren K, L, wesende van form ghelijc het Sas tot Vlissinghen, dat breet is 40 voeten 10 duym Rijnlantsche maet, hebbende ooc twee paer steecdeuren: Voort zalmen't van die deuren af tot aen't water der Zee of Rivier deurgraven zoo verre het noodich is, ghelijc aenghewesen wort mette twee grachtkens of Havens MN, OP, welcke zoo gheleyt zijn, dat by aldiense door 'tghedacht voortghetrocken waren tot datse malkander raecten, zouden een rechthoec maken, en dit tot zulcken eynde als ic hier na zegghen zal. Ooc is te weten, dat dese twee Havens met hoofden dienen bezet te wesen, zoo lanc alsmen den noot bevint te vereysschen, om de Havens in die form te blijven, en int strant beter schuering te maken.

  Dit zoo zijnde, ic zal nu 'tgebruyc verklaren: Het hoogh water des vloets mette ghesloten deuren H L opghehouden zijnde, en daer na het buytenwater mette ebbe ten leeghsten ghekomen wesende, zoo zalmen d'eenmael de spildeuren L openen, en H toelaten, en zal alsdan al het opghehouden water des grachts HQL uytloopen door de deuren L, schuerende het grachtdeel KOP, een andermael zalmen de deuren H openen, en L toelaten, en zal alsdan het water des grachts LQH uytloopen deur H, schuerende het grachtdeel IMN, en boven dien zal de heele gracht geschuert worden, om dattet water zeer stercken stroom heeft.
Noch staet hier t'aenmercken, dat hoewel om de stercke strooms wille inde gracht goede schuering komt, datse nochtans daer zoo gheweldich niet en is als inde twee buytenste grachtdeelen of Havens HMN, LOP, overmits dattet water daer in van hooghe inde ledighe leeghte valt: Maer om zulcke manier van schuering ooc inde gracht te krijghen, dat wort aldus ghedaen: Het water mette ebbe inde gracht ten leeghsten ghekomen zijnde, men zal de deuren K, I, toedoen, daer na het buytenwater metten vloet ten hooghsten ghekomen wesende, zoo zalmen het paer deuren ic neem I openen, en zal alsdan het hooch buytenwater vallen in de ledighe gracht, daer in veel dieper schuerende dan na d'eerste wijse: En hoewel hier me het zant ghebrocht wort van H over Q na K, aldaer vergarende zonder voor dat mael uyt de gracht te gheraken, om dat K ghesloten blijft, zoo kan dat daer na mettet hooch grachtwater op leegh buytenwater uytgheschuert worden door L, na de manier als voren ghezeyt is. Zulcke wijse van dieper schuering des grachts d'een mael met opening der deuren I blijvende K ghesloten, mach een ander mael ghedaen worden met opening der deuren K, blijvende I ghesloten.

  Met dese manier is de Stadt gantschelic in water omvangen, zonder de droochten aende Beeren F G te hebben, want in tijt van noot de deuren open ghestelt zijnde, en met stercke sloten teghen de zijden vast ghemaect, zoo isser tot die plaets de breedde van 50 voeten grachts van grooter diepte, al ist ooc op leegh buytenwater, waer benevens noch t'aenmercken staet, dat voor dese Sluysen tot meerder verzekertheyt moghen ravelins gheleyt worden, daer af ic int 3 Voorbeelt verklaring zal doen.

  Noch mach hier tot voorbeelt dienen, dat bykans door zulcke manier van doen de Stadt Ostende de vasticheyt kreech, daer me sy het vermaert langduerich belegh weerstont, want te voren wast (ghelijc zoodanighe Steden ghemeenelic zijn) een krancke plaets, die mettet deursteken van haer twee uyterste zandighe eynden haer stercte bequam.

  Noch is te weten, dat boven de stercte die dese Stadt aldus krijcht, zoo is zulcke gracht bequaem tot Haven, om in tijdt van beleghering Schepen in te komen, en alle nootdruft in te brenghen: Voort om in tijdt van vrede, of daer gheen vreese des Vyants en is, koophandel te drijven: Ooc om teghen ijsganc Schepen te verberghen, en in te verwinteren, streckende niet alleen tot groot voordeel der Steden, maer ooc, ghelijc voren ghezeyt is, tot groot gherief en zekerheyt van Schip, lijf en goet der varende menschen: boven dien, daer het te voren vuyle stinckende stilstaende grachten moghen gheweest hebben, zijnse aldus van die swaricheyt ontslaghen.

  Voorts nadien de Havens NM, PO door 'tghedacht voortghetrocken zijnde, een rechthoec maken, zoo volght daer uyt, dat by aldienmen neemt d'een Haven als MN te strecken na het Noorden, zoo strect d'ander Haven PO na het Westen, waer uyt men besluyten mach, datmen bykans met alle wint uyt en in kan varen, en nimmermeer heel tegen wint te hebben, mits datmen die Haven verkiese daer de wint het meeste voordeel in doet, zulcx dat zoodanighe gracht is een bequame ree, daer in de Schepen met zekerheyt na goede wint konnen wachten, en deur het een of't ander gat uyt komen.

  Maer want ymant twijffelen mocht aende groote diepten dieder ghezeyt worden te zullen schueren door de Duynen, als ter plaets van NM, PO, zoo is daer af voorbeelt te zien onder anderen aende Havens tot Calis, Duynkercke, Nieupoort, Ostende, en meer ander die met kleene opwindende Sluysdeuren door de Duynen schuerende ghemaect zijn, en onderhouden worden, die ooc zonder de zelve Sluysdeuren (hoewel sy by dese vergheleken zeer kleyn zijn) in korter tijdt verzanden zouden. Voort zietmen veel Havens binnen verscheyden Steden zeer diep gheschuert te worden met kleene Sluyskens en luttel opghehouden water: Als tot Vlissinghe, alwaer men d'oude Haven schuert met een deure tusschen de stijlen, breet zijnde alleenelic 3 voet 3 duym, en met een molenwater alleenelic ontrent 55 roeden lanc en breet, dat haestelic daelt, schuerende nochtans de Haven tot zulcken grooten diepte als blijct: De schuerdeure vande nieuwe Haven is tusschen de stijlen van 6 voet 2 duym. Waer wt men mercken kan wat grooter schuering volghen moet met Sluysdeuren breet 50 voet, daer de heele gracht voor Houder verstrect, die zoo haestelic niet en daelt als de kleene.

  Noch valt deur dese manier van oordening een groote bequaemheyt inde zake van Watermolens, daer int volghende 4 Voorbeelt af zal ghezeyt worden.

3   V O O R B E E L T,

Van't legghen der ravelins voor de Sluysen.

Oewel zommighe Steden die gheen krijch en hebben, d'onkosten van ravelins int eerste niet doen en willen, latende de Sluysen liever bloot liggen, ghelijc int 2 Voorbeelt, nochtans voor de ghene diese begeeren, stel ic hier dese 3 Form, waer in voor de Sluysen HI en KL, gheteyckent zijn de ravelins F en G, diens voorzijden ghestreken worden uyt de nevenstaende bolwercken, ghelijcmen ziet.

[ 28 ]

  Maer op dat de meyning deur grooter form beter verklaert worde, zoo stel ic hier dese 4 Form van het ravelin A alleen, gheleyt voor de twee paer Sluysdeuren by B, voort bediet C een Beer aenden Dijc D, in welcken Beer verstaen wort (ghelijc ooc inde Beeren der volghende Formen) gewrocht te zijn een optreckende Sluysdeurken, alleenelic een voet breet, om te schueren den ravelins gracht van C tot E. De ghetippelde plaetsen zijn het grachtwater.

4   V O O R B E E L T,

Van't legghen der Watermolens nevens de Sluysen, en der ravelins voor
beyde t'zamen, metten oorboor daer uyt volghende.

E Watermolens hebben na de manier diemen tot noch toe ghebruyct heeft aende verstercking der Steden hinderlic gheweest, want malende met water dat ebbe en vloet heeft, haer Houder is buyten of binnen de Stadt: Daer buyten zijnde, de gracht heeft voor eerst twee hinderlicke dammen.
  Ten tweedden, den Houder afgemalen wesende, zoo light de zelve (zijnde deel des grachts) drooghe.
  Ten derden, zoodanighen Houder wast zeer aen, zulcx datse eermense verdiept weynich water begrijpt, en strect de verdieping tot groote kost.
  Ten vierden, by aldienmen den Houder binnen de Stadt veroordent, zoo en komen uyt oorzaec van dien gheen dammen inde gracht, maer het is inde Stadt een groote ledighe plaets, diemen alsser gheen Houder en waer, zoude moghen bebouwen, ooc is zoodanighen Houder onderworpen ghelijc d'ander den aenwas, ondiepte, weynich water, en groote onkosten van zomwijlen te diepen.
  Ten vijfden, malende de Molens niet met ebbe en vloet als voren, maer met loopende Rivierkens, en datse inde Stadt liggen, de loopende Rivierkens worden deur de gracht gheleyt tusschen twee hinderlicke dammen.
  Ten zesten, zoomense buyten de Stadt leght, en de Rivierkens deur de grachten doet loopen, sy verzanden de grachten.
  Ten zevenden, zoomen de Rivierkens doet loopen buyten de gracht, en de Molens daer aen leght, sy staen ten tijde van oorloogh in perijckel van afghebrant te worden.

  Maer alsmen de Watermolens veroordent nevens de spildeur (gelijcmense ghemeenlic leght nevens haer optreckende schuerdeur, daermen de hooghe wateren me loost) zoo zijn daer me de bovenschreven onghevallen voorkomen: Want eerstelic en zijnder gheen hinderlicke dammen inde grachten.
  Ten tweedden en kan zulcken Houder op een ghetije niet afghemalen worden, noch drooch ligghen, want om haer grootheyts wille zal het water op dien tijdt weynich dalen.
  Ten derden, en zal zoodanighen Houder niet aemwassen, noch met groote kost zomwijlen moeten verdiept zijn, maer gheduerlic diep blijven, of om de gheduerighe schuerings wille noch dieper worden, en veel waters begrijpen.
  Ten vierden, en ist niet noodich Houders binnen de Stadt te veroordenen, die een groote onbewoonde plaets in nemen, en boven dien ghelijc d'ander onderworpen zijn den aenwas, ondiepte, weynich water, en groote onkosten van zomwijlen te verdiepen.
  Wat belangt de voorkoming der onghevallen van Molens malende met loopende Rivierkens, daer af zal ghezeyt worden int 7 Voorbeelt.
  Aengaende d'inkomst der Schepen uyt de Havens MN, OP inde gracht, 'sghelijcx d'uytkomst uyt de gracht inde zelve Havens, die mach zonder het malen te verhinderen daghelicx gheschien zoo langhe als de vloet loopt inde gracht, ooc zoo langhe als gheduert den stilstant van't hooghste, en stilstant van't leeghste buyten en binnenwater, de Sluysen open zijnde.

  Tot hier toe is ghezeyt vande Watermolens gheleyt nevens de Sluysen, ghelijcmense ghemeenelic leght nevens haer optreckende schuerdeuren, daermen de hooghe wateren me loost, maer om daer af noch naerder verklaring te doen, metsgaders van't ravelin voor beyde t'zamen liggende, zoo stel ic hier de grontteyckening deser 5 Form, waer af den zin dusdanich is:

A   Overwelfde ganc door den wal, om te gaen na de Molen en na het Ravelin,
  dienende ooc tot * uytvallen. {Sorties.}
B   Molenhuys, 'twelc alsser een * leeghe wal is, mach in des zelven ganc ligghen.
  {Fausebraye.}
C   Plaets des waterrats met syn schotdeur.
D   D'een zijde der Spilsluyse.
E   De twee paer deuren der Spilsluyse.
F   Ravelin, diens voorzijden ghestreken worden uyt de twee nevenstaende bol-
  wercken, daermen in tijt van noot buytenwacht op houden mach, en bequamelic
  gheleghen zijnde om deur den wal daer in te komen, zonder de Stadtpoorten te
  openen.
G   Steenen Beer.
H   Dijc.

5   V O O R B E E L T,

Vande meerder stercte, en ander bequaemheden, die de voorschreven Stadt
krijcht door het omgraven van noch een gracht.

E bovenschreven Voorbeelden zijn gheweest met een Stadtsgracht, die ooc voor Haven verstrect: Doch hebben zoodanighe Steden in tijt van oorloogh drie onghevallen: Het eerste, dat de Schepen daer in bloot ligghen, om van de Vyant te konnen beschoten worden: Het tweedde, dat de Vyant daer droochs voets aen kan komen, en de Schepen in brant steken: Het derde, dattet zorghelic is de Schepen aende Stadts wallen te ligghen, om datmen daer uyt lichtelic op de wallen kan klimmen, en door verraet of aenslach de Stadt innemen.

  Nu hoewel veel Steden dat perijckel willen lijden, nochtans de ghene die d'onkosten begheeren te doen, zullen om dese onghevallen te voorkomen rondtom de Stadt langs de gracht mogen graven een ander gracht of Haven, werpende d'aerde dieder uyt komt tusschen beyden, daer af makende een borstweer van bedecte wegh, ter hoochde datter de Schepen achter konnen verborghen ligghen, en met zulcken afdaking dattet vande wallen overal kan ghezien en ghestreken worden, ghelijc aenghewesen is met dese 6 Form, in welcke rondtom een Stadt daer de Zee of groote bevaerlicke Rivier teghen aenslaet (als vande 3 Form) ghebrocht is noch een Haven met haer twee Sluysen, waer af 'tghebruyc zal zijn als mette voorgaende:
Doch is kennelic datmen dese twee Havens MN, OP met meerder overvloet van water dan de voorgaende tzeffens kan schueren, om datmen beyde de Sluysen op elcke Haven uytkomende, ghelijckelic kan openen, zulcx dat zoodanighe vier Sluysen elcke wijt 50 voeten, zouden t'zamen maken een breedde van 200 voeten, waer me de Havens al anders zouden konnen ghediept worden, dan daermen hier te voren af ghehoort heeft.

  Hier me is ooc openbaer, dat in tijdt van oorloogh de voorschreven drie swaricheden voorkomen zouden zijn: Ten eersten, om dat de Schepen, gheduerende een beleghering, gheleyt moghen worden inde binnenste gracht, alwaer sy mettet hooch borstweer beschermt zijn teghen het schieten des Vyants: Ooc teghen het branden, alzoo hy om de buytenste grachts wille daer niet aenkomen en kan, en hoewel de Schepen dan ligghen tegen de Stadts wallen, dat is zonder perijckel van daer uyt beklommen te worden, eensdeels om datter in zulcken tijt zeer nauwe toezicht op de Schepen is:

Ten anderen, dat sy als binnen de Stadt liggen om de buytenste Havens wille. Maer in tijt van vrede, of alsser gheen vreese des Vyants en is, machmense tot gherief des koophandels laten ligghen inde uyterste Haven, die om de bovenschreven redenen ooc voor ree verstrecken kan.

M E R C T.

  Als het landt zoo leegh waer, datmen om d'uytghegraven aerde daer het borstweer der bedecte wech af ghemaect is, kreghe een grachtken met water, dat ghemeen waer met d'ander groote gracht, deur twee overwelfde waterloopkens, gheleyt zijnde by de Beeren onder het voorschreven borstweer der bedecte wech: Tis kennelick datmen alzoo de Schepen inde groote gracht verzekeren zoude teghen den Vyandt, en dat met zoo kleynen kost alsmen ghemeenelick doet aende bedecte weghen diemen aende Steden en Stercten maect, en krijghende 'tvoorschreven grachtken syn schuering na 'tbehooren.

6   V O O R B E E L T,

Inhoudende schuering der grachten van Steden niet aen stranden gheleghen
als de voorgaende, maer zoo verre daer af, datmen tusschen
beyden kan Legher slaen.

Vlcke Steden kanmen wel heel omgraven zonder Beeren inde grachten te legghen, brenghende de Dijcken zooder zijn buyten om de gracht, inder voeghen dat haer afdakinghen vande wallen konnen ghestreken worden, en voor borstweeren van bedecte weghen verstrecken, maer alsdan en moghen inde Stdt noch gracht gheen Schepen komen, door diense zoo syder quamen, mette leeghe wateren drooch zouden ligghen, zulcx dat alsmender de Scheepvaert begheert, zoo heeftmen tot noch toe Beeren inde grachten moeten legghen, als te Middelburch, inden Briel, en dierghelijcke Steden: Maer om te verklaren hoe zulcx zonder Beeren gheschien kan, zoo teycken ic dese 6 [7] Form met haer twee Sluysen HI, KL als voren, maer met een gracht van d'een tot d'ander: Wt dese gracht loopt na het groot water toe een Haven, die in tween ghedeelt is mette twee deelen MN, OP, op malkander rechthoeckich komende, waer af 'tghebruyc door de bovenschreven voorbeelden openbaer is.

  Maer want ten tijde van beleghering het uyt en invaren der Schepen door zoodanighen Haven zoude konnen belet worden, overmits de Vyant aen de kanten droochs voets komen kan, zoo zijn hier nevens de Haven ghegraven twee grachtkens als R en S, met welcker aerde op de binnenkant gheworpen, verstaen worden borstweeren ghemaect te wesen. Aengaende men vermoeden mocht, dattet water door dese twee grachtkens loopende, te zeer verminderen mocht het water der middelste groote Haven, die daerom te luttel diepte konde krijghen: Hier teghen staet te bedencken, datmen den mont of inkomst dier twee grachtkens zoo nauwe mach maken alsmen wil, want al en warense elc maer twee voet breet, zoo kan daer schuering ghenoech door komen: Zulcke vier voeten, alwaert ooc vijf of zes, hebben luttel te bedien, vergheleken zijnde by 'tgat der 100 voeten vande twee Sluysen, en noch min alsser zulcke vier Sluysen zijn, ghelijc int 5 Voorbeelt.

  Noch ist oorboor aen de mont des Havens te legghen een Schans, ghelijc aenghewesen is met T, tusschen welcke en de Stadt de voorschreven borstweer ender twee grachtkens (heel recht ghetrocken zijnde) konnen ghestreken worden, zoo wel uyt de twee bolwercken der Schans, als uyt de Stadt. Merct noch dat, al waerder tusschen de Stadt en de Schans 1500 voeten langde, zoo schijnet datter gheen ander Schans tusschen beyden en zoude behoeven, maer de plaets al te lanc zijnde, men mochter een of meer tusschen legghen.

7   V O O R B E E L T,

Van schuering diemen doen kan in grachten van Steden, gheleghen aen Zee
of groote Rivieren zonder ebbe en vloet, maer hebbende een kleyn
Rivierken dat aen de Stadt komt.

Ot hier toe is ghezeyt van Steden gheleghen aen Zee of groote bevaerlicke Rivieren met ebbe en vloet: Maer want in veel Zeen en groote bevaerlicke Rivieren gheen ebbe en vloet en is, zoo en konnen de Steden aen de zelve gheleghen, daer af mette schuering na de voorgaende manier niet gheholpen worden: Doch kanmense te weghe brenghen met kleene Rivierkens, die ghemeenelic aen veel Steden komen, om 'tgroot gherief dat de Burgherije trect, zoo van schoon versch water tot hun ghebruyc zeer noodich, als ooc om Watermolens die daer deur malen, en dierghelijcke: Maer beneffens zulc gherief, hebben zoodanighe Rivierkens tot noch toe het ongheval meghebrocht, van hinderlic te zijn aen de verstercking, want by aldienmense doet loopen door de grachten, sy vervullen die met zandt, leytmense door de Stadt tusschen Beeren of Dammen, zonder voorder in de gracht te komen, zoo zijn de Watermolens inde Stadt wel verzekert teghen het afbranden des Vyants, ooc krijcht de Burgherije 'tgherief van't water, maer de gracht heeft vier krancke gevulde plaetsen: Leytmen de Rivierkens buyten om de gracht, zoo worden de Watermolens ten tijde van oorlooch afghebrant, ooc en heeft de Burgherije 'tgherief van't water binnen de Stadt niet.
Maer om nu te verklaren hoemen al dese onghevallen voorkomen kan, zoo laet in dese 8 Form gheteyckent zijn het Rivierken R, komende inde Stadtsgracht by Q zonder Beeren, en van daer ooc deur de Stadt tot aende Watermolen S, en ten laetsten van daer voort deur de Stadts wallen na B tot int groot water ghelijct, neem ic, te voren gheloopen heeft. Tghebruyc hier af is dusdanich: De twee paer deuren L H ghesloten zijnde, en het water van het Rivierken R gheduerlic aenkomende, de gracht vergaert vol waters, zoo hooch als deur ervaring bevonden wort de Landen met haer vruchten te moghen lijden: Dat water alzoo ten hoochsten wesende, men doet daer me de schuering, ghelijc te voren mettet opghehouden tije-water ghedaen wiert, daer int 2 en 3 Voorbeelt af ghezeyt is, te weten, datmen d'eenmael de deuren L opent, en H toelaet, een andermale de deuren H opent, en L toelaet, waer me al het zandt dattet Rivierken mette hooghe wateren inde gracht brengt wech gheschuert wort.

  Tot hier toe is ghezeyt van schuering met volle grachten, dienende voornamelicxt totte dieping der Havens MN, OP; Maer de dieping der grachten kan noch verbetert worden door de schuering met ledighe grachten, of daer 'twater ten leeghsten in is, leggende noch een Sluyse ter plaets daer het Rivierken inde gracht komt, als gheteyckent is by R, want de Sluyse ghesloten zijnde, en het grachtwater t'eenemael afghelaten door de Sluysen HI, KL, en het opghehouden water van R opwaert dan vallende door de Sluyse by R inde drooghe grachten, het doet daer in dieper schuering dan door de voorgaende manier. En is ooc kennelic, dat ten tijde als de groote Rivier ten leeghsten is (ghelijct ghebeurt in drooge Zomers, en 'sWinters na lange vorst) dat dan zulcke schuering bequaemst kan zijn, om dat de grachten dan drooger konnen afloopen. Doch staet hier t'aenmercken vereyscht te zijn, dat de Stadtsgrachten die aldus met kleene Rivierkens gheschuert worden, van eenvaerdiger wijdde behooren te wesen, zonder onghereghelde breetheden, ghelijct om de gheleghentheyt des oorts zomwijlen ghebeurt, want die plaetsen van krancke stroom zijnde, zouden moghen verzanden of aenwassen.

  Noch is kennelic, dattet water des Watermolens staende inde Stadt aen S, syn val en loosing zal hebben om te konnen malen ghelijc te voren, alsser dese manier van schuering niet en was.

[ 36 ]

8   V O O R B E E L T,

Van schuering diemen doen kan met groote bevaerlicke Rivieren, zonder ebbe
en vloet, ooc zonder kleyne Rivierkens aen de Stadt komende.

Henomen dat de Stadt deser 9 Form ligghe aen een groote bevaerlicke Rivier zonder ebbe en vloet, ooc zonder kleen Rivierken, daer me men het water des grachts zoude moghen verhooghen, als inde 8 Form: Om hier me inde gracht en twee Havens MN, OP schuering te maken alleenelic mettet water der groote Rivier, dat ic neem te loopen van N na P, zoo machmen doen als volcht:

  Om voor eerst te schueren de Haven OP na het leegher eynde der Rivier, dat zal gheschien mettet water des grachts ten hoochsten te brenghen, dattet komen kan, sluytende het een paer deuren aen L, en het ander paer deuren aen I open stellende: Twelc zoo zijnde, het water zal eyntlic op de binnenzijde der Sluysdeuren L, zoo veel hoogher komen dan op de buytenzijde, als bedraecht het verval der Rivier op de langde van I tot L: Daerom de deuren aen L gheopent zijnde, zoo zal het opghehouden hoogher water schueren door de Haven OP, en ooc door de heele gracht IQK: Maer het schueren vande Haven MN na het hoogher eynde der Rivier, dat zal gheschien mettet water des grachts ten leeghsten te brenghen, dattet komen kan, sluytende het een paer deuren aen I, en het ander paer deuren aen L open stellende: Twelc zoo zijnde, het water zal eyntlic op de binnenzijde der Sluysdeuren I zoo veel leegher komen dan op de buytenzijde, als bedraecht het verval der Rivier op de langde van I tot L, daerom de deuren aen I gheopent zijnde, zoo zal het hoogher buytenwater der Rivier na de leeghte schieten, en schueren door de Haven MN, en ooc deur de heele gracht IQK.

  Noch ist openbaer, dat langhe Steden daer d'onderste Sluyse verre vande bovenste light, meer verval en verschil van buyten en binnenwater krijgen, dan daerse naerder malkander zijn, want ghelijc meerder tot minder langde, alzoo na genoech meerder tot minder verschil des vervals.

  Ooc is kennelic, dat Rivieren met snelle loop meer vervals hebben, dan die traghelic afloopen; waer uyt te verstaen is, dat zulcken manier van schuering stercker zal zijn ten tijde als de Rivieren hooch zijn, dan leeghe wesende, daerom de Stadtsgracht ten tijde der hooghe vloeden zoo diep gheschuert zijnde, datter de Rivier ten tijde als sy ten leeghsten is door loopen kan, zoo en zal daer na gheen verzanding noch verslibbing, maer meerder diepte te verwachten staen, en dat zonder Beeren te legghen, 'twelc anders noodich valt, om dat de grachten verzanden zouden.

  Noch staet hier te ghedencken, dat tot zulcken manier van schuering als dese, de twee paer deuren aen H en K als int bovenschreven 2 en 3 Voorbeelt onnoodich zijn.

  Merct noch, dat alsser inden Dijc verre genoech vande Stadt opwaert laghe een Spilsluys als ter plaets van R, van welcke een sloot quaem tot inde Stadtsgracht, als van R tot S, 'tis kennelic dat daer me 'tverschil van't hoochste en leeghste water zoo veel grooter zoude worden dan te voren, als bedraecht 'tverval der Rivier van R tot nevens S. Dierghelijcke verschil van hoochste en leeghste water zoudemen ooc krijghen alsmen zoodanighen Sluys leyde inden Dijc vande Stadt neerwaert. Maer alst waer hooch onbedijct lant, ghelijct tot zommighe plaetsen ghebeurt, dan zoudemen de gracht van R tot S moghen graven, zonder aen R een Spilsluyse te leggen, doch veroordenende (om bekende redenen) d'inkomst als R aen een verdiepende bocht der Rivier ghelijc T, en niet aen een aenwassende bocht als V.

[ 38 ]

9   V O O R B E E L T,

Inhoudende schuering der grachten van Landtsteden verre van Zee of
van groote bevaerlicke Rivieren, maer hebbende een kleyn
onbevaerlic Rivierken datter aen komt.

Aet in dese 10 Form A een Landtstadt zijn, verre van Zee of van groote bevaerlicke Rivieren, doch hebbende een kleyn onbevaerlic Rivierken BC, komende aldaer inde gracht: De verkrancking der Steden, en de swaricheden die zulcke Rivierkens mebrenghen, 'tzij datse gheleyt worden door de Stadt, of inde grachten, of buyten om, zijn verhaelt int 7 Voorbeelt, alwaer ooc wel ghezeyt wiert hoemen die voorkomen zal, maer het was van een Stadt ligghende aen Zee of aen een groote bevaerlicke Rivier, tusschen welcke en de Stadt gheen droochte en valt als hier, daerom vereyscht dese schuering des grachts een ander manier van doen, die dusdanich zijn mach:

  Men zal aenden mont van't Rivierken daer't inde gracht komt, als ter plaets van B, legghen een Spilsluyse ghelijc daer aenghewesen is: En ter plaets daer het Rivierken uyt de gracht loopt, 'twelc zij aen DE, zalmen graven een eynde grachts, als DEFG van drie of vier hondert voeten lanc, en ontrent zoo breet als d'ander Stadtsgrachten, daer na zalmen trecken de grachtkanten, als van F tot H, en van G tot I, wijt van malkander wijckende, als van F tot H, en van G tot I, zulcx dat HI vijf of zesmael zoo breet is als FG, en wort verstaen van H tot I geleyt te wesen op waterpas een waterschutsel, tot zulcken hooghde, dat de Stadtsgracht altijt ten minsten 6 voeten waters mach houden: Daer na zijn ghetrocken HK en IL, zulcx dat IHKL beteyckent een breede ondiepe gracht, ten eynde van welcke als ter plaets van KL, gheleyt is op waterpas noch een waterschutsel vande zelve hooghde als HI. Het water daer over komende, datmen na het kleyn Rivierken toe syn loop zal laten nemen zoo't valt, maect een form, neem ic, als van KL na het kleyn Rivierken aen M.

  Dit zoo zijnde, en de schuering mette Sluys B ghedaen wesende zoo dicwils alsmen oorboor vindt, zoo zalmen daer me komen tottet begeerde, want de gracht is zonder Beeren, wordende overal gheschuert: En hoewel het by GF ondiep zal zijn, dat en hindert niet, ghemerct datter by DE diepte is: Het vierhoeckich perc IHKL zal zeer ondiep zijn, en den aenwas daer in komen, misschien ter hooghde der waterschutsels IH, KL, om den slappen stroom die het water daer hebben zal, doch en gheeft dat gheen hinder, maer heel verkeert voordeel, want zoo den Vyant het grachtwater daer deur wilde afleyden, hy zouder eerst moeten deurgraven. En hoewel dit onbequaem zoude zijn tot Scheepvaert, zoo ist zonder swaricheyt, ghemerct datter, ghelijc voren ghezeyt is, gheen zijn en zal.

  Noch staet te ghedencken, dattet voorderlic is het bovenwater van BC opwaerts, zoo veel by de handt te krijghen, alsmen na gheleghentheyt der plaets kan te weghe brenghen, op dattet alsmen de grachten schuert niet terstont te zeer en dale.

  Merct noch, dat zoomen ter plaets tusschen D E leyde een Spilsluyse, ghelijc aenghewesen is mette twee deuren aldaer gheteyckent [?], die met een ravelin konnen beschermt worden, men zoude daer me de gracht dieper doen afloopen dan te voren, en met meerder verschil van buyten en binnenwater moghen schueren. Het konde tot zommighe plaetsen ooc ghebeuren, datmen een kleyn onbevaerlic Rivierken door zulcke manier bevaerlic maecte, of Rivierkens diemen met kleyne Schepen bevaert, met grooter bevaerlic wierden.

[ 40 ]

10   V O O R B E E L T,

Vande verbetering der Houders of Boesems, diemen ten platten Lande ghebruyct,
zoo tot schuering der Havens, als tot drooghing der Landen.

Ier voren is ghezeyt, hoe de Stadtsgrachten met groote bequaemheyt voor Houders konnen verstrecken, zoo wel tot Havenschuering en maling, als tot der Steden verstercking: Maer hier benevens zijn buyten de Steden ten platten Lande veel Houders, dienende niet alleen om te schueren de Havens daer Schuyten en Schepen door inde Landen en Dorpen varen, maer ooc om Watermolens die het landt droogen daer in te malen zonder tijt-verlies, ter wijle het water buyten hoogher is dan binnen. Maer want myns bedunckens de form der zelve Houders zeer mach verbetert worden, en dat ic myn meyning door het voorgaende lichtelic verklaren kan, zoo zal ic daer af myn ghevoelen zegghen.

  Laet tot dien eynde in dese 11 Form AB een Houder beteyckenen, gelijc tot noch toe ghemeenelic ghemaect worden, die tot zommighe plaetsen ettelicke duysent roeden of ooc wel eenighe uren gaens lanc zijn, CD bediet den deurgaenden Dijc, daer onder een optreckende sluysdeur light aen A, voort is E het landt, F het buytenwater, als Zee of groote Rivier, AG de Haven die mettet opghehouden hoochwater AB gheschuert wort, als het buytenwater F ten leeghsten is.

  Zoodanighe Houders hebben het ongheval datse gheduerlic zeer aenwassen, en alder eerst en meest aen't eynde B, om dattet water daer gheen deurganc en heeft, zulcx dat sy weynich waters begrijpende, te weyniger schuering maken. Ten anderen, en moghender gheen Sluysen aen gheleyt worden om de landen E te drooghen, of geleyt zijnde, gheen of weynich dienst doen. Ten derden, en moghender gheen Molens aen gheleyt worden om 'twater in te malen, of gheleyt zijnde, helpen weynich, door dien sy 'twater veel hoogher moeten opdragen, dan sy zouden, als den Houder goede diepte hadde. Ten vierden, alsmen door noodt tottet verdiepen komt, het graven en gheschiet niet zonder groote kost.

  Om al dese onghevallen te voorkomen, machmen doen als volght:

Ghenomen dat in dese 12 Form, den Houder ghegraven zij vande optreckende Sluyse A over B en C tot D, half zoo lanc als AB der 11 Form: Daer na sy van D al gravende weerom ghekeert over E en F tot A, blijvende een riem landts tusschen C en E: Voort wort met GH beteyckent den deurgaenden Dijc, daer d'optreckende Sluys A onder light, AI is de Haven, K het landt, L het buytenwater: Ter plaets van B is een deure, alzoo ooc is ter plaets van F.
Tghebruyc hier af is dusdanich: De Sluyse A opgetrocken zijnde met een hoochste binnenwater en leeghste buytenwater, zoo zal daer mede schuering ghedaen worden, d'een mael door F, blijvende B gesloten, d'ander mael door B, biljvende F gesloten, zomwijlen staende de twee deuren B en F t'zamen open, alsmen met meer water t'zeffens de Haven AI dieper schueren wil, gelijcmen dat altemael opentlicker verstaen kan door 'tghene van 'tghebruyc der Spilsluysen gezeyt is int 2 Voorbeelt deses Hooftstucx: Door 'twelc ooc te verstaen is, datmen noch dieper schuering inden Houder kan maken, mettet hooch buytenwater te doen vallen int binnenwater alst ten leeghsten is.

  Aengaende de twee deuren die ghezeyt zijn te ligghen aen B en F, dat en behoeven gheen sware kostelicke wercken te zijn, ghemerct datter gheen val van water en is, ghelijc aende Sluysdeur A, en dattet water aen de ghesloten deuren B F van voren en achter bykans even hooch is, waer af men voorbeelt kan zien aen zulcke deuren die binnen Delf aen zommige bruggen ghemaect zijn, om het water daer voorby te doen loopen als de Molens het water ververschen.

  Merct noch, dat hoewel hier voorbeeltsche wijse de riem landts tusschen C en E heel lanc en smal gheteyckent is, nochtans vry te staen zulcken form te moghen hebben als na gheleghentheyt der plaets best te pas komt, lanc of breet, recht of krom, nemende zulcke wateringhen tot voordeel alsmen oorboor bevint.

  By aldien't in eenighe Landen ghelegender viel den Houder na by de Haven te ligghen, zonder zoo verre daer af te loopen, ghelijc tot veel plaetsen ghebeurt, en nochtans waters ghenoech houdende, dat zoude konnen gheschieden ghelijc in dese 13 Form, waer in de letters van zulcke beteyckening zijn als inde 12 Form, maer doende het water vande deuren B en F beghinnende, over elcke zijde een keer meer, zulcx dat d'eenmael gheopent de deure B, d'andermael F, daer komt overal schuering door den gantschen Houder.

  Maer alsmen over elcke zijde noch een keer meer wilde doen, dat zoude mogen toegaen als in dese 14 Form, waer in de letters ooc vande zelve beteyckening zijn, zulcx dat d'eenmael gheopent de deure B, d'andermael F, daer komt overal schuering door den gantschen Houder.
  Met dese 13 en 14 Form zietmen ghenoech de meyning, alsmen op zulcke wijse de Houders noch meer waters wilde doen begrijpen.

  Door 'tghene hier voren ghezeyt is, schijnt moghelic te zijn, niet alleen den aenwas te beletten dieder komt inde Houders der 11 Form, maer boven dien zoo diep te konnen gheschuert worden, datmen tot ettelicke plaetsen met veel kleene onkostelicke Sluyskens daer in te doen uitwateren, de landen veel vroegher zal konnen doen drooch worden dan te voren, en ooc met min Watermolens, die zullen moghen malen inde diepe Houders, te wijle sy leegher zijn dan het buytenwater: De Houders die tot vaerden dienen, zullen tottet varen bequaemer zijn om de meerder diepte wille: Ooc en valter gheen onkost van verdieping met schuppen.

  Tot hier toe is ghezeyt vande schuering der Houders mette optreckende Sluysen dieder nu zijn, waer by ghenoech kennelic is, dat Spilsluysen met grooter deuren noch veel beter dienst zouden doen.

11   V O O R B E E L T,

Vande schuering der Vaerden door venen daermen Turf trect.

En Turf wort in dese Landen op tweederley wijse uyt het landt ghekregen, d'eene onder water met baggaertnetten, tot zommighe plaetsen wel 20 voeten diep en meer: D'ander wijse boven water diemen met spaden steect of graeft. Hier toe bevintmen oorboor door de venen een vaert te maken, dienende tot twee voornamelicke eynden, het een om de Schepen met Turf gheladen zijnde, door te komen inde groote Rivier of Zee, en van daer voort te varen tot verscheyden plaetsen daermense begeert: Het ander eynde is, dattet water uyt de venen in die Vaert zackende, zoo worden de venen daer me zoo drooch, datmen den Turf bequamelick boven water steken kan: Maer want de meyning is van dese laetste manier hier voornamelicxt verhael te doen, zoo is te weten, dat veel dier Vaerden het ongheval hebben van droochte, zulcx datmen tot verscheyden plaetsen Verlaten maect daer het water me opghehouden wort.
Dit zoo zijnde, en om de swaricheyt van ondiepte te voorkomen, men zal de Sluysdeuren der Verlaten doen draeyen op spillen, na de manier hier voren beschreven, en mettet opghehouden water vande hoogher deelen der Vaert, zalmen de leegher deelen diepen, waer me het inkomende zant t'elckens en gheduerlic wechschuerende,

meerder diepte zal ghekreghen worden d'ander te voren was, niet alleenelic bequamer tottet varen, maer ooc tottet Turf steken en drooghing der landen: En hoewelmen ten tijde van langhe droochte gheen water en heeft om te schueren, maer opghehouden moet worden tottet varen der Schepen, zoo machmen te dicwilder schueren alsser overvloet van water is. Merct noch, datter om dese meerder diepte wille, in zulcke drooghe tijden te min ghebrec van water is om te varen: Ooc dat daerom het water inde Vaert ten tijde van langhe droochte, leegher zal moghen afghelaten worden dan te voren, en nochtans de Schepen tottet varen diepte ghenoech behoudende. Al dit aenghemerct, en daerbenevens de kleene onkosten van de voorschreven verandering der Sluysdeuren, zoo heeft my ghedocht dit vermaen oorboor te konnen zijn.

  Maer want ymant dencken mocht, dese zake van zoo kleen belangh te wesen, dattet de moeyte niet weert en schijnt daer af zulcken verhael te doen, zoo is te weten datter in dese Landen zommighe onvruchtbaer venen, in koop veel meer ghelden dan de beste zaey-landen, waer by noch tot ettelicke plaetsen ghebeurt, dat de venen die te voren onvruchtbaer landen waren uytghetrocken wesende, daer onder goede zaey-landen en weyen bevonden worden, zulcx datter veel een grooten rijcdom uytghehaelt hebben, en in ander landen uyt halen konnen alsser de kennis af waer.

  Dit vande venen aenghemerct, en niet buyten reden schijnende, datmen tracht haer herkomst te weten, om dat zulcke kennis totte zake voorderlic mocht wesen, zoo zegh ic tot dien eynde de venen gheweest te hebben groote dicke bosschen, en dat alle teghenwoordighe groote dicke bosschen met lancheyt van tijdt venen worden zullen, welverstaende als de menschen de bosschen niet uyt en roeyen, maer daer de natuer haren loop heeft.
Om dit te bewijsen, zoo is voor eerst openbaer dat de boomen metter tijdt vergaen, hoewel d'een afkomst langher duert dan d'ander, als eycken boomen worden ghezeyt ontrent drie hondert jaren te staen, te weten hondert jaren wassen, hondert jaren in stant blijven, en hondert jaren vergaen: Nu dan ghenomen dat den eycken boom de langstduerende zij ghelijc zommighe meynen, zoo ist nootzakelic dat van alle boomen dieder nu wassen, binnen drie hondert jaren gheen zijn en zullen.
Aengaende hier op ghezeyt mach worden, dat vande eyckelen en ander vruchten of zaden die in d'aerde vallen, weerom nieuwe boomen wassen, en dat daer me de bosschen gheduerlic in wesen blijven: Hier op wort gheantwoort zulcx ooc een eynde te nemen, om dese redenen: Men ziet inde bosschen, dat de tacken mette groote stormen zoo tegen malkander slaen datse breken, en 'tlant onder de boomen overal bedecken, zo wel met groote houten als met kleene rijselinghen, die daer na verrotten; Maer zulcx jaerlicx dicwils ghebeurende, en dat veel hondert jaren lanc gheduerende, het maect een groote menichte van verrotte tacken, die ghemorselt op malkander vergaren ettelicke voeten dic, waer by ten laetsten noch komen de heele vervallen en verrottende boomen zelf, al 'twelc houte stof is zonder aerde, daer eyckelen en ander zaedt van boomen in vallende, niet wassen en kan. Dit zoo verre ghekomen zijnde, de bosschen gaen heel te niet, en blijven dorre onvruchtbaer landen die wy venen noemen.

  Aengaende ymant dencken mocht hoe het toegaet mette voorschreven eerste soorte van veen, dat met baggaertnetten over de 20 voeten diep onder water uytghetrocken wort, alwaer het schijnt gheen bosschen te hebben konnen wassen, dat meyn ic aldus te ghebeuren: Bedijcte landen en wassen na de bedijcking niet hoogher, de bosschen daer in staende worden venen als voren ghezeyt is, maer de buytenlanden wassen gheduerich aen, 'twelcmen tot veel plaetsen bevint op twintich of dertich jaren twee of drie voeten en meer te bedraghen,

maer met lancheyt van tijdt zulc verschil zoo groot zijnde, dat den grondt der Rivier veel hoogher is dan de bedijcte landen, ghelijc tot veel plaetsen dadelic bevonden wort, en daer ic eyghentlicker af gheschreven heb int 13 voorstel van't stofroersel des aertkloots, zoo en konnen de bedijcte landen haer reghenwater niet loosen, maer blijven verwoest, en het buytenwater daer in loopende, de venen die van houten stof zijn, rijsen op zoo hooch alst water, en zinckende het zant mette kleyighe stof der hooghe wateren door het veen tot op den gront, zoo wast het landt op zulcker voeghen weerom inde hoochte, vlottende het veen op't water, 'twelc ooc d'oorzaec is waerom de diepe venen daveren alsmen daer op gaet, even ghelijc houten zagheling int water gheleyt, waer op ghedruct wesende, sy wijct neerwaert, maer van dat drucsel vry zijnde rijst weerom op: En uyt zulcke venen kanmen met baggaertnetten Turftrecken zeer diep onder water, ghelijc ic voorghenomen hadde te verklaren.

  De boomen diemen al gravende ghemeenelic onder inde venen vindt, gheven ooc ghetuychnis die bosschen gheweest te hebben: De reden waerom zulck boomen tot gheen verandering in veen gherocht en zijn ghelijc ander, schijnt dese, datse voor het verrotten metten voorschreven nieuwen aenwas bedect wordende, en bedect blijvende buyten vorst en Sonne schijn, daer na niet en verrotten, maer gheduerlic harder worden: Van welker dinghen oorspronc ic voorghenomen hadde myn ghevoelen te verklaren, by aldiender de zake niet ghenoech me ghetroffen en is, 'tmach beghin zijn om naerder daer op ghelet te worden.

12   V O O R B E E L T,

Vande manier der bequame schuering vande Vaerden tusschen twee Eylanden,
of tusschen vast landt en Eylandt daer ebbe en vloet is.

Aer wort tehenwoordelic tot verscheyden plaetsen deser Landen, voorgheslaghen van diepte te maken tusschen twee Eylanden, of tusschen vast landt en Eylandt, daer me sy mochten van malkander ghescheyden blijven zonder toe te wassen: Als de Nieuwerhavensche Vaert langs Cadzant en de Groe: De Rivier Eendrecht of Vosmeer langs ter Tolen: De Roovaert by de Klunder: De Vaert door het Schorre nevens ter Muyden, en meer ander.
D'oorzaec vande ondiepten zoodanigher Vaerten is tweederhande: Ten eersten, om het wantije, daer den vloet van wederzijden d'een teghen d'ander komt: Ten tweedden, om de groote herdijcking der Landen kortelic deur het Bestandt gheschiet, diens Dijcken ten tijde van d'oorloogh deurghesteken waren, van welcke Landen het ebbewater nu niet inde Vaert en zact noch en schuert, ghelijct voor de bedijcking dede.
De reden waerom datmen de diepten zoo zeer begheert zijn verscheyden: Ten eersten, om daer deur te varen: Ten tweedden, om datse de Landen zouden verzekeren teghen den Vyant: Ten derden, want d'onbedijcte Landen op wederzijden der Vaert zeer aenwassen, en dat daerom mette daghelicsche ebben te weynigher water inde Vaert zact, zoo staet het gheschapen zulcke Vaerden op korter tijdt toe te wassen, en de Landen in tijt van krijch niet te konnen onder water ghebrocht worden: Tis wel zoo dat der onbedijcte Landen voor der aenwassinghen door dijckage belet worden, maer alsdan is den aenwas der Vaert te grooter, om datter gheen aenzacking en is van't voorschreven ebbewater der nevenligghende Landen: Ten vierden, want dese voorghenomen manier van verdieping gheschiet met bedijcking der Landen, zoo zoude daer uyt te verwachten staen 'tprofijt dat uyt de bedijcking valt, blijvende boven dien de Landen bequaem, om door haer Sluysen, of met deursteking der Dijcken, het Landt onder water te konnen stellen, alst noot is:

Ten vijfden, als de Vaerden diep gheschuert worden, zoo konnen de nevenligghende Landen door haer Sluysen daer in overvloedelic uytwateren, vroech drooch worden, en laet drooch blijven, dat zoo niet en valt als de Vaerden toewassen, om welc voordeel men met goede reden de Bedijckers me mach doen draghen d'onkosten der Spilsluysen en haer Schantsen die daer toe noodich vallen.

  Om de bovenschreven profijten te ghenieten, en swaricheden te schouwen, zoo zoude den ghemeenen reghel daer toe dusdanich zijn:

  Laet AB beteyckenen een Vaert, tusschen het Eylandt C, en het Eylandt of vastlandt D, welcke Landen onbedijct zijnde, zoo valt de daghelicsche ebbe na de diepte AB, daer in makende groote schuering, maer sy wert om de bovenschreven redenen jaerlicx ondieper, zoo d'ervaring leert.

15   F O R M .

[ 47 ]

Om dit te voorkomen, en de diepte dieder is niet alleen te behouden, maer te vermeerderen, zoo zalmen (de Landen eerst bedijct zijnde) aen beyden eynden der Vaert Spilsluysen legghen, elcke met twee paer deuren, als E F en G H, daer schuering me ghedaen kan worden op tweederley wijse: D'eene mettet hooch water der Vaert gheloost inde leeghe Zee: D'ander mettet hooch water der Zee gheloost inde leeghe Vaert: Want de Vaert metten vloet ten hoochsten wesende, men sluyt de twee paer deuren F en G: De ebbe daer na ten leeghsten zijnde, men opent d'een mael het een paer deuren als F, d'ander mael het ander paer als G, en zal het water schuering maken zonder wantije t'ontmoeten. Maer om na de tweedde wijse te schueren mettet hooch water der Zee inde leeghe Vaert, men sluyt, als d'ebbe ten leeghsten is, de twee paer deuren E H: De vloet daer na ten hooghsten zijnde, men opent d'eenmael het een paer deuren als E, d'andermael het ander paer als H: En hoewel hier me gheen zandt uyt de Vaert en gheraect, maer aen't een eynde zal moghen vergaren, zoo kanmen dat mette volghende ebbe na d'eerste manier voorder uyt spoelen, alzoo van derghelijcke ghezeyt is int 2 Voorbeelt deses 3 Hooftstucx.

  D'eerste wijse van schuering der voorschreven twee, is inde Vaert zoo sterc niet als de tweedde, om dat de Dijcken tot zommighe plaetsen verre van malkander ligghen, en dattet hooch water daer tusschen zeer breet is, en daerom int beghin der loosing traghelic loopt: Maer het maect weerom stercker en langduerigher schuering inde Zeedorpels voor de twee monden der Vaert: Waer benevens noch t'aenmercken staet, dattet buytenlandt tusschen de Dijcken en de Vaert gheduerich aenwast, zulcx dattet op korten tijt begraest zijnde, de ghemeene hooghe wateren zullen dan in een nauwe Vaert besloten, stercker schuering maken.

  De tweede wijse van schuering is inde Vaert stercker, om dattet hooch buytenwater int leegh drooch en enghe kiel valt. Wt dese tweedde wijse vande sluyting der deuren E H op een leegh water, kan noch een ander merckelic voordeel volgen inde droochmaking der Landen, om dat de Sluysen der zelve Landen inde leeghe Vaert zoo veel waters loosen als die verswelghen kan, zonder hindernis der wassende vloet.

  Maer aenghezien door dese 15^e Form mette volghende 16^e, lichtelic kan verklaert worden noch zeker ander voordeel, en ooc wat achterdeels, spruytende uyt dese manier van dijcking, zoo zegh ic daer af aldus: By aldien het landt van E tot H op beyden zijden der Vaert zoo hooch waer, als de ghemeene hoochste vloeden daermen me schueren wil, zoo en behoeftmen op de zelve twee zijden der Vaert gheen Dijcken te maken, diemen anderzins zonder zulcke Sluysen legghen moet, daer af de kosten groot vallen wanneerder van E tot H groote langde is: Boven [dien] is men ontslaghen vande jaerlicsche onderhouding, en van 'tperijckel der inbrake datter op dijcken loopt: Maer dat voorschreven landt tusschen E en H leegher wesende dan de hoochste vloeden daermen me schueren wil, zoo leghtmen alleenelic Kaeydijcxkens zoo hooge als ghenoech is totte zelve hoochste vloeden, zonder te maken hooghe sware Dijcken tegen alle storm en extraordinaire hooge wateren. Doch staet weerom daer teghen te ghedencken, datmen aldus doende de Vaert tot twee plaetsen als by I en M, niet zonder groote kosten moet stoppen metten Dijc daer deur gaende, 'twelc na d'ander wijse van dijckage niet en ghebeurt, inder voeghen dat teghen al de bovenschreven voordeelen dit achterdeel int overslaen der onkosten bedocht dient.

  Tot hier toe de manier der schuering verklaert zijnde, zoo dient daer noch by bedocht, dat ter wijle men de Sluyse maect, het varen der Schepen niet belet en worde, 'twelc tot groote schade der Landen strecken zoude:

Om 'tzelve te weghe te brenghen, zoo laet de ghetippelde linien van I tot K, en van L tot M, beteyckenen den loop des Vaerts, ghelijc die was voor het legghen der Sluysen, te weten van A rechtuyt door IK, en van daer tot L, en voorts door LM tot B, wesende alsdan het landt ter plaets der Sluysen zonder vaert: Dit zoo zijnde, men zal op dat landt binnens dijcx de Sluysen legghen, als ter plaetsen van EF en GH, ('twelc ooc noodich is, om datmense niet en behoort te legghen tusschen I K en L M inde diepe weecke gront des Vaerts) welcke ghemaect zijnde, men zal op elcke zijde der Sluyse graven een nieuwe diepte, zoo verre tot datmen inde Vaert komt, en stoppen daer na d'oude Vaert met den deurgaenden Dijc, als ter plaets van I en L: Al 'twelc ghedaen kan worden zonder het varen der Schepen een dach verhindert te wesen.

  Merct noch, dat uyt dese manier vande nieughegraven bocht daer het varen der Schepen me vry blijft ter wijle men de Sluysen maect, noch een ander voordeel volght: Om van 'twelc naerder verklaring te doen, metsgaders vande manier der Schantsen ghelijc die voor de Sluysen zouden moghen veroordent worden, zoo stel ic hier de volghende 16 Form van een Sluys alleen, met haer Schants, alwaer A de twee paer spildeuren beteyckent, B en C zijn twee borstweerkens zoo hooch als de Dijcken, belettende datmen van buyten inde Schants niet ghezien en worde: Op beyden eynden dier borstweerkens by D en E zijn openheden, daermen deur gaen mach om langs den barm te komen aen de Sluysdeuren, om die open en toe te doen, ooc om van daer over, een gancxken op de deuren ghewrocht, te komen van het een deel der Schants int ander: F G zijn twee Beeren ten eynde der Dijcken, daer sy aende Schants gheraken: HI is d'oude Vaert, aen het eynde I toegedamt met de deurgaende Dijcken: K is het landt daer de Vyant mach aenkomen: Zulcx dat met desen bocht LAM, IH aenghewesen wort in grooter form dan inde 15 Form, 'tghene het deel AEFK, of LGHBM aldaer beteyckende.

  Het voordeel volgende uyt dese nieugegraven bocht LAM, is datse (benevens datmen zoo doende, de Scheepvaert niet en verhindert ter wijle men bouwet) belet de Sluysdeuren van buyten gezien of beschoten te worden, want van op d'ander zijde der Vaert als ter plaetsen van N en O, daermen neemt de Vyandt niet te konnen komen, staen de Sluysdeuren heel bloot.

[ 49 ]

  Merct noch, dat zooder int beghin als de Spilsluysen eerst gheleyt zijn, niet diepte ghenoech inde Vaert en waer, en datmen by nachte aenslach des Vyandts vreesde, men zoude het hooch water inde Vaert moghen by nachte ophouden, en altijt by daghe schueren, zoo langhe tot datter op leegh water diepte ghenoech waer.

  Noch is te weten, datmen in zeer langhe Vaerden zoude moghen legghen een derde Spilsluyse, met twee paer deuren ontrent het middel des Vaerts, en schueren d'een leeghe helft met d'ander hooghe helft, nu ter eender dan ter ander zijde.

  Dese schuering alleenelic eens ter weke ghedaen zijnde, of zoo dicwils alsmen noodich bevonde, en daer op oorden ghestelt ghelijc inde Steden daermen de Havens schuert, zoo en zoude de daghelicsche deurvaert der Schepen daer me niet verhindert worden dat te bedien hadde.

  Nu dan de Landen der 15 Form aldus bedijct wesende, en zullen niet meer aenwassen, konnende daer na alst noot valt met opening van Sluysen of doorsteking van Dijcken onder water ghestelt worden: De diepe Vaert belet d'overkomst des Vyants: Sy is bequaem totte Scheepvaert: En zeer oorboor totte waterloosing der bedijcte Landen daer voren af ghezeyt is: Sulcx dat hier me het voornemen deses 11 [12] Voorbeelts ghenoech verklaert schijnt.