4   H O O F T S T V C,

Inhoudende voorbeelden, hoemen eenighe Steden die dadelic in wesen zijn,
door de ghemeene reghelen des 3 Hooftstucx kan verstercken.

I  Voorbeelt van Calis.

Oor de Voorbeelden des 3 Hooftstucx, is ghenoech verklaert de meyning hoemen Steden of Schantsen diemen van nieus oordentelic maect, met Spilsluysen zoude verstercken, maer want het voornaemste ghebruyc bestaet in zulcx aen oude ghemaecte Steden te werc te stellen, na den eysch der omstandicheden, zoo zal ic daer af dit bezonder Hooftstuc beschrijven.

  Calis wesende een Stadt van groot belang, daer de Zee met ebbe en vloet teghen aen slaet, heeft op d'Oostzijde Duynen, daer over men droochsvoets teghen de wallen kan aenkomen: Om desen krancken oort te verstercken, isser ghemaect een hoogen steenen muer, en een hooch steenen bolwerc, van zoo grooten kost (na dat my ghezeyt is vande ghene dieder kennis af hadden) dat ic hier onbeschreven wil laten, doch alles met weynich verbetering, want nadienmen droochsvoets, als ghezeyt is, daer aenkomen mach, zoo en kan't teghen d'approchen of naerderinghen diemen nu ghebruyct niet langhe teghenhouden, noch voor leer-aenslaghen {Escaladen.} verzekertheyt hebben.

  Maer alzoo den Gouverveur Monseigneur de Vic zalig^r. hier me ongherust en bekommert was, heeft onlancx voor syn overlijden begheert, dat ic daer ter plaets op de stercking der Stadt zoude willen letten, 'twelc gheschiedde, en wiert nevens de bezichting my ghelevert een grontteyckening, als dese I Form, waer in A beteyckent den voorschreven Oosthoec, daermen zonder gracht teghen de wallen aen komt, B den Westhoec.

  Waer op ic myn goetduncken verklaerde, 'twelc was, datmen volgens den voorgaenden reghel van't 2 Voorbeelt des 3 Hooftstucx, zoude legghen twee Spilsluysen, d'een aen A, loosende haer water door een nieuwe Haven diese maken zoude, als C, d'ander aen B, loosende haer water door d'oude Haven D, ghelijc aenghewesen is inde volghende veranderde grontteyckening der 2 Form.

  Waer me zoude konnen gedaen worden een schuering volgens de manier, breeder verklaert int bovenschreven 2 Voorbeelt des 3 Hooftstucx, die zeer gheweldich zoude zijn, om 'tgroot verschil tusschen hooch en leech water, wesende daer op ghemeene getijen van ontrent 15 voeten. Hier benevens staet noch t'aenmercken,

dat voor dese Sluysen tot haer bescherming ravelins met haer Molens mogen gheleyt worden, daer bezonderlic af ghezeyt is int 3^e en 4^e Voorbeelt des 3 Hooftstucx, maer worden kortheyts halven ongheteyckent ghelaten.

  Nu, alzoo den voorschreven Gouverneur (wesende een Man van groot verstant, en in krijchszaken zeer ervaren) vastelic gheloofde, dat daer uyt volghen zoude een goede verstercking van die twee krancke oorten, en ooc der Stadt int gheheel, metsgaders groote verbetering des koophandels, en dat met onkosten die vergheleken by de grootheyt der zake zeer kleen zouden zijn, zoo is hy ghetrocken by den Koninc om hem totte onkosten te beweghen; Doch eyntlic en konde de zake daer toe niet brenghen: Maer want veler menschen kennis van 'tghene ghezeyt is, daer toe zoude konnen behulpich zijn, zoo mochtet ghebeuren dat dit vermaen daer toe hier namaels voorderlic viel.

2  Voorbeelt van Vlissinghe.

Ette linien der volghende 3 Form van A over B tot C, worden verstaen de nieuwe wercken van wallen en grachten, diemen te Vlissinghe gemaect heeft: De linien van C over D E F G, bedien d'oude wercken dieder onvermaect ghebleven zijn, daer af 'tperc DEFG is den Houder of het Molenwater; De ghetippelde linien van C over H I K beteyckenen de verandering diemender in toekomenden tijdt tot volbrenghing des oordentelic wercx meynt by te maken.

  Maer alst daer toe quaem, en datmen schuerende Spilsluysen, wilde te werc stellen, zoo zoudemen de drie Beeren by A G D, der 3 Form moghen uytgraven, en legghen twee Spilsluysen aen L en M, als inde volghende 4 Form, doende het Molenwater DEFG te niet, malende na de manier verklaert int 4^e Voorbeelt des 3 Hooftstucx. En zoomen de Schepen inde gracht niet en wilde laten, maer binnen de Stadt doen ligghen, dat konde gheschieden met een inkomst door den wal, of door d'oude Havens.

Voort zoudemen hier breeder mogen zeggen vande bezonderheden die in dese zake t'aenmercken vallen, daer op hoorende naerder onderrichting vande ghene die daer toe te zegghen hebben, maer desen ghemeenen reghel niet verstaen noch toeghelaten zijnde, noch besluyt van verandering gheschiet wesende, 'tmocht zijn dat icker verloren arbeyt in dede, zal't daerom ghenoech laten zijn, met dit vermaen daer af ghedaen te hebben.

[ 55 ]

  En hoewel d'Yssel dieder teghen aenloopt gheen ebbe en vloet en heeft, nochtans kan de schuering gheweldelic ghedaen worden mettet Rivierken AB ghezeyt Schibbeke, dat dicwils groote overvloet van water gheeft, om dicwils daer me te schueren, en groote diepte van grachten en Havens te krijghen, zonder twee verzandende eynden als inde 5 Form, maer in die plaets twee diepe Havens,

en dat na den ghemeenen reghel van het 7 Voorbeelt des 3 Hooftstucx, te weten, datmen wech nemende de twee Beeren C D der 5 Form, zoude leggen als inde volgende 6 Form, twee Spilsluysen ter plaets van E F, of elders zoomen't oorboorder verstonde. De Schepen zouden ooc konnen ligghen en teghen ijsganc haer verberghen binnen de Stadt in d'oude gracht GH, die mette ghemeene schuering ooc zoude konnen verdiepen, alsmen het eynde aen G deur stake.

M E R C T.

Yn eerste meyning was van dese verstercking der Steden die dadelic in wesen bestaen, meer Voorbeelden te stellen d'ander beschreven zijn, maer ziende dattet meer tijts zoude vereysschen, dan my ghelegen valt daer aen te besteden, dat boven dien zulcke verbetering dicwils gheen voortganc en mach nemen, om de gherechticheden, pretensien en oppositien van omligghende Landen en Steden, zulcx datter veel verloren arbeyt in mocht gedaen zijn; Zoo heb ic voor my ghenomen de zake daer by te laten berusten, en in die plaets wat int ghemeen te zegghen, als volght:

  Steden die gheleghen zijn aen groote wateren met ebbe en vloet, als in dese Landen, Sluys, Ysendijcke, ter Tolen, ter Vere, Ziericzee, Willemstadt, Geertruyden Berghe, Rotterdam, Dordrecht, Enchuysen, Amsterdam, en dierghelijcke konnen met Spilsluysen versterct worden na de manier des 2, 3, 4 en 5 Voorbeelts van't 3 Hooftstuc: Ghelijc ooc Steden by groote wateren zonder ebbe en vloet, maer hebbende kleene Rivierkens daer aen komende, als Aernhem, Zuytphen, Deventer, Swolle, en dierghelijcke.

  Steden gheleghen by groote wateren met ebbe en vloet, doch zoo verre daer af, datmen Legher tusschen beyden kan slaen, als Berghen op Zoom, Middelburch, den Briel, Schiedam, en dierghelijcke, konnen met Spilsluysen versterct worden na de manier des 6 Voorbeelts van't 3 Hooftstuc: Ghelijc ooc konnen zulcke Steden by groote wateren zonder ebbe en vloet, mits datter een kleyn Rivierken aen komt, als Dousburch met dierghelijcke.

  Steden gheleghen aen groote Rivieren zonder ebbe en vloet, ooc zonder kleyn Rivierken daer aen komende, als Worckum, Heusden, Bommel, Kampen, Emmeric, Reez, en dierghelijcke, konnen met Spilsluysen versterct worden na de manier des 8 Voorbeelts van het 3 Hooftstuc.

  Landtsteden verre van groote wateren, doch hebbende kleyne onbevaerlicke Rivierkens, als Breevoort, Moers, den Haech, en dierghelijcke, konnen met Spilsluysen versterct worden na de manier des 9 Voorbeelts van't 3 Hooftstuc: Ghelijc ooc konnen Landtsteden verre van groote wateren met kleene bevaerlicke Rivierkens, die met Sluysen heel verstopt zijn, als Breda met dierghelijcke.

  Steden met luttel ebbe en vloet, doch hebbende kleene Rivierkens; als Harderwijc en dierghelijcke, daer konnen die twee t'zamen, te weten het kleen Rivierken mette kleene ebbe en vloet, de schuering stercker maken, met meerder verschil van hoochste en leeghste water, dan van't ghetije komt.

  Hoewel den gront der hooghe gracht van Aernhem, ontrent 14 voeten hoogher mach ligghen dan den gront buyten haer Beeren, zoo houde ic't nochtans voor moghelic (midts dattet inde gront niet te rootzich of te hardt en zij) die door Spilsluysen zoo diep te konnen wechgheschuert worden, datmen zonder Beeren rontom de Stadt met Schepen zoude moghen varen: Want hoewel den Rhijn daer gheen ebbe en vloet en heeft, nochtans om de gheleghentheyt van haer kleyn Rivierken ghenaemt de Beke, daermen het water zeer hooch me kan vergaren, meyn ic datmen zulcx te weghe zoude konnen brenghen:
De redenen die my dat te vrijelicker doen ghelooven, zijn d'ervaring tot Linghen ghebeurt, voor welcke Stadt ten tijde doen syn Vorstelicke Ghenade die in nam, hooghe berghen aende grachten laghen, die over de Stadt bevalen, maer door de voordachtighe leyding der hooghe wateren van't Rivierken ghenaemt de Aa, zijn de berghen wech ghespoelt wel tot duysent voeten vande gracht, en dat met zeer kleynen kost*): Twelc gheen droomen wesende te vastelicker mach ghelooft worden,

---

  [ *)  Dit verhaal werd in 1624 opgetekend door Isack Beeckman uit Stevins geschriften (Journal, T. 2, p. 418, Fol. 208r, r15-19) en door Hendrik Stevin in Wisconstich filosofisch bedryf, 1667, p. 53.]

om dat de Burgherije dicwils quam uytgheloopen om te zien vallen de berghen die van onder uytghespoelt zijnde, omvielen. Tis wel zoo, dat dit t'eenemael zantberghen waren, daer in de schuering lichter voortgaet dan in vaster stof, doch kanmen hier uyt profijt trecken, om na gheleghentheyt der omstandicheden zich me te behelpen. Door 'tghene hier ghezeyt is van Aernhem, machmen dierghelijcke verstaen van ander Steden die zoodanighe gheleghentheyt hebben.

  Tis ghebeurt over ettelicke jaren. dat die van Leyden begonden te maken een Sluyse by Katwijc, om daer deur te varen van Leyden in Zee, ooc om de binnenlantsche wateren te loosen, maer de Nederlandtsche beroerten opkomende, 'tbleef daer by steken, zulcx dattet begonnen werc den naem behouden heeft van't Mallegat: Maer om van zulc voornemen myn ghevoelen te verklaren, ic zegh aldus: By aldienmen tot die plaets maecten drie Spilsluysen nevens malkander, elcke breet 50 voeten, makende t'zamen een gat van 150 voeten, en buytens Duyns twee langhe Hoofden na 'tbehooren, ic houdet daer voor, dattet zoude worden een vande vermaerde goede Havens daermen nu af spreect, die ooc zulcke verandering van aenwassende bancken, platen, en dorpels, niet en zoude onderworpen zijn, als de Havens die door Rivieren veroorzaect worden, daer af ic hier onder eyghentlicker zegghen zal: Maer alsmen by de Stadt noch leyde ander Spilsluysen na 'tbehooren, men zoude konnen te weghe brenghen datter gheen vermenghing en gheschiedde van't Zeewater mettet versch Stadtswater, 'twelc ooc ten tijde dat de windt zeer langhe aen eenen oort blijft staen, syn daghelicxsche verversching zoude krijgen beter dan zoo't nu ghebeurt.

  Noch zal ic hier wat zegghen van ettelicke eyghenschappen die in stof van Sluysen dienen gade gheslaghen: Zommighe en achten niet oorboor de spendeur [speudeur?] eens Houders metten eersten heel boven water te trecken, om dat de schuering dan terstont ghedaen is, maer beter te zijn, datmen die allencxkens hoogher en hoogher opwint, om den loop te matighen, en de schuering langher te doen dueren: Maer my bevalt beter de manier der ghene, die 'twater metten eersten t'eenemael af doen loopen, zoo ras als moghelic is:
Om van 'twelc reden te gheven, zoo zegh ic by voorbeelt aldus: Ghelijc een Cortoukogel van 48 , rollende in een gote schuyns ghestelt, en die ten eynde loopt, neem ic, in een hoop eerden potten, daer in meerder brake zal doen op haer korte tijt, dan kleene Musquetkoghels, wegende t'zamen 48 , en rollende d'een na d'ander inde zelve gote op langher tijt: Alzoo zegh ic zal een groot opghehouden water tzeffens vallende deur een groot gat in een zandighe gront, daer in meerder brake of schuering doen op haer kort tijt, dan 'tzelve water vallende lanczamelic deur een kleyn gat op den zelven gront op haer langen tijt: Twelc ghenoech schijnende in reden te bestaen, zal't daer by laten blijven, en komen tot een ander gheschil.

  Men heeft dicwils bevonden, met een nauwer Sluyse meerder waterloosing of landtdrooghing gheschiet te wesen, dan daer te voren met een wijder gheweest had, of dat veel Sluysen nevens malkander, te voren min waters loosden, dan weynich Sluysen diemen daer na maecte: Als onder anderen ter plaets vande vijf Sluysen by Schiedam, wiert ghemaect een groote Sluys, doch veel minder dan die vijf t'zamen, nochtans veel beter dienst doende dan de vijf voorgaende gedaen hadden, waer uyt zommighe met schijnbaer redenen zouden moghen besluyten, dat de breetste Spilsluysen daer wy zoo zeer na trachten, de meeste schuering niet en maken.
Tot antwoort van desen is te weten, dat int veroordenen dier vijf Sluysen, met dierghelijcke daer zulcke swaricheyt in ghevallen heeft, faute gheschiet is, daer men int legghen vande Spilsluysen zich voor wachten moet: Om welcke faute te verklaren voor de ghene diese onbekent mach zijn, zoo ist openbaer,

dat by aldien 'tgat van een Sluyse, of al de gaten der Sluysen t'zamen, zoo breet waren als de ghemeene breedde des Canaels of Vaerts daer de Sluys of Sluysen op staen, alsdan natuerlic te wesen, dat inde Sluyse zulcken ondiepte kome, en zoodanich zandt of slijc vergadert ghelijcker is aen beyden zijden des Vaerts langs het landt voor en achter de Sluyse, uyt oorzaec dat de stroom inde Sluyse niet stercker en is dan daer buyten int Canael: Maer het zandt alzoo vergaderende binnen en voor de Sluysdeuren, sy blijven vast staende, zonder te konnen open en toegaen, en vervolghens zonder het Landt te konnen dienen:
Tis wel zoo den reghel vast te gaen, dat de meeste Sluysgaten de meeste schuering maken, maer 'tverstaet hem midts dat de deuren zulcken ongheval niet en hebben: Daerom moetmen int legghen der Spilsluysen toezien, 'tgat van dien altijt zoo veel smalder te maken dan de breedde des Canaels of Houders, datter zulcken verstopping niet en kome.

  By 'tghene tot hier ghezeyt is, zal ic noch dit vervoeghen: Te weten, dat de Havens ghemaect door schuering der Spilsluysen met Zeewater, zonder Rivier daer in te komen, minder aenwas voor haer mondt krijghen dan de Havens ghemaect door Rivieren, uyt oorzaec dat daer alleenelic aenwas valt van het zandt dat onder water zomwijlen mette groote stormen die de grondt beweghen, int Canael komt, en daer na mette schueringhen der Spilsluysen weerom uytghespoelt wordt: Maer den aenwas voor den mondt der Rivieren is boven dien noch zoo veel grooter, als veroorzaken haer hooghe wateren die van boven het zandt elcke mael mebrengen, zoodanich zijnde, dat de dorpels en platen t'elckens mette hooghe Rivierwateren zulcke veranderinghen krijghen, datmen de meeste diepte zeer dicwils zoect om de Baectonnen te verlegghen:
Ia is dien aenwas zoodanich, dat daer af komen de groote Eylanden diemen aende monden der Rivieren ziet aenwassen, als voor de Schelde d'Eylanden van Zeelandt, en voor de Maes de Hollantsche Eylanden, als vande Vooren, Briele, Goeree, Beyerlandt, en veel ander dieder ten tijde van Ptolemeus niet en waren, en zedert zeer groote verandering ghekreghen hebben, ghelijc door syn Kaerten, en die des teghenwoordighen tijdts te zien is: Ia zoo, dat veel Steden, die doen Zee-steden waren, zedert Landt-steden gheworden zijn: Men ziet ooc, dat voor de Havens ghelijc van Marceille, Genua, Napels, en dierghelijcke daer gheen Rivieren door in Zee en loopen, zulcken aenwas niet en komt als van d'ander: Inder voeghen, dat de Havens der Steden ligghende aen Zee verre van Rivieren, en gheschuert met Sluysen, dies aengaende zulcken swaricheyt niet te verwachten en hebben als d'eerste soorte der Steden aen Rivieren ligghende.
Aengaende ymandt hier teghen zegghen mocht, dat Steden aen groote bevaerlicke Rivieren gheleghen, benevens de buytenvaert der Zee, noch hebben de binnenlantsche vaert te Rivierwaert op, en dat zulcken voordeel de Steden zonder Rivier niet en hebben: Hier op machmen antwoorden, dat van die Steden totte groote Rivier toe binnenvaerden zijnde, met Spilsluysen inde Dijcken, zoo konnen de Schepen daer deur inde Rivier komen, en te landewaert varen, ghelijc oftse aende Rivier laghen: En by aldiender zulcke binnenvaerden niet en waren, zoo kanmense daer't de gheleghentheyt toelaet van nieus graven.

  Aldus in dit 4 Hooftstuc beschreven zijnde, eerst Voorbeelden hoemen eenighe Steden die dadelic in wesen bestaen, door Spilsluysen zoude moghen verstercken; en daer na van die stof noch in't ghemeen ghezeyt hebbende, zal daer me desen handel besluyten.

E Y N D E.

A E N H A N G.

E T  is ghebeurt doenmen bezich was mettet laetste deses Handels te drucken, datter grontteyckening ghemaect wiert van een groote vierhoeckighe Schants, als inde volghende eerste Form. diemen in voornemen is op zeker plaets nieu te veroordenen, hebbende d'een zijde langs een Rivier, d'ander zijde langs de Zee, en rontom een gracht, die zoo na by de voorschreven Rivier en Zee gheteyckent is, datter gheen plaets en blijft om Legher te legghen: Welcke manier men voor beter verstaet, dan de Zee oft Rivier teghen de bolwercken te doen slaen, om redenen in't voorgaende ghenoech verhaelt: Zulcke plaetsen zijn onder anderen Gorckum, Aernhem, Thiel, de Schants op de Vooren, S. Andries Schants, Lilloo, Liefkens Hoec, en meer ander in Vlaender.
De voorschreven grontteyckening wiert my vertoont, om daer op myn ghevoelen te zeggen, 'twelc my oorboor ghedocht heeft hier by te voeghen, als volcht: Voor eerst ist wel zoo, dat zulcke manier van grachten geen Beeren en behoeven, om het grachtwater op te houden: Maer weerom daer teghen en konnender gheen Schepen inde grachten komen, om daer verzekert te ligghen, 'twelc nochtans in tijt van beleghering zeer noodich is, om bevrijt te zijn teghen het schieten en branden des Vyants.

  Dese swaricheden kanmen wel voorkomen met Spilsluysen, na de manier beschreven in't 3^e Hooftstuc; Maer want dit Voorbeelt wat breeder verklaring schijnt te ver eyschen, zoo stel ic tot dien eynde vande zelve Schants de volgende grontteyckening, alwaer A d'een Spilsluys, B d'ander bediet, beyde gheleyt tusschen twee bolwercken voor een zelfde gordijne, doende de schuering door de Haven C, d'eenmael met A blijvende B ghesloten, d'andermael met B blijvende A ghesloten, na de manier breeder verklaert in't 3^e Hooftstuc:

Wort ooc verstaen, dat des grachts contrescharpe of buytenkant zal hebben haer bedecte wech, met haer grachtken daer voor, om de Schepen achter bevrijt te wesen, na de manier beschreven ten eynde van des 3^e Hooftstucx 5^e Voorbeelt.

  Het verschil tuschen dit Voorbeelt, en de Voorbeelden des 3^e Hooftstucx, is dat hier de twee Spilsluysen beyde t'zamen veroordent zijn tusschen twee bolwercken voor een zelfde gordijne, daer d'ander elc ligghen voor een bezonder gordijne, waer af de reden dusdanich is:
By aldienmen elcke Spilsluys hier ligghende aen A en B, gheleyt hadde voor het middel van een gordijne als ter plaets van C en D, ghelijcse inde Voorbeelden des 3^e Hooftstucx gheleyt zijn, 'tis kennelic datmen maer d'een helft des waters vande gracht tot schuering en zoude konnen ghebruycken, daermen't aldus altemael heeft: Ten anderen zijn de twee Spilsluysen A en B by malkander beter beschermt met haer nevenstaende bolwercken na de Rivier toe daermen gheen beleghering en verwacht, en zonder Ravelin te behoeven, dan een Sluyse aen D ligghende, daer de beleghering vande landtzijde vallen kan, en wel een Ravelijn tot haer bescherming vereysschen zoude:
Inder voeghen, dat om dese reden de Spilsluysen in kleene Stercten met luttel bolwercken, vereysschen by malkander te ligghen voor een zelve gordijne, welverstaende daer het water der Zee oft Rivier teghen de Stercte niet aen en slaet, in welcken ghevalle de Spilsluysen na d'eerste wijse willen gheleyt zijn.

  D'oorzaec waerom ic dit Voorbeelt niet en stelde by d'ander des 3^e Hooftstucx, was dattet my alsdoen openbaer ghenoech docht, en dat ieghelic zulcx wel by syn zelven bedencken zoude, zonder daer af breeder uytlegging te behoeven: Maer tot de zaec komende, en teyckening doende van een Schants diemen van wille is dadelic te maken, zoo heeft my dese breeder verklaring oorboor ghedocht: Zulcx dat icse daerom in desen Aenhang vervoecht heb; in meyning zijnde, van dierghelijcke te zullen doen met zoodanighe ander die my voortaen mochten bejeghenen.

E Y N D E.