X I.   B  O  E  C

E E R S T E   O N D E R S C H E Y T

Vant  1 0  Boec

Vande Waterschuyring int gemeen.

Nghesien veel Huysen, Schansen ende Steden, gebout worden op bedijckte landen, alwaer kennis vande gemene eygenschap der schuyring vorderlick is, soo sal ic nu daer af als totten huysbou gehoorende, wat seggen.

    Sommige ansiende de seltsame gewelt der Zee en groote Rivieren, houden sulx als deur gemeene regel voor Godts werck, daer de menschen te vergeefs hun me becommeren. Waer opgeseyt wort, dat alles Godts werc te wesen openbaer is, maer al te eenvoudelic te gelooven, dat de menschen hun daer me te vergeefs becommeren, is onnut, want sy doen somwylen groote Rivieren haer loop veranderen, als met yet deur te graven, hoofden te leggen en diergelijcke behendicheden: Een mensche alleen (ic laet veel varen) can met een dyc deur te steken, maken dat op weynich uyren een vrugtbaer bewassen, betimmert lant, verandert in een volle zee: groote Lantschappen worden deur menschen handen bedyct, bedampt, becribt, becramt, vruchtbaer gemaect en bewoont, daer anders de hooge wateren over souden loopen, die verwoestende.

    De ondersoecking dan der oirsaken deser dingen niet sulke onnutte becommering wesende, gelijc sommige deur al te gemene regel meynen; Wy meugen met reden ons daer in oeffenen so veel als oirboir schynt.

    Tis te weten datmen somwylen meynt met yet deur te steken, diepe schuyringe te maken om bequame havens, vaerden, grachten van Steden en diergelijke te crygen, maer datter eyntlic sulke schuyring niet uyt volgen en wil,

die nochtans tot ander plaetsen van dergelijke gestalt schynt te gebeuren; maer wanttet een gemene regel is, dat gelijke oirsaken gelijke daden wercken, soo moetter in sulke eenige ongelijcheyt zijn: de selve canmen dicwils bemerken, de sake wel genoech overdocht zijnde; En van dese verscheydenheden is myn voornemen hier nu te seggen, eerst beschryvende een vertooch om daer na als gemeen bewys te gebruycken.

Gegeven   Laet in dees I form ABCDE een Rivier zijn, haer in tween scheydende an B, diens twe delen BCD en BDF weerom versamen an D, maer BFD is cortste.

T begeerde : Wy moeten bewysen dattet selve cortste deel BFD, snelder stroom heeft dant langste BCD.
T bewys : Angesien B gemeen begin is der twe deelen, en D haer gemeen eynde, so ist openbaer twater vant een en tander deel eveveel vervals te hebben; twelc ic neem te wesen 5 voet, en BCD vijf mael so lanc als BFD: dit soo zijnde, tis daer voor te houden dat yder vijfdedeel van BCD een voet vervals heeft; Maer BD evelanc met BG heeft 5 voeten vervals; daerom twater loopt trager van B tot G, dan van B tot D. Maer so traech het water loopt opt vijfde deel BG, so traech loopet op elc der ander vijfde deelen, dat is deurgaens van B over C tot D toe, daerom het cortste deel BED [BFD] heeft snelder stroom dant langste BCD.
T besluyt : Een Rivier dan haer in tween scheydende, en die deelen tot een ander plaets weerom versamende, het cortste heeft de snelste stroom en meeste schuyring, twelc wy bewysen moesten.

I   M E R C T.

    Tis kennelic, dat so de incomst an B des deels BFD seer eng waer, en daer achter tot D toe seer breet, of int middel veel dieper dan an B of D, dat sulx sou connen veroirsaken den stroom BFD trager te wesen dan BCD,

gelijc ooc sou connen de gestalt der monden tot d'een plaets van B na G, neem ic, bequamer zijn om veel water tontfangen, als tot d'ander van B na F, gelijc inde 2 form. Want hoewel dese BFD corter is dan BCD, nochtans is het seer geneycht na BCD te willen loopen om de rechte incomst an B na C, en te min geneycht nae BFD te loopen, om de verkeerde incomst an B na E [F]. Maer ic houdet voor openbaer datmen in desen gevalle, sonder begrypen nemen moet, de twe deelen elc over al eenvaerdiger breede en diepte te wesen, ooc de gestalt der monden vant een en tander deel behoorlicke gelijcheyt te hebben, en datmen in sulc ansien by gemene regel segt, de corste wech de snelste loop en meeste schuyring te hebben, gelijc int Voorstel.

2   M E R C T.

    Int Vertooch is geseyt van een rivierens twe deelen weerom versamende; de reden waerom dit niet int gemeen genomen en wort, ooc op twe delen niet weer versamende, is, dat sulke op eveveel langde niet nootsakelic eveveel vervals en hebben, wantmen het een somwylen veel snelder stroom siet hebben als tander; ja men bevint wel sulke verandering te gebeuren dattet water twelc int een deel somwylen leegste is, een andermael hoogste can zijn, om sulke redenen als tzijnder plaetse achter de 9 form, geseyt sal worden.

    Deurt gene tot hier toe geseyt is, machmen verstaen en van te vooren weten of een nieuwe graving dieder gedaen moet zijn, schuyring sal hebben, of dattet versanden sou; Want een nieuwe vaert langer te delven dan de groote rivier, daer is versanding of verstopping te verwachten.

    Dit Vertooch beschreven zijnde, wy sullen totte saec commen, stellende ettelicke voorbeelden vande verscheyden gedaente der schuyring.

    Laet in dese 3 form AB een groote rivier of kreke zijn, waer uyt een cleen loopt an C, van daer na D, weer incommende an E. By aldien dese grote rivier altijt loopt van A na B sonder ebbe en vloet, so sal de clene altijt (uytgenomen eenich geval alwaer hier na afgeseyt sal worden) loopen van C over D uytcommende an E; Maer twater met ebbe en vloet zijnde, sulx en is niet nootsakelic, want tot eenige plaetsen sietmen de vloet op een selve tijdt so wel incommen an E, als an C, en de ebbe uytloopen so wel an C, als an E, maer niet overal,

[ Figuur toegevoegd, uit die van 41 ]

want in sommige stroomen met ebbe en vloet gadet gelijc mette rivieren die altijdt een selve wech loopen, te weten dat de vloet altijt in comt an C, en uytloopt an E, maer de ebbe incomt an E, en uytloopt an C. D'oirsaken hier af syn dusdanich; Ten eersten: de revier altijt een wech loopende van A na B en twaters oppervlac altijt hooger synde an C dan an D, en hooger an D als an E, en van C over D tot E altijt verleegende, so moetet die wech altijt henen loopen; Maer twater met ebbe en vloet zijnde, so gebeuret dat CDE drooch wesende, en de vloet daer na ancommende, de selve CDE niet so haest gevult en can worden of twater en blijft een tijt lanck leeger an C als an E, en so lang moettet soo wel an E als an C inloopen, niet tegenstaende dattet an E leger is dan an C. Sulcke inlooping des strooms so wel an E als an C, geduert langst in kreken die langst zijn, en noch meer daer veel plat lant by is dat mette vloet onder water comt, en dat om bekende oirsaken; Maer ander sulke kreken seer cort wesende sonder leeg lant daer nevens, indervougen dattet water hem daer in soo lichtelic verheft als inde groote rivier AB self, soo comt de vloet geduerich in an C, van daer over D deur E, en de ebbe geduerich in an E, van daer over D deur C, altijt met een loop gelijct groot water AB heeft.

    Ic heb dadelic bevonden sulke inloping des waters so wel an E als an C te gebeuren op de langde alleenlic van vier of vijf hondert stappen.

    Merct dat kreken daer de vloet op een selve tijt so wel an C als E incomt, gemenelic geen deurgaende diepe schuyring en hebben: Want ter plaets daer die twe stroomen malcander ontmoeten (hier te lande wantye genoemt) twelc ic neem te gebeuren an D en valt geen schuyring en vervolgens geen goe vaert, noch bewaernis van stercten. Ic seg hier boven gemeenelick, om datmen somwijlen tverkeerde siet gebeuren, of daert van selfs niet gevallen en is, men canter dickwils toe brengen. Om dan

Te verclaren de gemeene regel van schuyring deur wantyen.
    Laet ABCDE in dees 4 form andermael van beteyckening sijn als inde 3. Maer buyten D sy gelegentheyt van bedyct lant datmen deur steken mach, of gorsing met kreken diemen tot bequame plaetsen stoppen can en elders tot malcander doen commen, en voort tot nodige plaetsen caden leggen boven de sprincvloeden commende,

gelijker begrepen is int perc tusschen D en F, alwaer de kreken tot malcander gebrocht syn mette grachten als van D tot G, van G tot H, van I tot K, en diergelijke meer diemen graven mach; Sulx dattet vloet water incommende ande twe gaten C en E, en deurloopende an D, also vervullende 't perck DF, en daer nae 't selve water gedrongen synde mette ebbe weerom te loopen van D na C en E, men sal daer me het boveschreve wantye weeren, en goede schuyring connen maken; ja so sterc dattet gemeenelick nodich sal vallen de houcken an G en H met hoofden te voorsien, om niet te breet wech te spoelen en alsoo de begeerde diepte te verliesen.

    Doch staet te bedenken datmen in desen inham DF geduerigen anwas te verwachten heeft, die metter tijt soodanige schuyring verminderen mocht, waer tegen men voorsien can na gelegentheyt der omstandigen, twelc by gemeene regel deur sluysen geschien mach, daer af ic hier na eygentlic seggen sal.

    By aldien de groote stroom liepe gelijc in dees 5 form van A over B na C, en dattet noodich waer daer in een snyding te doen, als vande schoorcant D totte schoorcant E, 't is daer voor te houden datse diepe schuyring crygen soude (ten waer om uytneming daer ic terstont af seggen sal) uyt oirsaec dattet water der deursnyding DE op corter wech so veel vervals heeft als 't groot water DBE op langer, twelc om bekende redenen des voorgaende vertoochs snelder stroom by brengt, maer trager, als de wech van sulke deursnyding langer is, gelijck inde 3 form.

    Ic heb hier boven geseyt ten waer om uytneming, welke dusdanich is: By aldiender tusschen D en E so leeg lant waer, dattet, de deursnyding gedaen zijnde, mette vloet onder water quam, de schuyring en soude daer in so diep niet te verwachten staen om bekende oirsaken, te weten dat water in water syn schuyrende cracht verliest: Daerom waert goet in sulken gevalle de opgeworpen aerde der insnyding op beyde zijden so te leggen en voorsien, datter het hooch vloet water niet over en liepe.

    Merct noch als voor gemeene regel, dat sulke insnyding behoort te beginnen en eynden an schoorcant gelijc D E in dese 5 form, en niet an strant zijde als de insnyding FG, want het sant of grunt daer willende wesen (om de redenen verclaert int 11 en 12 Voorstel vant 2 Boec des Eertclootschrifts) belet als dorpel het water met overvloet inde deursnyding diep te schuyren.

    Tis ooc beter de incomst en uytganc der insnyding geformt te zijn na den eysch des grooten strooms gelijc vande boveschreve DE, dan verkeerdelic als de sne HI (hoewelse ooc an schoorcant begint en eynt) alwaer het water des grooten strooms niet so geneycht en is met sulken overvloet te vallen inde mont H, maer wilder meer voorbyloopen. En anden uytganc I valt de grooten stroom tegen de cleene, twelc openbaerlic hindering moet doen.

    Maer want ons metter daet meer ander voorbeelden ontmoeten die tegen malcander schynen te stryden, d'een met schuyring, d'ander niet, waer af nochtans d'oirsaec bekent can zijn, en bevonden worden om natuerlicke reden te geschien, soo sal ic eenige van dien beschryven.
Tis een gemeene regel dattet revier water sonder ebbe en vloet totte nauste plaetsen ten diepsten is, en totte breeder ondieper, gelijc d'ervaring leert, maer sy lyt in zeewater uytneming, alwaermen dicwils tverkeerde siet gebeuren, want clene creken van 3 of 4 voeten breet en connen op zeestrant naulix sienelicke grippen maken, dan worden mette vloeden so seer geeffent, alsse mette ebbe verdiepen; maer seer grote bree creken als by voorbeelt de Sluysche haven, crygt groote diepte; De oirsaec deser verscheydenheyt is dusdanich: Het water dat uyt de engte van een rivier int wyde valt, en can daer niet overvloediger incommen dant deur de engte gelopen en heeft, en daerom moeter de stercte syns strooms verminderen: Maer de zee int bree Sluysche gat vallende, en heeft daerom geen gevoelelicke vermindering, waer deur de stroom daer so snel is als in enge creken; maer onder evesnelle stromen moeten de breetste diepst worden om dese redenen:
Laet in dees 6 form ABC de stanteyckening bedien van een bree creke, deursneen met een plat, en DEF van een smalle, wesende na hun gemene aert boven wyder dan onder inden bodem (welc verschil int dryvende sant meerder is dan in vaste cley, om bekende redenen) sulx dat de zijde DE bycans evewydich is met AB, en EF met BC: Dit haer gemeene eygenschap zijnde, so en can DEF niet diepen sonder verbreeden, voornamelic in sant en vervolgens sulke bree creken worden dieper dan smalle: Waer toe noch tot merckelic voorbeelt strecken can de groote kreke (op dat ic se so noem) tusschen Vrancrijck en Engelant, welke niet tegenstaende sy seer breet is, nochtans de Duytsche Zee een groote boesem synde daer de Spaensche met haer getye uyt en in schuyrt so is die kreke seer diep.

    Doch en is dit geen gemeene regel, dan lijt uytneming, want hoewel de Zee geen gevoelicke vermindering en crijcht, soo can de breetheyt der creke wel oirsaec van ondiepte zijn, te weten wanneer des Waters ontfangplaets diemen hier boesem en colc noemt, achter de incomst van geen genoechsaem grootheyt en is, na den eysch van de crekens breede, wantter dan minder schuyring valt om bekende oirsaken; te weten dat dien boesem weynich waters vervangende haest verhoocht en gevult wort met slappe stroom.

    Om van sulcke verscheydenheden en veranderingen noch breeder voorbeelt te stellen, ic seg aldus: Soder benevens de Sluysche haven gemaect wierde seven ander, neem ic so breet en diep, al loopende in die verdroncken landen sonder die te vermeerderen deur ander inbrake van dycken: Tis kennelic dat de stroom en diepte vant Sluysche gat dan sou verminderen, uyt oirsaec dat de verdroncken landen deur die ander gaten met water terstont vervult zijnde, so souder dan weyniger deur het Sluysche gat inloopen, en vervolgens minder schuyring en meerder versanding commen.

    Merct noch dat alwaer den boesem daer de zee incomt groot genoech, nochtans te connen gebeuren dat daer de creke naust is de diepste schuyring valt, als in dees sevende form, alwaer A de zee beteyckent, B de incomst van een creecke aldaer nauwer zijnde als an C, en de boesem groot genoech sy D: Dit so wesende, de creke is dieper ande nauwer plaets by B dan ande breede by C, want hoewel de zee geen water en gebreect, noch merckelicke vermindering en crycht, so en can nochtans int bree by C niet weer waters commen dander deur de enger plaets an B ingeloopen en heeft, twelc an C slapper stroom moet maken als an B. Laet tot breeder verclaring de creec an E noch smalder zijn als an B: Dit so genomen, tsal an B dieper zijn als an C, om dattet an C wyder is, en ooc dieper dan an E, om dattet daer nauwer is. Sulx dat een selve plaets als B, om bekende oirsaken dieper can schuyren dan breder en smalder plaetsen nochtans al in een selve creke.

    By de 4 form is geseyt hoemen deur tbehulp vant kolc DF schuyring can maken met ebbe en vloet ter plaets van wantye: Maer met rivieren die altijt een wech loopen, en wil dat so niet vallen: Doch het can tot ettelicke plaetsen op ander wyse angeleyt worden.

    Om hier af verclaring te doen, laet AB in dees 8 form een rivier zijn, in tween scheydende an B, en loopende teen deel van B na C, tander van B na D:

Genomen nu datmen op dese punt B, een stercte wil leggen (gelijc tot veel plaetsen om sulke goede gelegentheyt gebeurt) daer de stroom rontom loopt. Tot desen eynde sy een gracht deur gesteken als EFG, vande schoorcant E totte schoorcant G: Maer dese twe wateren an E en G also incommende, de stromen sullen ontrent F tegens malcander stoten sonder schuyring te maken, sulx dattet daer sal versanden.

    Dit soumen eenichsins meugen voorcommen met deursnyding tot een ander plaets te doen, als vande schoorcant H totte schoorcant I, lopende het water geduerlic een wech van H deur I, doch dat maect in dees form het lant an I met een scherpen hoec, cranc en onbequame form tot versterking.

    Maer om nu te verclaren hoemen de schuyring can brengen op de geschicste form deur EFG, so laet ABCDEFG in dese 9 form andermael van beteyckening sijn als inde 8; dan van F sy nu gebrocht de deursnyding totte schoorcant K, doch so, dat de breede des grachts FK, ontrent even zy ande twe breden van EF en GF tsamen, want hier me crycht de gracht EFG over al schuyring, so wel an F als elders.

    Ic heb gesien dat in een deursnyding (doch versandende) als EFG der 8 form, de stroom veranderde, loopende somwylen van E over F deur G, somwylen verkeert van G over F deur E: De oirsaec hier af vermoede ic te wesen de wint, deenmael wajende uyt den . . . . waer me het deel BC verhoocht, en BD verleegt, d'andermael uyt den . . . waer me heel verkeert het deel BD verhoocht en BC verleegt, en doende daer na op tselve letten, wiert bevonden dat . . .

    Uyt het voorgaende is te verstaen dat de gracht EFG gemaect zijnde, en twater bevonden wierde meerder te willen loopen van G over F na E, dan van E over F na G, dattet beter waer de insnyding als FK diemen daer na graeft, uyt te doen commen an schoorcant int deel BC, dan int deel BD: Maer tverkeerde gebeurende, alsdan beter die te doen uytcommen an schoorcant int deel BD.

    Merct noch dat de form des lants tusschen de twe rivieren begrepen soodanich mocht wesen, datmen in een rechte deursnyding over al schuyring soude hebben, als in dese 10 form,

alwaer ABCDHI van beteyckening is gelijc inde 8 form, maer het lant is so gestelt datmen vande schoorcant H totte schoorcant I mette deursnyding HI over al schuyring hebbende, een lant begrijpt van form bequaem tot versterking.

    Tgebeurt oock tot veel plaetsen datmen een bequaem ront stic lants gansch in stroom vervangen can, met een rivier niet in tween gedeelt als de voorgaende 8, 9 en 10 formen, maer gelijc de volgende 11. alwaer twater genomen wort te loopen van A na B tot C, en voorts over D tot E: Hier in gedaen de deursnyding BFD, vande schoorcant B, totte schoorcant D, so is tusschen B C D F een ront stuc landts vervangen bequaem tot verstercking rondtom met stroom.

    Doch staet hier te anmerken, noodich te syn toe te sien dat de deursnyding BFD niet te breet en schuyr, want om dat haer stroom snelder is dan van BCD deur het voorgaende vertooch, so condet lichtelic gebeuren dat de hele stroom daer deur liepe, en het deel BCD versande sou. Om twelc te voorcommen twe hoofden geleyt mohten worden ande mont B, en de rest van daer over F tot D toe met hoofden crammingh of cribbing so voorsien als de saec vereyscht, om also het deel BFD in syn behoirlicke naute te houden, en twater vant ander groot deel BCD niet te seer te verminderen.

Vande schuyring met sluysen.
    Tot hier toe is geseyt vande schuyring met ebbe en vloet, oock met rivieren sonder sluysen. Angaende schuyring met ebbe en vloet sonder rivier daer in te commen, sy en is niet langdurich om dat alle ingesteken landen geduerich verhoogen, en alle creken metter tijt vervullen, sulcx datmen hem dan met sluysen behelpen mach. Maer om van dese stof met beter kennis der oirsaken te handelen wy sullender wat breder af seggen. Eer de anwassende landen tot gorsingen geraken soo synse oneven slijck, daer de daegelicsche gemeene vloeden overcommen, welc water met ebbe vertreckende, het souct de leegte, en maect alsoo veel diepe killen of creken, welke hoese naerder de Zee commen, hoese gemeenlic dieper en breeder worden, uyt oirsaec dat daer meer waters deur loopt als by tander uyterste: Dese slijc so hooch gecommen wesende, datse lang drooch ligt en niet dan met hooge sprincvloeden onder water en comt, sy geraect tot sichteindersche platheyt, cruyt daer op wassende, twelc men dan gorsing heet, en worden de kreken van achter geduerlic volder en smalder.

T gebeurt dat men sulc gorsingen bedijct, en daer na en crijgense geen anwas meer, waer uyt volcht datse binnen eenige jaren leeger syn dan haer voorlanden, of buyten gorssingen, die daer en tusschen noch meer anwas en verhooging gecregen hebben; Bovendien liggen de landen na haer bedycking drooger dan te voren, om datter de sprincvloeden dan niet op en commen, deur twelc sy incrempen en leegen, en dat so eenige seggen gageslagen te hebben wel . . . . . . Ooc is te vermoeden dattet gewas der vruchten die jaerlicx afgemaeyt worden, en de vetticheyt uyt d'aerde trecken, de stof des lants verminderen en dat verleegen; Hier uyt volcht dat ettelicke bedycte landen deurgesteken zijnde, met alle gemeene vloeden onder water liggen, en weerom slijckich worden, die nochtans ten tijde haerder bedycking hooger gorsingen waren, en niet dan met sprincvloeden en groote stormen onder water en quamen.

    Maer gelijc voor de bedijcking, den anwas toenam, en metter tijt alle creken vervulden, alsoo moet der gelijke ooc gebeuren na de deur steking; vant welc ooc voor Sluys dadelic voorbeelt is, alwaer op . . . . jaren 4 ooc 5 voeten verhoochging des lants gecommen is: Op plaetsen naerder de groote rivieren, als hier te lande de Schelde, Maes en Yssel, bevintmen den anwas op sulken tijt hooger om bekende oirsaken: Sulx dat gelijc wy vooren geseyt hebben, de schuyring met ebbe en vloet sonder rivier daer in vermengt, en is niet langduerich, hoewel men sich in anstaende noot daer me behelpen mach: Maer niet vorder connende, men mach de bestandige wijse met sluysen gebruyken, daer af wy nu seggen sullen.

    De schuyring diemen deur ebbe en vloet met sluysen tot noch toe int gemeen gebruyct heeft, is dusdanich:

Laet in dees 12 form AB de Zee beteyckenen; in wiens gorsing of bedijct lant de haven CD comt, en van den houder DE, hebbende een sluyse an D. Dese houder met hoog water gevult wesende, men laet de sluysdeur neervallen, vertoevende daer na tot dattet leegh water is, alsdan wort de sluysdeur opgetrocken, en dat op gehouden water valt vande hoogde in de leegde, de gront wech schuyrende tot buyten de haven en hoofden soser zijn. Doch desen houder DE moet verslemmen, en dat van achter meest, gelijct hier voren geseyt is mette creken toe te gaen. Tis wel waer, datmender gemeenlic de meeste tocht van binnelantsch regenwater in brengt diemen crijgen can, maer het helpt luttel,

gelijc dadelic tot veel plaetsen in Hollant en elders blijct, alwaer de verdieping mette lijve gedaen wort, tot grote cost, en ooc ongerief so lang het werc geduert, om datter dan geen schepen liggen en connen, en benevens al dat men can alsoo qualic diepte crijgen om groote geladen schepen in te liggen, maer mach meest dienen tot ledige te verwinteren.  ⁴

    Om dese ongevallen te voorcommen, en diepte te crijgen daer de grootste geladen schepen in meugen varen, men sal aldus doen:
Laet in dees 13 form AB de zee beteyckenen, in wiens gorsing of bedijct lant de haven CD comt, heur aldaer in tween scheydende, 't een deel na E, 't ander na F, en van daer voort is een houder na G over H en I, weerom commende tot E, met twee sluysen, d'een an E d'ander an F: Desen houder met hoogh water deur beyde de sluysen E, F gevult wesende, men doet die sluysdeuren toe, vertoevende voorts tot dattet leegh water is, en alsdan de sluysdeur E geopent en F toegelaten, soo sal de scheuring commen deur den helen houder van F na G over H en I deur de sluys E na de Z toe.
Maer in de naest volgende schuyring salmen E toelaten en F openen (want datmen E geduerich opende en F toehielde, tsoude an F en daer na deur den heelen houder met anwas vervullen) sulx dat de schuyringe dan sal commen deur den heelen houder van E na I over H en G deur de sluys F na de Zee toe:
Angaende van altijt met beyde de sluysen tsamen te schuyren, dat soude anwas maken van by H af beginnende; Maer de houder over al diep genoech zijnde, men sal dan somwylen so dicwils alsment oirboir bevint, beyde de sluysen tsamen openen, om de haven DC deur het sant dieper te doen schuyren, want de twee sluysen tseffens daer meer gewelt sullen doen dan een alleen;
Tot desen eynde ist ooc goet ande haven twee lange hoofden te leggen als by K en L, om twe merkelicke redenen, d'eene dattet schuyrende water tot ant eynde dier hoofden daer de Zee diepte crijgt, syn schuyrende cracht can doen, diet anders verliesen sou, te weten als twater sonder hoofden by C ande mont der Zee int wijde comt. Ten anderen dat dese diepe kille inden Zeeouver met sulke hoofden beschermt is tegen het invallen des sants deur groote stormen, die geneycht syn het strant te effenen, en alle diepten te vullen.

    Genomen nu het perc GHI een Stadt te beteyckenen, soo sietmen daer deur hoemen an Steden gelegen in bedijcte landen verre van Zee, als Brugge, Leyden, Middelburch en diergelijcke, havens en houders can maken met geduerige diepte,

ooc tot haer verstercking streckende, want van I tot G een deursnyding gedaen, doch niet te groot, om de redenen van dergelijke verclaert inde 11 form, so is de Stadt met diepte omvangen; Bovendien canmen binnen den houder rontom de stadt noch een gracht met staende water delven als M, gebruyckende d'aerde tusschen beyde de wateren tot bedecte wech, waer me beneffens meerder stercte het schuyren der bolwerken ooc soude belet zijn.
Tot Brugge souden hier toe connen dienen de twe vaerden als soute en versche, die van daer tot Sluys toe gegraven syn en rontom de Stadt twe vesten: Tot Leyden soumen voor d'een vaert connen gebruycken den Rijn van daer tot Catwyc streckende, en noch een ander nieuwe daer nevens graven, die bedijckende na 't behooren: Tot Middelborch soumen twe nieuwe vaerden behouven te delven vande Stadt noortwaert deur de duynen, want na de Vlaender cant en soude geen goede uytcomste te verwachten staen, om de grooten anwas die daer seer toeneemt, en alsoo tot ander plaetsen elc na de gelegentheyt. Men soude ooc meugen de twe sluysen E, F, tsamen in een stercke schans vervangen, om daer af altijt meester te blyven.

    Maer om nu met een verclaring te doen van schuyring voor Steden inde platte landen niet verre vande Zee als de boveschreven, maer daer angelegen, als Ostende, Calis en diergelijke, so laet in dees 14 form AB de Zee beteyckenen, in wiens gorsing of bedijct lant of duyn de twee havens CD EF gegraven sijn deur de duynen, en van daer voort een houder FGHID, met twe sluysen, d'een an D, d'ander an F, alwaermen siet goede geduerige schuyring te connen gemaect worden, so wel inden houder als haven, d'eenmael mette sluysen D, d'ander mael met F en de rest alsvooren.

    Maer twe sluysen tsamen in een haven schuyrende als inde 13 form, maken beter diepte dan twe elc in een besonder, gelijc in dees 14: doch alsmen sulcx ooc begeerde an Steden op de Zeecant liggende, dat sou meugen gedaen worden als in dees 15 form, alwaer A B C D E F G H I K L van beteyckening syn als inde 14. Dan dese twe hoecken M, N en soude niet soo bequaem tot stercte der Stadt vallen, deur dien de vyant daer achter opt Zeestrandt sou connen bedeckt zijn, en bequamelic naerderen.

    Merct noch dit: Steden opt Zeestrandt liggende en verder uytstekende dan de gemene streke vande buytecant der duynen, als Ostende en diergelijke, sy costen veel van onderhouden tegen de geweldige schuyring der zeestroomen daer op vallende:

Om tegen sulc ongeval te voorsien, men mocht de uyterste zijde der Stadtwerken leggen inde voorschreven gemene streecke vande buytecant der duynen, want veel meer innewaert liggende is onnodich, om dat de Zee dien inham met sant sou vullen, deur diense geneycht is een deurgaende rechtstrant te maken; maer alleenlic tot die streke comende, de Stadtwerken meugen alleeenelic ontrent sulke last lyden als de nevenstaende duynen.
Doch valt hier tegen weerom te seggen dat de Stadt meer uytsteeckende, en wel onderhouden synde sonder cost te sparen, beter stercte veroirsaect, om datter meerder diepte of met leeg water smalder strant voor comt. Tis ooc te gelooven dat Ostende en dergelijcke Steden int begin niet alsoo uytstekende gebout en wierden, maer dat de Zee daer na op de duynen gewonnen heeft; En sulke vermindering mochtmen binnen eenige jaren ooc verwachten vande geene diens uytterste werken geleyt waren inde voorschreven gemeene streke vanden buytecant der duynen: Alle welke dingen int anleggen of veranderen van sulke werken, souden meugen overdocht worden.

    Tot hier toe verclaert zijnde de wijse van geduerige schuyring int gemeen, wy sullen nu seggen van ander omstandigen dies angaende. Ten eersten, datmen met sluysen veel waters tseffens te loosen, hoe wel het niet so lang en liepe, nochtans de meeste schuyring maect. Ten anderen, vande bequame breetheyt der sluysen en havens tot een voorgestelde diepte. Ten derden, van de form der sluysen die my best bevalt.

    Angaende het eersten, eenige meynen dat te groote openheyt van sluysen, voornamelic met cleene houders, totte schuyring achterlic is, om dattet water also haest uytgeloopen wesende, haest syn schuyrende werc laet: Maer deur een cleender gat langer lopende, dattet daer om te meer schuyrt: Ten desen eynde trecken eenige sluyswaerders de deur niet heel op, om alsoo het loopen te verlangen.
Maer ick en meer ander met my, houdent voor openbaere dwalingen, want gelijc 400 pont gewichts lang in d'een schael eens waegs soude liggen, eerse 500 pont in d'ander op dede gaen, maer met 600 pont die strax doet rysen; Alsoo een cleender water syn uyterste macht der schuyring gedaen hebbende, en sal deur langer loopen dat niet veel meer diepen

(want anders, alle rivieren geduerlic loopende, souden oneyndelick altijt dieper en dieper worden, twelc tegen dervaring strijt). Maer een grooter water meer gewelt doende, can hoewel de tijt des loopens corter waer, noch dieper commen.  ⁵

    De grootste waterloosing dan de meeste schuyring makende, soo volgt hier uyt dat sluysen te cleen wesende, belet van dieping zijn: En nochtans wordense somwylen te groot geleyt, ooc te veel in getale, en daerom niet te meer waters loosende; maer veroirsakende benevens grooter onnodige costen sulc versandingh, datmense tot syn wille niet sluyten noch gebruycken can. Indervougen dat op de bequame breetheyt der sluyse, oock des havens en houders tot een voorgestelde diepte, gelet dient: twelc wesende het twede punt dat ic voorgenomen hadde te verclaren, segh daer op aldus:
Alsmen een nieuwe sluyse legt daer een oude versandende gestaen heeft, tis kennelic datmense naeuwer moet maken, of cleender sooder twater te seer in vercropte. Maer te vooren daer geen geweest hebbende, so valter acht te nemen op de omstandige, voornamelic tot dese niewe wyse van werken met dobbel houders niet vervullende, maer die wy altijt in grote diepte willen houden. Inde ynckel houders welke men tot noch toe gebruyct heeft, en is dese trachting na 't meeste voordeel van haer diepte soo noodich niet geweest, te wyle sy verslemmen moesten, en somwylen verdiept worden sonder datmen reeckening maecte die houders tot sulke haven te gebruycken als hier tvoornemen is.
Om dan tot de saec te commen, laet in dees 16 form den driehouc ABC stantteyckening syn des waters eens houders, diens breede op de bovecant ten tyde van hooch water is AC, viervoudich ande grootste diepte van D tottet kiel B.

    Soomen hier in een sluyse leyde als AEFC commende B int middel van EF, en hebbende de wyte vande bovecant des houders, Tis openbaer datse versanden soude, sonder te connen geslooten worden: Want nadien het sant langs den gantschen houder geneycht is hem te setten gelijc beteyckent wortt mette twe driehoucken ABE, CBF, so salt hem ooc alsoo setten binnen de sluyse, sonder datmen de deuren sal connen sluyten: Twelck gebeurt uyt oirsaec dattet vierhouckigh gat der sluys AEFC,, grooter is dan het driehouckig gat des houders ABC, te weten 'teen dobbel an 'tander. En genomen datter sulc ongeval van onbruyckbaer te syn niet en waer, soo sietmen noch dat 't gene het gat der sluys groter is als tander, totte schuyring niet en voordert,

want deur den houder en can daerom niet meer loopen dan 't gat des houders dats de driehouc ABC groot en is. De breede dan der sluys moetende nauwer syn dan de bovecant vant water des houders, soo laet getrocken worden de twee linien GH, IK, evewydich met AE, sulx dat AC, in vier even stucken gedeelt is, mette punten G, D, I, en den vierhouc GHKI genomen worden voor sluys: Dit soo zynde, tgat der selve is even ant gat ABC.
Doch om meerder versekertheyt tegen versanding, soo vereyscht de reden datmen 't gat der sluys wat kleender neem als tander, want even synde opde bovecant AC berekent, soo salt groter vallen op leger water berekent, als neem ic op KL, want hoewel de sluysens vierhouc GHKI, even is met des houders driehouc ABC, soo is nochtans de sluysens vierhouc LHKM, grooter dan des houders driehouc LBM. Laet dan dit verschil sulx wesen dat GI het derdendeel sy van AC, waer me de rede der gaten op de bovecant AC bereeckent, comt van 3 tot 2. Gedenct noch dat het gat der sluyse te kleen te maken achterlic soude zijn, om dat weynich waters deur de nauwe sluyse in een seer breet commende, luttel gewelt can doen.

    Dit boveschreven is genomen op AB, BC bycans als rechte linien te commen, gelijc des sants gemen genegentheyt is; maer in cley staen de canten steylder, gelijc ooc doen die met kribbeng en rijswerc gemaect en onderhouden worden, alwaermen int veroirdenen vande reden deser twe gaten, toesicht op sou meugen nemen.

Te gedencken dat hier moet beschreven worden ettelic voor-
beelden vande redens der gaten en ander omstandigen, die
ick van verscheyden gaten noch besichtigen moet.

    Nu rester noch het derde voorgenomen punt,

Vande form der Sluysen die my best bevalt.

Dese sijn by ons Vader beschreven in syn Nieuwe manier van
Sterctebou deur spilsluysen.

    Int voorgaende beschreven hebbende de schuring sonder sluysen met louter ebbe en vloet, ooc deur rivieren, daer na met sluysen, ic sal daer af noch wat gemengt seggen, met verlijcking der voordeelen van d'een en d'ander.

    Schuyring met louter ebbe en vloet in besloten dobbel houders, sonder rivieren daer in te commen, geven meer geriefs, en syn beter havens dan met rivieren in dit ansien.

    Ten eersten, datse geen schadelicke ysganc onder worpen en syn gelijc de rivieren, maer meugen alle schepen daer in vryelic verwinteren, twelc geen cleen gerief noch voordeel en is, wantmen tot dien eynde in Hollant groote moeyte en cost doet op verscheyden plaetsen, onder welke de nieuwe haven te Delfshave een der voornaemste is daer swinters veel harincbuysen bevryt liggen; maer alsser dobbel houders gemaect waren als voren, ic meyn datter niet alleen ledige clene schepen en sou connen liggen, maer ooc geladen soo groot alsser deur de Maes commen, en dat sonder cost en tongerief der verdieping te behouven.

    Ten tweden, dobbel houders deur het zeestrant schuyrende, en brengen geen sant aende haven dorpel gelijc de rivieren wel doen (hoe die dorpels voor alle havens wassen, is geseyt int 12 Voorstel vant 2 Bouc des Eertclootschrifts) want den besloten dobbel houder heeft alleenelic te schuyren deur het strant des ouvers, om dat open te houden, daer de rivieren bovendien, noch moeten overwinnen het sant datse self overvloedelic afbrengen, en ten eynde van crancke santstroom op de haven dorpels laten vallen:
Ooc comter groote verandering deur den anwas der eylanden die inde mont der grote rivieren gemeenlic gebeuren, sulcx dat veel groote Coopsteden daer deur vergaen zyn: Maer schuyring deurt Zeestrant sonder grote rivieren daer ontrent, en is sulcken anwas niet onderworpen, gelijc overal de ervaring leert.

    Ten derden, soumen d'een zyde des dobbel houders met haer sluysen meugen gebruycken tot incommende schepen, d'ander tot uytvarende, sonder malcander t'ontmoeten, twelc in de groote Zeesteden dickwils geen cleene swaricheyt en heeft.

    Ten vierden, soder in d'een sluys eenige vermaking valt, sulx datmense een Somer lanc niet gebruycken en can, men mach daerentusschen d'ander besigen: twelc in havens met alleenlic een sluys so niet vallen en wil, streckende tot groote verhindering des coophandels.

    Hier tegens syn de rivieren gemaecte havens sonder cost: Bovendien de Coopsteden gelegen an groote bevaerlicke rivieren, als hier de Schelde, Maes en Rhyn,

hebben tvoordeel van dobbel handel, so wel verre te lantwaert in, als over zee; En hoewelmen van Steden met houders inde open zee schuyrende, als Duynkerken en diergelijcke, tot die ander rivieren over zee commen can, nochtans en geschiet dat niet sonder ongerief, als van dicwils tot syn wille uyt de haven niet te connen raken, deur storm en tegenwint, daermen anders dagelix voort can commen: Boven dien dat de schepen gemaect tot riviervaert, niet bequaem over zee en zijn; Doch can de gelegentheyt tot sommige plaetsen sulx zijn, datmen vande besloten dobbel houder binnens lants mach commen inde rivier deur een verlaet, gelijcker in Hollant veel zijn:
Als by voorbeelt soder tusschen Leyden en Catwijc nevens den Rhyn noch een vaert gedolven waer, tsamen een dobbel houder makende, incommende deur een haven inde open zee, op de wyse als geseyt is by de 13, 14 en 15 formen, men soude uyt dien houder binnens lants deurt verlaet na der Gouwe meugen inde Yssel commen, van daer inde Maes: Dit seg ic alleenlic by voorbeelt, want alsmen alles nae syn wille veroirdende, sonder hindernis der nabueren, men sou bequamer binnelantsche deurvaert connen maken.

    Merct noch een ander gedaente van schuyring, te weten datmen deurt behulp van rivierkens diemen lichtelic verleyden can, met cleene cost groote santbergen can wechschuyren, die altemet by stercten liggen tot haer groot achterdeel, en dat met kribbing en rijshoofdekens te leggen daer men twater me anden voet der bergen stiert.
  Hier af is dadelic prouf te Lingen geschiet, alwaer syn Vorstelicke Genade also heeft doen wechschuyren veel hinderlicke bergen die eerst ande cant des grachts lagen, daert nu over de 1000 voeten plat landt is, en dat alleenelic op . . Iaren gecost hebbende niet over de . . . guldens; En vielen die stucken der bergen soo groot af, dat menichte der Burgerye aldaer tselve met verwonderen dicwils quamen besien.  ⁶

    Noch een ander sake de schuyring angaende mach hier by gedacht gestelt worden, te weten dat veel schepen in een haven liggende die te seer verstoppende, de schuyring beletten: Men bevint ooc dadelic daer sulx gebeurt, datter onder de schepen een meerder diepte comt dander te vooren was, want het water daer moetende deur een cleender gat loopen, doetter meerder gewelt. Om sulcx te voorcommen mochtmen oirden stellen, dat de schepen inden houder of haven niet nevens malcander,

maer d'een achter d'ander inde langde geleyt wierden. Of soomen ergens meerder diepte begeerde, op dat eenige seer groote geladen schepen met leeg water geen lant en raecten, daer mochtmense bevelen nevens malcander te leggen.

    Noch mach hier dit bygevoucht worden tot dese stof der schuyring ooc behoorende:

    Eermen int .. Jaer [1597] de Zype bedijcte, soo vergaerde het sant langs de zeeouver met cleene heuvelkens, maer wantse niet hooch genoech en waren, het water der groote noortwestsche stormen isser somwylen overgeloopen, heeftse wechgeschuyrt en't zant verre achterwaert op de gorsing gebrocht, sulx datse ten deele daer af bedect wiert. Maer den dijc daer na geleyt zynde, en het hooch water der stormen daer niet deur noch overloopende, ten conde het sant niet wech schuyren, dan vergaerde deur de stercke drooge winden voor den dijc tot hoge duynen; maer so tselve lant onbedijct gebleven waer, daer hadder uyt te verwachten geweest datter metter tijt van selfs brede duynen souden gecommen hebben, van achter allenx anwasende tot ant strant toe, aldaer hooger wordende, gelijct voor Hollant vander Heyde af tot Pette toe gestelt is, alwaer sulke dijckage niet en had gedaen geweest.

    Dit vermaen doet my gedencken den dijc en duynen langs de Vlaemsche zeestrant, van gedaente wesende als die der Zype, te weten de duynen lanc en smal, den dijc daer achter an gerakende, twelc met reden vermoen geeft de selve alsoo ooc haren oirspronc genomen te hebben, te weten dat doen de zee met haer sprinckvloeden over de Vlaemsche gorsing spoelde, den dijc geleyt wiert eerder waterschuttende duynen waren, ooc daer naer de duynen angewassen zijn, en niet datter een dijc achter de duynen geleyt wiert als veel luyden meynen, want datse sonder dijck daer so cort en hooch soude vergaert hebben, sonder allenx met groote stormen wech te schuyren, en over de gorsing ongeregelt te verspreyden, tsoude tegen de boveschreven gemeene aert van sulke schuyring en anwas stryden. Ten anderen, dat de menschen de cost souden doen van een dijc te leggen achter duynen daermen de zee nimmermeer siet deur schuyren, sulx schijnt onnoodich, en wort selden gesien.

    D'oirsaec dat veel gorsingen langs sandige Zeestranden met geen sant bedect en worden, is dat tot sulke plaetsen het strant cort synde en de diepte der Zee by wesende alle getye onder water comt en daerom nat blijft sonder gelijc het drooch tot stuyving en ophooping te geraken.

[ Dantzig, 3 Artikel ]

    Voor al so is te weten dat suyver water twelc met geen sant vermengt en is, geen anwas van santplaten en maect, maer eer dieper schuyringe, en dat de anwassende santplaten alleenlic veroirsaect worden deur het

dic sandich water des ysganx, snewaters, en regenstrooms, welcke het sant met grooter overvloet vande geberchten inde Wyssel brengen. Dit blyct metter daet ter Munde ande tonnen, alwaer de veranderende santplaten gebrocht worden ten tijde des ysganx en van ander groote stroomen, nae welcke de tonnen somwylen moeten verleyt worden. Maer buyten dien tijt, te weten soo lange het Wysselwater suyver afcomt sonder sant, soo blyven de voorschreve santplaten ande tonnen onverandert.
Ten anderen, soo blycket in ettelicke angewassen landen, dat sy haer anwas niet en crygen dan deur dic water des regenstrooms, snewaters en ysganx, wantmen an ettelicke canten der stroomen yder ysganx ofte hoogestrooms anwas, d'een op d'ander siet leggen een duym dic, somwylen meer, somwylen min, na dattet dic water overvloedich afgecomen heeft. De oirsaec waerom die anwassen alsoo verscheyden op malcander liggen, is dattet gras en cruyt wassende deur een tegenwoordige anwas, en daer op verdorrende, so blyft dat selve gras en cruyt een onderscheyt tusschen dien anwas en den toecommende.
Uyt dese dingen blyct segge ic, dat niet dan dic water des ysganx, snewaters en regenstrooms de ondiepte veroirsaect, en dat claer water niet dan meerder schuyringe en maect.  ⁷

[...]

    So een stadt als A lage an een rivier rechtuytlopende van B over C naer D; Tis mogelic de rivier rontsom de Stadt te doen loopen, alleenlic de dicte van een dam gestopt blyvende, twelc aldus toe soude gaen:

Men sal graven van E over G naer F, en van E over H naer F, en leggen een dam aen de bovesyde der Stadt tot E, en een ande laege zyde als F; en so salt water lopen den wech BHFCEGFD. Hier en sal sonder twijffel geen schuering gebreken, gemerct al het water daer deur moet.

    Het is kennelic hoemen tot E en F in plaets van dammen ooc sluysen sou connen leggen om sich daer van naer gelegentheyt te dienen. Het sy om in ysganc de stroom recht deur te laten lopen en de schepen inde gracht daer voor te bergen of anders.

    Ooc sal licht te verstaen sijn hoe het perc tusschen H en C besonderlic gesterct of tot voorstadt aen die zyde van A gebracht sou connen worden.

    Int 12 Voorstel van des Eertcloots stofroersel, is d'oirsaec verclaert waerom voor de mont der rivieren tot verhindernis vande incomst der schepen dorpels liggen: Om de selve te verdiepen leghtmen twe hoofden deur het strant verre genouch in zee, daer het water in een naeute tusschen deur lopende, diepte maect. De gemeene manier van het maecsel der hoofden is int sant te heyen lange palen diemen met gordingen an malcander hecht, sulx datter viercante percken tusschen blyven, diemen kisten noemt, welcke met steen en rijs gevult zijnde, houden haer plaets sonder wechspoelen.

    Het ongeval vande manier deser hoofden is, dat den gront wechspoelende, de palen om vallen, de kisten daer tusschen breken en het steen wech drijft. Maer om dien gront te verstyven, men sinct daer in groote menichte van steen d'een op d'ander, sulx dattet eyntlic wort als een steenclippe dieper onder water dan de palen lanc zijn, waer in het heyen een beswaerlic lancsaem costelic werc valt, want de palen onder elc beset synde met een yser schoe, om deur steen te geraken, en boven met een yser beugel, om int heyen niet te splyten, worden dicwils int heyen gebroken, en dieder in commen staen tusschen de steen sonder den sandigen gront te geraken.

    Een ander manier die my veel beter bevalt heb ic gesien tot Dantsic, diens gedaente mette navolgende form ABCDEF angewesen wort, wesende een vlot van boomen op en an malcander gewrogt, sulx datter tusschen commen de viercante perken diemen met steen vult, en syn die boomen ande doorcruysingen so ingekipt, datse inde langde deurgaens malcander geraken, sonder openheden tusschen beyden te wesen: Onder is een houten bodem daer de steenen op rusten sonder int sant te vallen. Dit vlot wort gemaect inde rivier tot een bequame plaets en gereet zijnde, men brenget al dryvende met een stil weer ter plaets van het hooft, en liggende daer het syn moet, men worpt de kisten vol steenen en sinct daer me tot op den gront. Daer na slaetmen de yspalen daer voor.

    De voordelen diemen met dese kisten heeft syn dusdanich: Ten eersten, den gront onder de kisten wechspoelende het vlot volgt den gront sonder van malcander te gaen of steen te verliesen, en tgene dan inde hoochde gebrect, wort daer boven op gewrocht na de manier gelijct voorgaende werc.

    Ten anderen, hier en valt geen heyinge deur steen, alsoder buyten de kisten geen steen en leght.

    Ten derden, eenige yspalen brekende, men heyt ander inde plaets, sonder als geseyt is van steen hindernis te hebben. Hoofden veroirsaken een rinc. Anders, groote rivieren lopende deur verscheyden killen, maken elc wel syn manier van rinc, die in malcander commen, maer en syn soo merckelic niet als wanneert al deur een kille loopt.

    Alsmen int graven der grachten of putten soo diep comt, datmen twater crijcht, so ist int gebruyc, twater uyt te hoosen of malen om int drooge noch dieper te geraken,

te weten so diep, tot dattet sant so seer opwelt, datmen niet meer en wint, en dan houtmen op: Maer die de saec verstaen, connen noch al veel dieper geraken, mits het water daer in te laten commen, en het sant onder water uyt te trecken, met reetschap daer toe bequaem, want het water in de gracht so hooch zijnde, als het nevenstaende water daer het eertrijc af deurdroncken is, soo en cander openbaerlic geen welling geschien, en vervolgens en cander welling geen hinder doen. Sulx datmen dan soo diep graven mach tot dat de canten des grachts te steyl wordende, het neervallende sant weerom vervult de plaets vant uyt getrocken sant: Twelc niet en geschiet deur opwelling (wantter als geseyt is geen syn en can) maer heel verkeert deur neervalling.  ⁸
Hier uyt is te verstaen, dat de breetste grachten also diepst connen worden: Laet tot opentlicker verclaring AB de breede eens grachts syn ande bovecant vant sant, C tmiddelste des selven grachts, sulx dat AC en BC syn de schoensche afdakingen die het sant int water houden can. Laet nu andermael de gracht boven twemael so breet syn alsvoren AB was, ic neem van A tot D, en E tmiddelste des grachts, dit soo zijnde, 't kiel sal nu an E twemael soo diep connen sijn als an C, want de schoensheyt van C tot E is al de selve gelijc van A tot C.

    Uyt het voorgaende is kennelic dat een gracht int sant gegraven, haer meeste diepte int middel can hebben. Ende die dit deur dadelicke ervaring wil sien, macht versoecken in een tobbe of ander vat gevult met sant, en claer water; daermen 't sant deur sien can; want makende daer in metter hant diepten, hy sal dadelic sien de breetste te connen de diepste worden. Daerom Stadtgrachten diemen in sandige gront diep begeert, de selve diepte can int middel kielsche wijse diepst gecregen worden: waer deur de dieping soo wel int gedeurich onderhout als in deerste opmaking behoort int middel gedaen te worden; Want de gront daer leegst wordende, het sant schict hem selven op beyden syden totte natuerlicke schoensheyt diet een tijt lanc behouden can. Maer ande canten sant te trecken, en brengt geen behoorlicke diepte noch daer noch inde middel vant kiel.

    Merct noch een swaricheyt die sulke grachten connen onderworpen zijn; te weten alse by rivieren liggen die haestelic veel hoger wassen als twater van de gracht. Sulke rivieren connen het sant doen opwellen dat niet en welde doement met een leegh rivierwater uyt groef. Sgelijx can ooc weervaren an grachten die haestelijc leege afloopen eer dan 't water daer het omstaende eertrijc me deurdroncken is. Daerom alsmen sulx bevint te gebeuren, men mach dencken dattet om bekende oirsaken geschiet.

Eynt vant  11 Boec.

---

Noten

1. Figuren in Plaetboec: XI-1-21 en XI-2-22.
   Hendrik Stevin (1613 - 1670) had ook zelf enige ideeën over waterbouwkundige werken: afsluiting van de Zuiderzee, en een nieuwe zeeverbinding voor Amsterdam.
   Zijn werk werd aangekondigd in de Oprechte Haerlemse Courant, 27 nov. 1666:

   Tot Alphen, in Hollant, sal haest gereet zijn om uyt te geven: En in Wiskonstigh bedrijf, van Hendrick Stevin, Heere van Alphen, van Schrevelsrecht, &c. in elf Boecken. het eerste boeck, van de Wiskonstige Wysheydt-konst: het tweede, van der Aertsche stoffen Sterckt-konst: het derde van eenigh Weeghkonstigh: het vierde en vijfde, van der Aertsche stoffen Beweeghkonst, en levendiger Dieren machtelijck vermogen ter dadelijcke gewelt-oeffeningh; welcke Konst, als oock de voornoemde Sterckte-konst, beweert worden elck een besondere nieuwe vrye Wiskonst te zijn, gelijk elck van Telkonst, Meetkunst en Weegh-konst: het sesde en sevende, van aldervolmaeckt reetschap van gewelt en van ordentelijcke doeningh: het 8 van 't onfeylbaer Uyr-werck te Water en te Lande: het negenste van de Wiskonstige Scheepvaert, dat is Schip en Zee bouw, sonder ghevaer van Lijf en Goet: het tiende van het uyterste Menschen-konstigh vermogen, tot verheringh des Waters te Lande: het elfte van Wis-konstige Burger-en Krijghs-volck bestier, wesende het tweede deel van 't eerste Boeck.

   En was te koop op 17 maart 1668:

   By Mr. Dirck vander Snoeck, tot Alphen in Hollandt, zijn te bekomen : wiskonstigh Philosoph Bedrijf van Hendrick Stevin, Heer van Alphen, &c. tot verrechtingh van alle oudt en nieuw Gemis der Philosophi en Politie: en onderwijlen het onfeylbaer Uurwerck te Water en te Lande: de Scheepvaert, sonder gevaer van Lijf en Goedt, gelijck de Landt-reyse: het Windt en andere Mole-werck, tot alderhande gebruyck: mitsgaders het Laken en Wijn-perssen Stof-klanderen, tot de uytterste Menschen gonstige volmaecktheydt: ende mitsdien de Haerlemmer Meer en alle andere Inlandtse Meeren, Plassen, Poelen en Swetten, binnen 't Iaer droogh: ende den Oceaen uyt alle Stadt en Plaets in Hollandt, sonder de Zuyder Zee te behoeven, bevaerlijck; ten sy de Werelt onbeweeghlijck, in 't verkeerde gelegen, wil blijven. Met Privilegie op 't Boeck , en op de Gereetschappen daer in beschreven. ** Noch zijn by den selven oock te bekomen, de voor dees gedruckte Burgerlicke Stoffen, als eenighsints tot 'et voorsz. Bedrijf behooden.

   Later in hetzelfde jaar omschreven als volgt (17 april 1668):

   Tot Alphen in Hollandt, by Mr. Dick van der Snoeck, is te bekomen, Wiskonstigh Philosooph Bedrijf van Hendrick Stevin, Heer van Alphen, &c. Waer in men de Nederlanders tracht wijs te maken, dat'er niet en is de Latijnse Studie, die Menschen wijs maeckt; ende dat de huydendaeghse Professorale Geleertheydt niet om 't lijf en heeft, by het geense behoort te wesen, ende soo als mense hier (mits het oudt voodigh Gephilosooph te verwerpen, ende het nieuw Cartesiaens Gemis te ontdecken) voordraeght: daer mede men dan het onfeylbaer Uurwerck te Water en te Landt wijst: de Scheepvaert, sonder gevaer van Lijf en Goet; gelijck de Landtreyse, alderhande Molen, Pers, Klander*), en ander Werck van gewelt, totte uytterste Menschelicke volmaecktheydt. Sijn by den selven te bekomen de Burgerlicke Stoffen van Simon Stevin.   *)  Of 'kalander (Fr. calandre - mangel, pers met cilinders). Zie Boek 7, p. 17 (Voorstel 17) en Plaetboec, p. 16.

   Verkoop van nagelaten boeken werd gemeld in dezelfde Courant, 18 juli 1671:

   Men is van meeninge uyt de handt te verkoopen alle de Exemplaren van beyde de Opera, naergelaten by wylen de Heer Hendrick S[tev]in, in sijn leven Heere van 's Grevels-recht, waer van het eene is genaemt Materiae Politicae, ofte Borgerlijcke Stoffen; ende het andere Wiskonstigh ende Philosophisch Bedrijf; mitsgaders de Platen, ende de Octroyen daer toe behoorende: Die daer gadinge in heeft, addressere sigh aen Bartholomeus vander Burgh, Boeckverkoper, woonende in de Gortstraet, in 's Gravenhage.     «

2. Zie:   B. Woelderink, 'Het bezoek van Simon Stevin aan Dantzig in 1591' in Gewina, 3-4 (1980) 178-186.   «

3. Vgl. een notitie van Isaac Beeckman: Journal, T. II, p. 417.   «

4. In 1617 verscheen Stevins Nieuwe Maniere van Sterctebou, door Spilsluysen. Hierin worden ook verzandingsproblemen behandeld. Op blz 40 staat daar zo iets als de 12 form hier.   «

5. Dit onbegrip van sluiswachters (langzaam openen voor lang schuren) wordt ook bestreden in 'Nieuwe Maniere', blz 58, met een ander voorbeeld.   «

6. Het wegschuren van zandbergen bij Lingen staat genoemd in 'Nieuwe Maniere', blz 57 en ook in het Journal van Beeckman: T. II, p. 418 (Fol. 208r, r15-19).   «

7. Dit begin van artikel 3 bij Dantzig staat vrijwel letterlijk zo bij Elbing (blz 69).
   De gelaagde aanwas staat ook in 'Stofroersel', blz 56.   «

8. Uitleg van welwater en welzand: 'Stofroersel', voorstel 14 en 15.   «