5 e   H O O F T S T I C K , Inhoudende het wit ofte voornaemlick opsicht, datmen behouft tot de veroirdening der sterckten deses tijts. L S O O  ons voornemen is, int volghende 6e Hooftstick te vergaderen ettelicke verschillen {Quæstiones.}, aengaende de volcommen stercten, oock int 7e Hooftstick eenighe verschillen vande onvolcommen, na de verscheyden gheleghentheden der plaetsen, soo heeft ons oirboir ghedocht, eerst te bescrijven het wit, ofte de voornaemlicke punten, diemen tot oirdening der sterckten behouft, om deur kennis van dien, met vernuft ende meerder sekerheyt vande selve verschillen te meughen oirdeelen. Ick segghe dan: Ghelijck de menschen verscheyden sinnen hebben inde formen haerder cleederen, want ander maecksel ghebruijctmen int een landt als int ander; Ia een selfde landtschap heeft nu mishaghen, int ghene hem voormael wel beviel, ende dat noch naerder comt, een selfde persoon hielt ghister voor bequaem, dat hem huyden ongheschickt dunct; Alsoo gadet oock toe inde verscheyden sinnelicheden vande oirdening der sterckten: Daerom ghelijck ymant te vergheefs sijn hooft soude breken, meynende door redenen de menschen te beweghen, dat sy altemael een form van cleederen draghen, na sijn onderwijsinghe, te meer dat hy self niet vast en staet, noch en weet hoe langhe sijn sinnelicheyt dueren sal: Alsoo aerbeyden sy om niet, die inde oirdeninghe der sterckten alleman haer eyghen goetduncken willen andringhen. Doch ghelijck der menschen ghevoelen inde form der cleederen niet in alles soo gantsch verscheyden en is, of sy en hebben yet ghemeens: Als by voorbeelt, alsoo wy tot onse nootlickheyt de teenen niet verscheyden en behouven, wy stekense wel altegaer in een socke, ofte voetelinck, maer beyde de beenen t'samen in een cousse te steken, dat en staet niemant toe, sulck cleyt en wil niemant hebben, want ghemerct wy de beenen verscheyden moeten ghebruijcken om te gaen, soo vereyscht de reden datmen elck been sijn besonder cousse gheve: Voort een cleet te veroirdenen t'welck t'ghesicht bedect, inder voughen datmen niet en soude connen sien waermen ghinghe, of watmen dede, niemant en maket, niemant en begheeret, als wesende teghen t'ghemeen ghevoelen. Even eens gadet toe met de oirdening vande sterckten, want der Boumeesters {Architectorum.} sinnelicheden en sijn daer af niet soo teenemael verscheyden, of sy en hebben door natuerlick ghevoelen yet ghemeens, eenich wit daer sy na loncken, sulcx dat hy die t'selve teghenstaet, ghehouden wort als teghen t'ghemeen ghevoelen te stryden.

[ 120 ]   36

Om nu te commen tot verclaring van t'selve wit, dienende als proufsteen daermen veel verscheyden vonden {Inventiones.} of meyninghen dieder dagelicx voort commen, teghen ondersoucken mach, soo is voor al te weten, datmen in voorleden ouden tijden eermen buscruyt vant, ghemaect heeft tot beschermnis der stercten, effen mueren, hebbende gaten om daer deur te schieten met pijlen, ende sulck reetschap alsmen doen ghebruijcte ghelijck hier onder den muer AB met de gaten C, D, E.

Doch want de verweerders, den viant aldus maer van vooren wederstaen en conden, ghenouchsaem man teghen man, ende dat daer beneven de vianden sich van voor met haer schilden bedecten, ende heel bijde mueren wesende tusschen twee gaten, datse voor de selve gaten bevrijt waren teghen t'gheschot, soo maectemen daer na in die even mueren, viercante uijtstekende hoofden, of torren, soo wijt van malcander als haer schietinghe ende worpinghe met slinghers treffen conde {Vitru. lib. I. cap. 5. Intervalla autem turrium &c.}, ghelijck hier onder de drie torren A, B, C, om uijt de sijden DE, FG, den viant die de muer FD tusschen twee torren bestormde, niet alleen van vooren, maer oock van beyden sijden daer hy gheen schilden en hadde, te beschadighen, den selven muer FD wel te bewaren, ende den storm met meerder versekerheyt te wederstaen.

Maer de viant souckende hier teghen oock sijn grootste voordeel, liet de muer tusschen twee torren onbevochten, ende bestormde alleenlick de voorsijden der torren, als de voorsijde EH,

[ 122 ]   37

want het gheschot al schoon commende van der nevenstaende torren uijterste houcken G ende I, soo was al t'ghene dat inden driehouck EHK stont, bevrijt voor beyde de torren A, C. Sy merckende dese faute, maecten daer na ronde torren, in plaets van viercante, als hier onder A, B, C, om alsoo van deen torre, de voorsijde van dander beter te connen sien, ende deen met dander beter te bewaren, want het gheschot commende van beyde de sijdttorren A, C, can den viant bestormende de voorsijde der torre B, veel beter gheraken, dan met de voorgaende viercante torren, ende hoewel niet heel volcommelick, nochtans soo is het driehoucxken DEF, veel cleinder dan den driehouck EHK.

Maer het grof busgheschut daer na opcommende, deur welcx groote cracht, niet alleenelick een mensch t'seffens, als deur een pijl of slingherkey ghewont of omghebrocht wiert, maer daermen veel menschen, veel leeren, veel reetschappen {Instrumenta.} mede ter nedervelde, soo sachmen dat noch ronde, noch viercantetorren, ofte hoofden, bequame formen en waren, om des busgheschuts meeste voordeel by te doen, maer dat de hoofden alsoo behoiren te liggen, datmen uijt elcken houck vande twee nevenstaende hoofden, daer langs henen mocht schieten vant een einde tottet ander ghelijckmen langs de mueren doet tusschen twee hoofden liggende, als hier onder.

[ 124 ]   38

Dit daer na int werck ghestelt sijnde, ende metter daet seer voorderlick bevonden wesende (want men mocht de heele stercte rontom beschermen, met sijdelincsche schietinghe langs de mueren ende hoofden, daermen veel volcx mede ombrengt, sonder nochtans sijn eyghen hoofden te breken) men heeft daer op voorder ghelet, soo wel, dat de sake ghenouchsaem gherocht tot manier van een besonder const, als ghegront wesende inde Doorsichtighen {Perspectivis.}, ende met de wisconsten {Mathematicis artibus.} groote ghemeenscap hebbende. Men gaf de nieuwe dinghen (t'welck nieuwe consten altijt vereysschen) nieuwe namen, ende onder anderen noemdemen dit schieten langs de mueren, ende langs de sijden der hoofden, strijcken {Scoppare of Nettoyer.}, ghelijck daer breeder af gheseyt is inde 11e bepaling {Definitione.}. Bevondem daer na, dat dit strijcken niet alleen nut en was langs de gantsche binnesijde des grachts, maer tot meer ander plaetsen, als datmen met groot voordeel oock bequamelick conde te weghe brenghen de strijckinghe der cabeschoeysels {Contrascarpa.}. Boven dien de strijckinghe vant borstweer der bedecte wech {Parapetto della strada coperta.}, oock de bebecte wech felfs. Daer na wast een tijt lanck inde ghebruyck, de middelgracht {Fossetta.} te legghen ontrent het middel der groote gracht, byde gisse, maer alsmen breeder acht nam opde nutbaerheyt des strijckens, men heeftse eintlick na den aert des strijckens ghetrocken. Voort om dese strijcking niet alleen te hebben langs gordinen, caden en borstweeren der bedecte weghen, maer oock langs den ghemeenen landtgront, soo maectemen dobbel wallen, de leegste, als de leeghe groote gordine, met de leeghe bolwercx gordine, om den selven ghemeenen landtgront, te strijcken: Den hooghen wal {Haut rempart.} (want dander gordinen te leeghe waren) diende om de sterckte beter bewaert te wesen, oock om den viant te meer achter sijn schantsen te ontdecken: Vijt dese dobbel wallen, volghde noch een manier van dobbel bolwercken, diens boveplaetsen soo wel als de leegher plaetsen streken haer teghenoverstaende bolwercx gordinen, ende nevenstaende groote gordinen, met al dander uijtwendighe strijckelicke sijden: Vorts wiertter tot de sterckten met drooghe grachten, inden strijckhouck {Flanc.} noch een onderplaets veroirdent, om den gront des selven grachts te strijcken, metgaders het cabeschoeysel {Contrascarpa.}, leeghe gordinen, ende alle strijckelicke plaetsen die daer int ghesicht commen. In somme  S T R I I C K E N  {Fanç. Nettoyer, Flancquer.},  S T R I I C K E N  segh ick, is een wit ende voornaemlick ooghmerck vande veroirdening der sterckten deses tijts, ende hy die het strijcken teghenstaet, die wil een cleet maken daermen twee beenen in een cousse steeckt, of dattet ghesicht bedeckt, ick wil segghen hy spreeckt teghen t'ghemeen ghevoelen. E N  anderen machmen hier noch by voughen als voor ghemeene reghel, dat de plomphouckichste {Obtusorum angulorum.} of onscherpste bolwercken (die welverstaende na t'behoiren strijckelick sijn) voor de sterckste ende beste ghehouden worden,

[ 126 ]   39

want anghesien een cloot over de twintich voeten diep inde eerde gheschoten wort, soo canmen de scherpe houcken van ter sijden lichtelick omme, ia dweers deur schieten, maer opde ghene die plomp ghenouch sijn en heeftmen van ter sijden gheen vaten. E N  derden, dat de evesijdeghe sterckten int rondt bescrijvelick, diemen anders gheschickte veelhoucken noemt {Æquilatera castra circulo inscriptibilia, alias poligona regularia.}, de bequaemste ende oirboirste formen sijn, want sy vervaten met min wals meer plaets, t'welck niet alleen oncostelicker en valt int ghebou, maer boven dien en behouftmender soo veel gheschot, noch volck niet toe, om die te beschermen: Daer beneven soo hebben haer bolwercken de beste houcken, want de onevesijdeghe crijghen sommighe houcken wel plomper oft onscherper, maer wederom daer teghen sullen eenighe ander houcken te onplomper of scherper moeten sijn, t'welck niet voorderlick en is, ghemerckt den ervaren viant de sterckste plaetsen laet berusten, ende de cranckste anvalt. Dit voordeel van meeste begrip der wallen, en salmen niet alleenelick natrachten in gheschickte veelhoucken, maer oock in alle formen, soo veel de omstandighen toelaten.   Aldus dan bescreven sijnde dese drie ghemeene voornamelicke punten, te weten Strijcken, Plomphouckichste bolwercken, ende meeste begrijp der wallen, dienende als wit deses handels, daermen in saken van sterckten dickwils het oogh op hebben moet, soo sullen wy commen tot de twee laetste hooftsticken der Verschillen {Quæstionum.}, waer in het bedencken der selver dickwils sijn ghebruijck sal hebben, om vande verscheyden ende strijdende sinnelicheden, met meerder ghewisheyt te meughen oirdeelen.