Home | Stevin | < Weeghconst > | Taalparels

Inleiding: hoe ontstond onze taal?

Galliërs spraken Duytsch, of ontleenden.

4 eisen aan taal:
  -  korte woorden,
  -  samen te voegen,
  -  wetenschappelijk,
  -  motiverend.

Argumenten , woorden aan woorden ,

klemtoon , spiegel der talen , gewone man.


[ bB ] [ 9 ]

S I M O N   S T E V I N S

V   Y   T   S   P   R   A   E   C   K
 {Elogium.} 

V A N D E   W E E R D I C H E Y T

D E R   D V Y T S C H E   T A E L.


Tis wel waer datter inde Natuer niet wonderlick en is, nochtan tot onderscheyt der dinghen die wy duer de oirsaken verstaen, vande ghene welcker redenen ons onbekent sijn, soo gheuen wy dese met recht de naem van wonder, niet dat sijt eyghentlick sijn, maer om dattet hem voor ons alsoo ghelaet. T'welck soo wesende, wy sullen ons in desen ansien billichlick mueghen verwonderen, duer wat middel de Natuer mocht wercken, doen sy ons voorouders sich haer spraeck dede maken; ouermidts ons van soo constighen werck, der oirsaken ghenouchsaem wetenschap ghebreect. Maer want een beclaghelicke verblintheyt, als duer  T SCHICSEL  {Fatum.} veroirdent, t'verstant van velen alsoo verduystert ofte betoouert heeft, dat sy t'licht vande Sonne bouen dat der Sterren, ick meen de weerdicheyt deses Taels bouen al d'ander, niet en connen bemercken, tot groot achterdeel des Duytschen gheslachts; Ghemerct daerbeneuen, dat wy voorghenomen hebben inde selue te beschrijuen de  WEEGHCONST, wiens diepsinnighe ghedaenten {Qualitates.} duer slechter spraken ten eersten niet wel bedietlick en sijn, soo sullen wy naer ons vermueghen daer wat af segghen, versouckende of t'uyterste des  SCHICSELS  bestemden tijts noch niet en naect, ende eerst van haer oudtheyt als volght:

  Tis te weten dat de Duytschen in die seer oude tijden vande welcke ter weerelt gheen opentlicke schriften gebleuen en sijn, gheweest hebben een treffelick seermachtich Gheslacht. t'welck duer sulcke verderuende oirsaken als meer ander machtighe volcken weeruaren sijn, als oirloghe en dierghelijcke, voorderende uytroeying der wetten, breking van goe oirdens, verwoesting der steden, &c, tot manier van wiltheyt gherocht is, doch niet so volcommen, of den ouden aert der grootmoedicheyt, rechtueerdicheyt, ende ghetrauheyt, daer Tacitus oock af betuycht {Li. de Morib. Germanor.}*), en bleef altijt in hemlien ghewortelt. Dese haer woestheyt heeft gheduert tot ontrent de tijden van Iulius Cæsar, welcke daer naer tot beteren staet begon te keeren, soo dat sy eintlick weder ghecommen sijn ter regiering ouer t'eertrijcxdeel Europa, als kenlick is. Maer want yemandt van haer voornomde eerste macht twyffelen mocht, ouermits wy daer af, soo weynich als van veel ander volcken diens tijts, gheen opentlicke schriften en hebben, soo sullen wy die aldus beuestighen.


[ *)  Zie 'Germaanse zeden', veraling Vincent Hunink.]

[ bBv ]
  Tis openbaer dat de Gallen die by ons Walen ghenoemt worden, ende int ghemeen nu Françoysen heeten, ouer oude tijden een machtich volck gheweest sijn, welcke Griecken, Spaeigne, Italie, strenghelick becrijghden ende ouerwonnen: vande welcke noch Gallogræcia ofte Galatia in Griecken, ende Celtiberia in Spaeignie, de naem behouden hebben: In Italie stichten sy Milaen, Coma, Brescia, Verona, Bergamo, Trente, Vicentia. De selue Françoysen hebben ofte voormael Duytsch ghesproken, ofte het Duytsch in grooter eere ghehadt, ende voor hun wit ghehouden ghelijck sy nu t'Latijn doen.
T'eerste wort aldus bethoont:
Tis yder spraeck ghemeen datse inden eenen oirt des landts wat anders uytghesproken wort als op den anderen. By voorbeelt, daer de Neerlanders segghen Dat, Wat, Vat, d'Ouerlanders segghen Das, Was, Vas:   Voor de Parisienen Chanter, Charbon, Chaleur, de Picarden ghebruycken Canter, Carbon, Caleur;   Daer de Castilianen segghen Hazer, Hierro, Harina, in Portugael seytmen Fazer, Ferro, Farina, &c. Nu alsulck verschil van het Duytsch dat de Françoysen voormael sprake[n], tottet Duytsch van dese landen, was, dat sy voor ons W int ghemeene ghebruycten Gu. Als daer wy segghen Ick winde, sy seyden ende segghen noch Ie Guinde. Ende voor ons Windas (t'welck een ghecoppelt woort is van Windt en as, als oftmen wilde segghen een as die windt) sy ghebruycken Guindas, sommighe Guindal, vande welcke oock commen hun Guindement, Guindant, Guindeur, &c. Wederom voor Wincket, Wimpel, Want, Wesp, Weet, Wincken, Melcwey, Wildemalue, sy segghen Guichet, Guimple, Guant, Guespe, Guedde, Guigner, Megue, Guimalue.  Voor Waren, ofte Bewaren; Guarder, daer af commen la Guarde, Guardeur, Guardebras, Guardemenger, Guarderobbe, &c. oock Guarir, Guarison, dat me bewaren ende bewaring beteeckent, want de Ghenesers {Medici.} achten dat sy duer drancken, cruyden, saluen &c. alleenlick t'ghebreck bewaren voor ongheual, ende dat sy gheensins en heelen, maer dat de Natuer altijt haer seluen gheneest:
Van t'voornomde commen oock Guarnir, Guarnison, Guarniture, &c. welcke oock Bewaren ende bewaring bedien:  Sghelijcx warande, daer sy Guarenne voor nemen.  Wederom Gue (achterlatende ch, die sy soo als wy niet noemen en connen) dat is by ons wech, te weten den wech daer t'water van een riuier ouer loopt, waer af hun Gueer ende meer ander commen.  Wederom Guerdonner, als oft sy wilden segghen Weerdonner dat is Weergheuen oft verghelden, daer af gheseyt wort Guerdon, Guerdonnement, Guerdonneur, &c.  Voorts Mot de Guet, dat is woort vande Wet, ouermits sulck woort inde steden van de wet comt, ende duer haer ghegheuen wort:  Oft andersins mach Guet, van Wacht commen, achterlatende ch die sy so niet en ghebruycken als voor gheseyt is, ende e voor a ghenomen, t'welck by ons ghemeen is,

[ bB 2 ]
want men seght so veel Bert, Swert, als Bart, Swart:  Tis ooc kennelick dat sommighe Wecht voor Wacht ghebruycken:  Van Guet commen Guetter, Guette, Guetteur, &c.  Wederom voor Ter Weere; A la Guerre, daer af gheseyt wort Guerroyer, Guerroyeur, &c.  Voor Op de Wyse; A la Guise, daer af ghemaect wordt Guisarme, Deguiser, Deguisement, ende soo met meer anderen die wy om cortheyt achterlaten.
Vyt dese ghemeene reghel dan van W tot Gu (bouen de groote menichte van d'ander ghemeene woorden die sy ghewislick uyt het Duytsch hebben, welcke wy om cortheyt verswyghen, te meer dattet boueschreuen an t'voornemen voldoet) schijnt ghenouch te mueghen besloten worden, de Françoysen voormael Duytsch ghesproken te hebben, dat is Duytschen gheweest te sijne, ende veruolghens dat de Duytschen eertijts een bekent machtich volck waren.

  Doch so v dat niet en gheuiel, maer dat sy die woorden voormael uyt het Duytsch vergaert hebben, ghelijck sy nu sulcx uyttet Latijn doen (want een van tween is nootsaecklick) t'selue valter uyt te besluyten. Want dat soo ghenomen, tis gheschiet naer hemlien verwoestheyt, daer in, ofte daer vooren: Niet daer naer, want de Duytsche tael by haer sedert in gheen acht gheweest en heeft, maer de Latijnsche, daer sy de hunne naer verandert hebben: Oock niet daer in, want dat een machtich volck t'welck Spaeigne, Griecken, Italie, conde beuechten ende verwinnen, haer spraeck souden gheformt hebben naer de wildens tael, ten sluyt niet; Dat sulcken Gheslacht vande wilden soude leeren an t'windaes een naem gheuen, tis te belachelick, soo sy doch seluer eer dan wilden, windassen ghebruycten. Tis dan nootsaeclick dat sy dese woorden na der Duytschen ghemaect hebben voor haer verwoesting, te weten doen sy groot en machtich waren, ende dat yder Gheslacht d'ooghe op hun had.

  Hier toe helpt noch dit, dat hemlieder tael wyder strecte als ander, t'welck sy in haer woestheyt daer toe niet ghebrocht en hebben, want dat wilden die niet en handelen, noch verre en reysen, haer tael wyder souden doen verbreyden als ander machtighe volcken, die groote landen en Koninckrijcken onder haer ghebiedt hadden, het strijt teghen den ghemeenen loop des weerelts, t'waer ongheschict sulcx toe te laten. Dese wyde verbreyding dan der tael is gheschiet voor de verwoesting: waer uyt oock te bemercken is in wat macht sy doen moesten wesen, anghesien t'verstroeyde eentalich ouerblijfsel na soo grooten menichte van iaren, hem wyder strecte dan die teghenwoordelick in groote macht waren: T'sijn voorwaer oirsaken die metgaders d'ander redenen, ons dwinghen te geloouen, dat de Spaengnaerden voormael oock, of Duytschen gheweest sijn, of dat sy hun tael naer het Duytsch gherecht hebben. want sy, ghelijck de Françoisen, oock segghen Guante, Guardar, waer af commen


[ bB 2v ]
Guarda, Guardador, Guardoso, oock Guarida, ende Guarnecer, Guarnicion, &c.  Wederom Guerra, daer sy af segghen Guerrear, Guerreador, Guerrero, &c.  Wederom Guinar.  Voort Guisa, daer Guisar af comt, &c.  Ia dat etlicke Indianen welcke men segt veel duytsche woorden te ghebruycken; oock verscheyden ander contreyen in Asie wiens spraeck Hieronymus betuycht tsijnder tijt bycans de selue gheweest te sijne met die van Trier; ende meer ander volcken wiens talen met Duytsch ghemengt sijn, sulcx uyt het Duytsch hebben, al van die oude tijden af, dat sy in haer eerste groote macht waren.

  T'voornomde wort noch stercker, opentlicker, ende nootsakelicker beuesticht, duer haer talens constich maecsel, voorwaer gheen werck van slechte wilden, maer te verwonderen hoe gheleerde tammen, sulcx hebben connen ter daet {Effectum.} brenghen. daer af wy breeder spreken, ende haer weerdicheyt bouen al d'ander, met merckelicke redenen beuestighen moeten, aldus:
T'einde der spraken is, onder anderen, te verclaren t'inhoudt des ghedachts, ende ghelijck dat cort is, also begheert die verclaring oock cortheyt, de selue can bequamelicxt gheschien, duer ynckel saken met ynckel gheluyden te beteeckenen; Oock soodanighe, datse oueral de T'saemvoughing bequamelick lijden; Datse de Consten grontlick leeren; Ende den Hoorders heftelick beweghen tot des sprekers voornemen.
Nu of dese alle vier, byden Duytschen beter ghetroffen sijn dan by eenighe ander, dat sullen wy oirdentlick verclaren, eerst bethoonende, ende dat metter daet, op datment ghelooue, der Duytschen 742 eensilbighe woorden inden eersten persoon; daerder de Latinen alleenlick 5 hebben; De Griecken gheen eyghentlicke, maer langhe vercort tot 45. Daernaer sullen wy segghen vande namen, bynamen, &c. welcke wy alle metter haest vergaert hebben yder uyt sijn Woortbouck als volght.


[ bB 3 ]

D V Y T S C H E   E E N S I L B I G H E   VV O O R D E N.

Ick accolade Acht. I'estime. Existimo.
Aes. I'apaste. Inesco.

Back. Ie cuis. Pinso.
Baeck. Pono pharum.
Baen. Ie prepare le chemin. Præparo viam.
Ban. Ie banne. Proscribo.
Baer. I'enfante. Pario.
Bas. I'abbaie. Latro.
Baet. Ie prouffite. Commodus sum.
Bel. Ie tire la clochette. Tintinno.
Ben. Ie suis. Sum.
...
Caerd. Ie carde. Carmino.
Caert. Ie ioue aux cartes. Ludo chartis.
Caets. Ie ioue à la paume. Ludo pila
Cap. Ie hache. Concîdo
Cier. I'orne. Orno
Claer. Ie fai clair. Clarifico
Colf. Ie croche. Ludo claua
Cop. Ie scarifie. Scarifico
Cost. Ie couste. Consto
Coot. Ie ioue aux os. Talis ludo.
Coock. Ie cuisine. Coquo
...
Eysch. Ie demande. Peto.
Fael. Ie faille. Fallor
Fluyt. Ie ioue à la flute. Cano fistula.
Fryt. Ie fricasse. Frigo
Frons. Ie fronse. Rugo
Gaen. Ie voy. Eo
Gaep. Ie baye. Oscito
Geck. Ie mocque. Lasciuio
Gheef. Ie donne. Do
Gheel. Ie fay iaune. Rufo
Gheeu. Ie baaille. Oscito
Gheld. Ie vaux. Valeo
...
[ alle ]
...
Vast. Ie ieune. Ieiuno.
Vaet. i'entonne. Infundo modios
Vaet. i'empoigne. Comprehendo
Vecht. ie combats. Pugno.
Vel. I'abbats. Prosterno.
Verg. Ie mects au deuant. Propono
Vest. Ie confirme. Confirmo.
Veyl. Ie mects en vente. Venale propono.
Veins. Ie dissimule. Dissimulo.
Vier. ie fai feu de ioye. Celebro Vulcania..
...
Vrye. Ie fay l'amour. Procor
Vul. i'emplis. Impleo.
Wacht. ie garde. Custodio.
VVaeg. ie hasarde. Aleam omnem iacio.
VVaeck. ie fai le guet. Vigilo.
Vvaey. ie vente. Spiro.
Vvalg. i'ay appetit de vomir. Nauseo.
Vval. ie fourboulis. Subferueo.
Vvaen. ie presume. Præsumo.
...
Vvoon. ie demeure. Moror.
Vvreck. ie venge. Vindico.
Vvring. ie tords. Torqueo.
Vvroet. ie fouille. Volutor.
Vvrijf. ie frotte. Frico.
Vvurg. i'estrangle. Strangulo.
Vvyck. ie fui place. Cedo.
Vvyd. i'eslargis. Amplifico.
Vvye. ie dedie. Dedico.
Vvys. ie monstre. Monstro.

[ Latijnse, Griekse ]

[ cC ]


D' A N D E R    D U Y T S C H E    Y N C K E L

G H E L V Y D E N,   A L S   D E R   N A M E N,   B Y N A M E N,   V O O R S E T-

tinghen,  &c.  siin in ghetale tot  1428   de Latijnsche  (tot de tsaem-
vouging onbequaem) alleenlick 158  de Griesche 220  Als volght.


D U Y T S C H E   E E N S I L B I G H E   N A M E N,   B Y N A M E N,   &c.

Acht. Huict. Octo.
Ael. Anguille. Anguilla.
Aem. Caque. Cadus.
An. Aupres. Apud.
Aep. Sing. Simia.
Aer. Espie. Spica.
Aert. Complexion   Complexio.
Aes. Apast. Esca.
Aex. Hache. Ascia.
Af. Ius. De.
Al. Tout. Totus.
...
Bie. Mouche à miel. Apes.
Bier. Biere. Cereuisia.
Bies. Ionc. Iuncus.
Biest. Caille. Colostra.
Bladt. Foeuille. Folium.
Blas. Soufflement. Flatus.
Blaes. Vessie. Vesica.
Blaeu. Bleu. Cærulus.
Bleck. Foeuille ou lame de quelque metal. Lamina.
Bleeck. Palle. Pallidus.
...
Broeck. Marez. Palus.
Broeck. Brayette. Subligaculum.
Broer. Frere. Frater.
Broot. Pain. Panis.
Broosch. Fragile. Fragilis.
Brug. Pont. Pons.
Bruyck   Vsage. Vsus
Bruydt. Espouse. Sponsa.
Bruyn. Brun. Beticus color.
Bry. Bouillie de farine de panis. Puls.
...
[ alle ]
...
Vreemt. Estrange. Extraneus.
Vreucht. Ioye. Gaudium.
vriendt. Ami. Amicus.
vroech. Tempre. Mane.
vroet. Sage. Prudens.
vroet. Escars. Parcus.
vro. Dehait. Hilaris.
vroom. Preux. Probus.
vrau. Femme. Femina.
vrucht. Fruict. Fructus.
vrij. Libre. Liber.
...
vveret. Hoste. Hospes.
vvees. Orphelin. Pupillus.
vveeck. Sepmaine. Septimana.
vvelck. Quel. Quis.
vvel. Bien. Bene.
vvensch. Souhait. Optio.
vverck. Estoupe. Stupa.
vverck. Oeuure. Opus.
vverf. Cay. Acta.
vverm. Chaud. Calidus.
...
vvelp. Ieusne Chien. Catulus.
vvulps. Folastre. Lasciuus.
vvurm. ver. vermis.
vvy. Nous. Nos.
vvydt. Large. Amplus
vvyf. Femme. Mulier.
vvyl. Temps vacant. Spatium.
vvyn. vin. vinum.
vvys. Sage. Sapiens.
Zier. Ciron. Chiron.

[ Latijnse, Griekse ]

[ dDv ]
ANGAENDE  ymandt totte voorschreuen Latijnsche ende Griecsche ynckel gheluyden, die metter haest vergaert sijn, noch eenighe derghelijcke mocht vinden, aldaer niet beschreuen, sulcx soudemen int Duytsch oock connen doen, ende onghelijck in al veel meerder menichte, want wy de schandelicke om noemen, ende ander die ons buyten Den schat der Duytscher talen (welcke t'Woortbouck was daerwyse uyt vergaerden) ons wel inden sin quamen, moetwillens uytghelaten hebben, ons daer in vernoughende, dat duer de voorgaende opentlick blijct, d'oude Duytschen met voorset, d'uyterste volmaectheyt in desen, meer dan eenighe ander, naghetracht, ende ghetroffen te hebben.

  Merckt noch dat sy t'selue oock ghedaen hebben in des Letterconsts beghinselen {Grammatica elementis.}, dat is inde boucstaffen ofte letteren, die sy al met eensilbighe gheluyden noemen, t'welck voorwaer d'uyterste volcommenheyt naerder is, dan de contrari; want ghelijct inde Meetconst {Geometria.} ongheschict waer, t'punt, beghin der grootheyt, meerder te stellen dan grootheyt, alsoo ist oock inde Letterconst ombetaemlick, t'beghin van meer gheluyden te sijn, dan t'ghene van verscheyden beghinselen ghemaect wort.
Als by voorbeelt int spellen van Dal, datmen opt Griecsche seght Delta, Alpha, Lambda, Dal; ofte opt Hebreusch Daleth, Aleph, Lamed, Dal; alwaer yder beghin ongheschictelick van meer gheluyden is, dan t'ghene vande drie beghinselen ghemaect wort. Daerom segghen wy veel natuerlicker ende aerdigher, De, A, El, Dal: want t'ghene inde Consten beghin is, moet daerin het alder eenvoudichste sijn, t'welck hier, soot de Duytschen ghetroffen hebben, ynckel gheluyt is. Daerom deden de Latinen wel, doe sy leerden lesen en schrijuen, dat sy in desen d'ander lieten varen, en[de] de Duytschen volghden.
Wat de onghegronde meyning van hemlien belangt, die souden duruen segghen de Duytschen sulcx eer vande Latinen te hebbe[n], die en spreken niet duer beweeghnis der reden, maer ghedreuen van eensinnighe moetwillicheyt, soo doch de Latinen na sulcke cortheyt niet ghetracht en hebben, maer ter contrari, t'gheen by ons cort en goet was, dat hebben sy naer huerlieder ghebruyck gheern verlangt: als Angst, Caes, Beest, Put, Muer, Recht, Cael, Graen, Heer, &c. daer sy voor segghen Anxietas, Caseus, Bestia, Puteus, Murus, Rectus, Caluus, Granum, Herus.  Tis dan vande Duytschen dat de letteren de volmaecste namen hebben.

  Wat de Fransche, Italiaensche, Spaensche, ende meer talens eensilbighe gheluyden belangt, welcke hier yemandt begheeren mocht, wy en hebben die niet ghestelt, om dattet Griecx ende Latijn in volcommenheyt d'ander te bouen gaende, tottet voornemen voldoen; want als wy bewesen hebben, het Duytsch volmaecter dan dese twee te sijne, soo volght uyt noch stercker reden, dattet veel volmaecter is dan eenighe van dien. Wel is waer dat de Fransche eensibilghe gheluyden, de Latijnsche


[ dD 2 ]
in menichte te bouen gaen, ouermidts de Françoysen dickmael snoeyen ende vercorten, t'ghene sy vande Latijnen ontleenen, als voor Facio, Seruio, Venio, Rideo, Sentio, &c. te segghen Ie Fay, Sers, Vien, Ri, Sens; welcken aert der vercorting sy noch schijnen behouden te hebben van weghen dat sy, als vooren gheseyt is, eens Duytsch spraken; maer wat isser af? sy en lijden gheen binding, sy sijn ter Tsaemvoughing onbequaem, ende veruolghens van cleinder weerde.


TEN  tweeden soo volghter van der woorden voornomde T'saemvoughingh gheseyt te worden, welcke niet t'onrecht voor een der voornaemste ende nutste eyghenschappen die in talen begheert worden, gheacht is; wiens voordering ende nootlicheyt den ghenen die hun inde Consten oefnen, niet onbekent en is, ouermidts der dinghen namen daer duer oock haer corte bepalinghen {Definitiones.} sijn. Hier in wort byden gheleerden het Griecx gheluckigher gheacht als d'ander, dat is, als de ghene die by haer verleken wierden, onder welcke het Duytsch gheen plaets en had; anders ten waer gheen oirdeel van gheleerden, maer van verkeerden gheweest, want ghelijck gheen menschen die wel by haer sinnen sijn drie grooter ghetal en achten dan Duyst, maer veel cleender; alsoo oock de Griecsche Tsaemvoughing niet bouen de Duytsche, maer verre daer onder, want in die sijn hier en daer sommighe woorden diese lijden, maer in dese oueral, ende dat met een ander besonder cortheyt, gheschictheyt, ende eyghentlicker beteeckening haers grondts, welcke nootsakelick volghen uyt de voorgaende groote menichte der ynckel gheluyden, daerenbouen ter bequame T'saemvoughing wonderlick ghetroffen.

Ymant mocht nu van desen eenighe voorbeelden begheeren; maer wanttet licht ende te slicht waer, uyt de oneindelicke een groote menichte te vergaren (als inde T'saemspraeck der Bewysconst {Dialectica.} beghonnen is) soo gheuen wy hem seluer eenighe voor te stellen die hem ter coppeling onbequaemst duncken. Ick neem dat hy daertoe verkiest (om haer aldermerckelicste verscheydenheyt, ende gheduerighen strijt) Water en Vier: voorwaer soot den noot erghens voorderde dese te vergaren, als by ghelijcknis, yemandt willende segghen, Tot d'incomst des Kuenincx waren vieren ghemaect die van selfs int water ontstaken, hy sal die noemen (ghelijck wy anders segghen Turfvieren, Eyckevieren) Watervieren: ende daer toe en behouft hy gheen gheleerde te sijne, noch hem lang te bedencken, maer de leecken worden, duer de wonderlicke eyghenschap des taels, van selfs daertoe ghedronghen. Ten is den hoorenden oock gheen nieu noch vreemt woort, hoewel hy dat van te vooren noyt ghehoort en had, reden dat sulcke niet alleen duer de ghewoonte verstaen en worden, maer uyt den ghemeenen aert der gheluyden, welcke d'oude Duytschen soo constelick


[ dD 2v ]
daertoe gheuonden hebben, dat ick, met al de ghene die van d'oirsaeck niet meer en weten, ons alsvooren noch met recht mueghen verwonderen duer wat middelen dat mach gheschiet sijn. Merckt bouen al dit noch een besonder, ende weerdighe eyghenschap, by hemlien constelick inde T'saemvoughing veroirdent, ia sulcke, dat gheen Griecx, noch Latijns Letteraer {Grammaticus.}, soodanighe uyt die talen perssen en sal, al wrong hy tot sweetens toe: Te weten dattet laetste der ghecoppelde altijdt Grondt {Subiectum.} is, ende t'voorgaende Ancleuing {Adiunctum.}; Als wanneermen seght, Putwater, so is water grondt, ende put ancleuing, want onsen sin dan voornamelick tot water strect, om t'welck t'onderscheyden van stroomwater, reghewater, &c. men voughter Put voor: Maer als wy dit verkeeren, segghende Waterput,  dan is den sin (hoewel het de selue woorden sijn) al een ander, want Put is dan grondt, ende Water ancleuing, ouermidts de voornamelicke meyning dan is van een Put, om welcke t'onderscheyden van een Mesput, Calckput, &c. men stelter water voor.
Alsoo oock is Glasveinster, een veinster van glas, maer Veinsterglas, is glas niet daermen uyt drinckt, maer plat daermen veinsters af maect. Wederom Olinuet, is een nuet des gheslachts daermen olie uyt perst, maer Nuetolie, is olie van nueten. Sghelijcx Iachthondt, is een hondt daermen mede iaecht, maer Hondiacht, een iacht niet met voghelen, dan met honden, &c.
Wat den ghenen belangt die noch van meyning mueghen sijn, het Griecx in desen gheualle voor het Duytsch te gaen, wy achten dat sulcx gheschiet duer dat hem het Duytsch onbekent is, of datter verstandt der oirdeling ghebreect, of dat hy hartneckich sy, of eenich der ghelijcke beletsel heb, niet weerdich een woort daer af meer te roeren.

TEN  derden moeten wy segghen vande bequaemheyt deses taels tot de leering der Consten, waer af wy (bouen dien sulcx nootsaeclick volght uyt het voorgaende toeghelaten) de volghende Weeghconst, sulcx sy is, tot voorbeelt stellen; welcke ghy, ghemerct de groote rijcheyt onses taels, uyt welcke alles veel beter behoort ghedaen te sijne, daertoe misschien niet weerdich en sult achten, te meer datter duysenden by ons sijn, diese veel beter, ende met beuallicker woorden beschrijuen souden:
Maer niet teghenstaende al dit, so ist doch soo ghedaen, dat gheen van al d'ander Gheslachten der volcken wie hy sy, t'selue, soo veel des spraecx grondelicke beteeckening, ende uytbeelding der Saeck belangt (ick en wil niet segghen, soude connen verbeteren, daer gheen vreese voor te hebben en is, want hemlien ghebreect Stof welcke gheweert soo wort oock gheweert de daet {Sublata materia tollitur effectus, 4. v. 2. strijtreden der Bewysconst.}) soude connen soo nauolghen, want waer wildy spraken halen daermen duer segghen sal, Euestaltwichtich, Rechthefwicht, Scheefdaellini, en dierghelijcke daer de Weeghconst vol af is? sy en sijnder niet, de Natuer heeft daer toe aldereyghentlicxt het Duytsch veroirdent.


[ dD 3 ]
TEN  laetsten moeten wy, na t'voornemen, deses taels beweeghlicheyt bethoonen, waer toe ons onder anderen tot voorbeelt dienen can, Hendrick Glareaen, in sijn Latijnsche uytspraeck {Oratione.} te Friburg op Suetonius ghedaen, alwaer hy heftelick ontsteken op der Keysers boosheden, ende gheen Latijnsche noch Griecsche woorden (hoewel hy in die spraken seer eruaren was) bequaem ghenouch vindende, om den hoorders haer afgrijslicheden tot een walghe te maken, heeft dat ondertusschen door duytsche bestelt, als daer hy segt:*)
Quid enim de Tiberio dicam? vlceroso in omnem inuidiam animo, quo nihil vmquam fucatius toto terrarum orbe, nihil nocentius, nihil turpius vixit. De eo sanè quod vix Latinè dixeris, nostra lingua ornatissimè dici poterit: Ein abgfeimpter, eerloser, znichtigher boesswicht. Si licet Græca immiscere Latinis, sæpe etiam apud non intelligentes Græca, cur non liceat inserere Celtica ac Germanicæ non minus vetustæ linguæ verba, apud intelligentes? Sed pudet plura de eo Diuo: dixissem libentius, von dem leidighen Tüfel. producatur Caligula Imperator, merdosus ille pusio, Das schantlich physickguckly, pudenda Germanici Cæsaris progenies, &c. Ende corts daer na sprekende van Nero, Galba, Otto, Vitellius: Cui enim monstro potius comparabuntur helluones illi, bibones, comedones, lurcones, abdomines, ventres, brasser, schlemmer, pfuser, schlucker?


[ *)  De oratie is gedrukt bij: In C. Suetonii Tranquilli Caesares, Henrichi Loriti Glareani ... Annotationes, Bas. 1560; citaat: p. 63-64; begin, p. 58: 2 april 1554.
"... Als we Grieks in Latijn mogen mengen, vaak ook bij wie Grieks niet verstaan, waarom zouden we er dan niet Keltische en Germaanse woorden in mogen zetten bij wie ze verstaan? ..."
Meer over deze rede in: H. Schreiber, Heinrich Loriti Glareanus; gekrönter Dichter, Philolog und Mathematiker (Freiburg 1837), p. 101-104.
Stevin noemde Tiberius en Suetonius al in Dialectike ofte Bewysconst (1585), p. * 7v.]



  Neemt noch merckelicker voorbeelt, ande prekinghen ofte verscheyden leeringhen der gheloouen, die inde Duytsche landen gheschien. waer vindtmen ander contreyen daer de ghemeenten alsoo ghetrocken worden, den eenen tot dit, den anderen tot dat, ende elck tot t'ghene hy hoort? wat is d'oirsaec? de beweeghlicheyt der Duytsche woorden, al veel heftelicker des menschen sin ende ghemoet tot des Redenaers voornemen dringhende, als eenighe ander; want soo hy de tong wel t'sijnen beuele heeft, ende dat hem maer int hooft quaem een bessem de bruyt te sijne, hy sal de ghemeente beweghen ter bruyloft te commen; Ia noch al slimmer dinghen doen bestaen, streckende niet alleen tot ellende van wyf en kinderen, tot verlies van lijf en goedt, maer oock tot ghemeene verderfnis des landts, als metter daet, dat beclaghelick is, te veel blijct; Ende dit al door die heftighe beweeghlicheyt deses taels: Daerom waert wel te wenschen, dat gheen ander begaefde der Duytsche tong, sulck ampt ten deel en viele, dan diens einde tot de ghemeene welvaert strect; want soodanigher menschen Duytsche woorden, vaten inde hoorders herten als clissen an wolle, sy sijn als den breydel des peerts, als t'roer eens schips, duer t'welck de ghemeente gheuoert wort daert den stierman belieft.
Angaende yemandt sulcx der Duytschen lichtveerdicheyt soude willen toeschrijuen, seker t'waer teghen d'oude oirconden van Cesar, Tacitus, ende veel ander des huydighen daechs, welcke, rekenende int ghemeene Gheslacht teghen Gheslacht, hun voor t'stantvastichste ende ghestadichste achten: Daerom soo wy gheseyt hebben, tis duer de heftighe beweeghlicheyt der Duytsche woorden, nootsakelick volghende uyt haren voorschreuen constighen grondt.

[ dD 3v ]
MAER  wat hebben doch d'uytheemsche verachters der Duytsche spraek; die schampweerdighe schampers, die oirdeelders als blinden vande verwe, voor strijtredens {Argumenta.} bij te brengen? Ia, segghen sy, als wy al veel iaren die tael gheleert hebben, soo spreken wy noch soo erbarmelick, dat de Duytschen lachen moeten wanneer syt hooren, maer de onse hebben sy terstont gheleert, hoe can d'hare dan goedt sijn?
O aerme ongheuallighe ghedierten! O iammerlicke wysheyt! Om dat een witte muer beter om schilderen is dan Paris oirdeel, is sy daerom oock constigher? Om dat den volmaecten omtreck eens naecten menschen lichaems, onder de formen de aldermoeylicste is die den schilder ontmoet, is sy daerom de verachtste? Om dat een Singconstich {Musicalis.} stick met vier of vyf stemmen, vol schoonder vluchten {Fuga.}, bequamer vallen {Cadentia.} lieflicker teghepunten {Co[n]trapuncta}, den leerenden luytslaghers moeylicker valt, als danskens, ende ghemeene straetlijkens, ist daerom oock het verworpenste? Iaet voor verworpen plompaerts, die haer grofheyt bedecken souden costen sy swyghen: Alsoo oock, om dat de Duytsche spraeck, welcke de diepe verborgentheden der natuer grondelick uytbeelden can, lastigher om leeren is als d'ander diese verswyghen moeten, is sy daerom de slichtste? Ia sy voor slichter dan slichte slichthoofden, die niet en weten waerin goetheyt of soetheyt van talen gheleghen is.

Voorwaer souden woorden an woorden hanghen om eenwoordighe redenen te maecken, ghelijck letteren an letteren woorden baren, sy moeten als de letteren constighe gheluyden hebben, niet naer t'gheual van hier en daer t'samen gheschrapt, als de hare, maer sulcke als ons voorouders ghetroffen hebben, ende dat duer middelen, daer alle verstanden (soomen uyt het sijne van eens anders oirdelen mocht) voor rusten moeten; Reden is dese, dat de spraken niet duer eenen, maer duer velen van verscheyden gheuoelen ghemaect worden, d'een sus, d'ander soo, dese beter, die ergher willende; maer de voorighe Duytschen hebben ghedaen, als of sy altemael de saken eruaren daer de talen toe dienen, met een selfde gheneghentheyt aldus eendrachtelick ghedocht hadden:
Anghesien wy duer t'behulp van tong, lippen, tanden, verhemelt, keel, bycans oneindelicke verscheyden eensilbighe gheluyden connen uyten, soo ist billich dat wy yder ynckel saeck een eensilbich gheluyt toeyghenen (want min is onmueghelick, meer is onnut) ende van sulcker aert, dat sy de Tsaemvoughing bequamelick lijden, op dat wy daer duer niet alleen de ghemeene dinghen, maer oock de wonderlicke die de Natuer daghelicx baert, beuallick ende verstaenlick uytbeelden mueghen.


[ dD 4 ]
Wat der woorden langhe silben belangt, welcke int Griecx, Latijn, ende meer ander talen, sonder grondt ghenomen sijnde, t'Latijn daertoe ghebrocht hebben, dattet in twyffel is of de ghesproken woorden der ouden nu ter deghe soude connen verstaen worden, daer schijnen sy aldus gheseyt te hebben:
Nadien de Natuer als duer ghemeen insturting allen menschen inghebeelt heeft, dat de ghesproken woorden een manier van ghesanck eysschen als hoochbyclanck {Accentus acutus.} leegbyclanc {Accentus grauis.} en dierghelijcke onder welcke des woorts langhe silb van meesten ansien is   de reden wil dat wy des spraecx soo besonder ancleuing {Adiunctum.} niet na t'gheual, maer na yet behoirlicx ende sekers veroirdenen: wat sal dat wesen? dit, datse voor ghemeen reghel altijt comme op des doende woorts {Verbi actiui.} ende dieder uyt spruyten, voornaemste silb, als in Hooren, Verhoorende, Ghehoort, Behoorende, Hoorende, dat de langste silb. altijt op Hoor valle, die aldaer de weerdichste is, wantmen inden eersten persoon seght ick Hoor, d'ander silben als en, ver, ende, ghe, be, en siin maer by ghesette, daermen alle woorden me verandert. Maer inde ghecoppelde, daer salse altijt op d'eerste vallen, als Sautvat, Haumes, Vytgaen, Insien, en dierghelijcke.
Soo hebben sijt afgheclaert, ende dit noch als sommighe meenen, in haer wiltheyt, waeruytmen aldus strijden mocht: Hebben sy sulcx ghedaen in haer wiltheyt, wat connen sy in haer temheyt ! {Strijtreden van het onghelooflicker tot het ghelooflicker door de I3e strijtrede[n] des 4e voorstels der Bewysco[n]st}  Voorwaer wy souden dese eere wel draghen, maer ghemerct de Natuer niet teghen Natuer en doet, de reden wil dat wy ons met een minder vernoughen, te weten, dattet voormael een seer wys, gheleert, ende ouertreflick Gheslacht is gheweest, als vooren bethoont is, daertoe ghecommen sijnde met langher tijdt, duer veel eruaringhen.
Ende soo wy van dese voorghanghers weerdighe navolghers willen gheacht sijn, en sullen niet duer een beestelick ghetuych van ondancbaerheyt, so groote gauen ons naghelaten, duer onwetenheyt versmaen, noch, den lasteraers diese niet en kennen, sottelick gheloouen, noch verlatende den spieghel der talen, ons dickmael behaghen in haer leelick schrapsel van schuym der vuyllicheyt; maer sullen ter contrari die clouclick beschermen, niet met ydel woorden als d'hare sijn, noch na t'onuerstandt van hemlien die de goetheyt der Saken in haer talen beschreuen, onbescheydelick de goetheyt der talen meenen te wesen; maer ghelijck t'gout duer t'vier beproeft wort, alsoo salmen haer weerdicheyt duer de daet {Effectum.} bethoonen:
Welcke sal die sijn? dese, neemt voor grondt {Subiecto.} t'ghene in al d'ander spraken tot noch toe der Naturen diepe verholentheden sijn, welcke sy niet ter deghe bedien en connen, als dat sy v (onder duysentich anderen daer het Duytsch vol af is) dit na segghen: Ghelijck rechtheflini tot scheefheflini, alsoo rechthefwicht tot scheefhefwicht  {20, v. I. B. der Begh. vande Weeghconst.}; ende diet soo doen connen, belooftse vrielijck een koeck; Ia dat sy t'auent op sullen blijuen (voor kinderen dienen doch kinder prijsen {Kinderen in kennis der weerdicheyt vande Duytsche tael.}) ende ick verseker v dat ghyder sonder schade sult afcommen, want het is blijckelijck ghenouch wat sy hier in vermueghen, te weten voor dese woorden langhe redenen te stellen, die t'onderscheyt der palen {Terminorum}, ende de form der eueredenheyt {Proportionis.} oueral seer verduysteren.

[ dD 4v ]
Maer soo sy vraghen wat sulcke woorden te bedien hebben, men mach antwoorden, dattet de opening is van t'ghene tot nochtoe den voorighen sterflicken seerbegheerde verborghentheden gheweest sijn, streckende tot groot voordeel van t'menschelick gheslacht, want hoewel yder lichaem in sijn eyghen plaets licht noch swaer en is, nochtans t'ghewicht des lochts is duer sulcx nu volcomelick ghelijck van ander stoffen, metgaders ettelicke sijn noytbekende ancleuinghen {Adiunctis.}, openbaer gheworden, soo de daet {Effectus.} van dies ende meer anderen cortelick betuyghen sal. Laetter maer cloeclick anuallen, want hebbender Reuchlinus, Valla, Erasmus, Barbarus, Picus, Politianus, &c. me duer gherocht, die maer Latijn en beschermden, Sghelijcx de Françoysen, wiens strijtredenen {Argumenta.} ende talens stof {Materia.} ons kennelick ghenouch sijn, wat sullen wy die het (O weerdighen grondt! {Subiectum.})  DVYTSCH  voorstaen? Seker niet alleen de spraeck ophelpen, noch ons seluen voorderen, maer oock ander volcken, welcke alsdan niet alleen huer wooninghen ende lichamen met der Duytschen constighe wercken vercieren sullen, maer oock haren gheest met wetenschap, want de Consten welcke ander met haer eyghen woorden niet uyten en connen, die sal den ghemeenen man alhier duer de beghinselen grondelick mueghen verstaen, ende door sijn ingheboren gheneghentheyt tot de selue, die tot yder volcx baet al andersins connen voorderen dant den anderen mueghelick is.

  Dit is t'ghene wy vande weerdicheyt der Duytsche tael voorghenomen hadden te verclaren; Inde selue sullen wy de WEEGHCONST, die de wonderlicste der vrie is, eerst tot Constens form laten commen, als spraeck die der Natueren eyghenschappen grondelicxt beteeckenen can, ende als bequaemste wit, daer al d'ander die willen, tot yder ghemeentens grootste nut, na micken, ende haer bepalinghen {Definitiones.}, daer inde Consten veel an gheleghen is, na rechten mueghen. Oock by aldien der Duytschen vliet daerin alsoo vermeerderde, ghelijct de reden wel eyscht, t'selue soude ons voornemen verstercken om met ander angheuanghen voort te varen: Doch soo de contrarie gheschiede, ick can my vernoughen in een eerlick voornemen mijn goede wille te verclaren, welcke in haer beroup tot yders dienst gheeyghent is.




Home | Simon Stevin | Weeghconst | Uytspraeck (top) | Taalparels | Cortbegryp