Robbert Robbertsz (Le Canu) te Hoorn, aan Willem Jansz Blaeu te Amsterdam 14 September 1627 Goeden vrint Willem Jansz.,   Aengesien UL. op my begeert hebt, dat ick UL. uyt myn memorie soude opschryven wat redenen ick gehadt hebbe met Jacob Heemskerck, Gerrit de Veer, Jan Cornelisz. Rijp, ende meer andere van myn scholieren, die in 't jaer 1596 zyn uytgevaren, ende in 't jaer 1597 wederom zyn gekomen, sonder ietwat van hare commissie of sendinghe, daer sy om uyt gesonden waren, uytgerecht te hebben, om de koninckrycken van Catthay ende China te soecken. Ende in 't jaer 1597 in de maent November by my zyn gekomen, om my haer wonderlicke ervaringe te vertellen, van dat sy, beneffens veel andere wonderdingen, de son misten op den 4 November in 't jaer 1596 ende de son wederom sagen in 't jaer 1597 den 24 Januarij, op deselve hooghte van 76 graden, daer sy seyden, dat sy haer huys op Nova Zembla hadden gebouwt. Ende daer sy af schryven dat alle geleerden genoegh aen te kavelen sullen hebben. Ende daer ghy my geseyt hebt, dat de geleerde Mathematicyns in geheel Europa daervan in onrust en in roeren zyn, soo sal ick UL. hier in 't korte vertellen wat redenen ick met Jacob Heemskerck, Gerrit de Veer ende meer andere van myn scholieren, op dese reyse geweest zyndt, gehadt heb.   De redenen die ick gehadt heb, zyn dese navolghende: Dewyle sy meer dan tien weecken lang, altyt dagh ende geen nacht en hadden, ende dat de dagen in deselve tyt, niet altyt klaer en waren, om al de omloopen der sonnen soo juyst te tellen, soo vraeghde ick haer, waeruyt dat sy wisten dattet juyst den 4 November was, doen sy de son verlooren ofte misten; want de son was op deselve tyt meer dan 15 graden by suyden de linie. Sy antwoorden my, dat sy haer uurwercken ende santloopers altyt by haer hadden, daeruyt sy sulx voorseecker wel konden weten. Ick vraeghde haer, of sy aen haer uurwercken in haer schip noyt geen feyl of faut bevonden en hadden, ende oft sy haer santloopers noyt niet leedigh en hadden bevonden; oock vraeghden ick haer, hoe oudt de mane doen ter tyt was, doen sy de son misten. Dat en wisten sy my niet te seggen, 't welck my deden gelooven, dat sy den dagh van 4 November niet recht getreft en hadden.

[ 436 ]

Maer genomen (sprack ick) dat ghy dien dagh van den 4 November recht getreft hebt, ende in den Somer niet een dagh in 't tellen gemist en hebt, waeruyt zyt ghy versekert dat ghy in den Winter, doen 't meer dan elf weecken lang nacht was, u-lieden niet een dagh in het tellen vergist oft gemist en hebt? dewyle ghyluiden in het huys bleeft leggen schuylen, mede om der grooter koude ende sneeuw-jaght, ofte onweders wille, uwe hoofden in veel daghen niet eens en dorst uytsteecken, ende geen Son, maen, noch sterren sien en kond. Gerrit de Veer antwoorden my, ende seyde, dat sy door haer schoorsteen de Noordster wel sien konden, ende hoe dickwils daer de wachters omgingen; daer beneffens hadden sy oock haer uurwercken ende santloopers, daer sy daeghlicx (soo hy Gerrit de Veer seyde) wel op pasten; 't welck ick heb laten gelooven wie dat woude, maer ick konde sulcx voor geen waerheyt aennemen, angesien sy t' Somers genoegh te doen hadden, om haer te verweeren (na haer seggen) tegen de beeren, ende 's Winters met vossen te vangen, alsoo dat sy niet veele op haren tyt (na myn geloove) van son, maen en sterren, uurwercken noch santloopers en hebben gepast, maer dat sy dickwils haer uurwercken bevroren of stilstaende, ende haer santloopers ledigh bevonden hebben. Na dese en diergelycke redenen, sprack Jacob Heemskerck tot my: Soo meynt ghy dan, Mr Robbert, dat wy ons in den tyt vergist ende daerin gemist hebben? Daerop antwoorden ick, dat sulcks niet alleen myn meyninge, maer oock myn ongetwyffeld vast gelooven was, dat sy haer in den tyt vergist ende gemist hadden, alsoo dat sy niet seker en konden weten, of sy in 't eynde van Januarij, ofte in het begin van Februarij waren, want angesien ick haer ondersochte ende vraeghde, waer dat sy den 24 Januarij (doen sy seyden de son gesien te hebben) des avonts te ses uren, ofte des middernachts ten twaelf uren, ofte des morgens te ses uren, ofte op eenige andere uren ofte streecken van haer compas, de mane, ofte eenigerleye andere vaste sterren ofte dwael-sterren gesien ende haer genomen hooghte gedaen hadden, ende sy my niet een woort daerop en wisten te antwoorden, omdat sy sulcx op deselve tyt niet waergenomen en hadden, soo was myn besluyt, dat sy haer wel tien ofte elf dagen in den tyt vergist ende gemist hadden, ofte meer.   Des anderen daeghs quamen sy wederom by my, ende wisten my te seggen, waer dat de mane op den 24 Januarij 1597 stonde 5. Maer ick antwoorden haer ende seyde: Dat hebt ghy nu uyt eenigen der geleerden Ephemerides ofte almanachen nagesien ende gereeckent, maer gisteren en wist ghy my een woort daervan niet te segghen, doen ick u-lieden sulcx vraeghden.   Gerrit de Veer, die den schryver van de navigatie om den Noorden geweest is, had veel meer ander ongefondeerde woorden met my, die ick hier voornam te schryven, maer hebbe sulcks onnodigh geacht, ende doorgeschrabt, want hy is by syn meyninghe oft opinie hart gebleven ende heeft syn Iournael daernaer in druck uytgegeven, ende dese sake met een ander letter, fol. 34 en 35 (omdattet uytmunten sal) beschreven; gelyck te sien is in het boeck in 't jaer 1598 by Cornelis Claesz. op 't Water in 't Schryf-boeck tot Amsterdam gedruckt, daerin hy schryft, dat hy geern reeckenschap van 'tselve wil geven.

[ 437 ]

Maer wat reeckenschap Gerrit de Veer gedaen heeft aen D. Martinus Everardus Bruggensius 6, ervarings daghtafel-schryver tot Leyden, die een brief aen hem gesonden ende reeckenschap van syn schryven ge-eyst heeft, dat is my noch wel bekent; want hy is met denselven brief tot my gekomen ende heeft my die selve laten lesen ende my gevraeght, wat hem daer best in te doen stonde? Ick antwoorden hem ende seyde, datter geen beter raedt voor hem en was, dan syn schult te bekennen, van dat hy met syn geselschap haer in den langen somerschen dagh wel eenighe kleyne dagen vergist ofte gemist mochten hebben, ende in de lange wintersche nacht, door groote koude, sneeuw-jaght ende onweer, met eenighe kleyne nachten verslapen mochten hebben. Maer neen, hy en hadde syn Journael niet onder verbeteringe geschreven 7, maer heeft sulcx als een seker ervaring sonder bewys ofte reeden gedreven tot aen 't eynde van syn leven. Want hy, Gerrit de Veer, heeft in syn Journael tusschen den 24 Januarij ende den 21 Maert, 56 dagen weten te stoppen, in denwelcken hy schryft, dat de sonne maer 14 graden boven haren horizont verheven was, fol 39, ende most in deselve tyt van 56 dagen, meer dan 19 graden boven haren horizon geklommen ende verheven hebben geweest; waeruyt ick besluyt, dat Gerrit de Veer, tusschen den 24 Januarij ende den 21 Maert, wel 13 ofte 14 dagen te veel heeft ingestopt,welcke dagen Gerrit de Veer in syn Journael (om syn opinie daervan staende te houden) weer en wint heeft toegeschreven, maer geen declinatie en heeft gegeven, alsoo dat ick myn besluyt noch voor vast en goet houde, van dat sy haer in den langen kouden winterschen nacht van elf weken, eenige kleyne dagen ofte etmalen verslapen ende haer in den tyt vergist ende gemist hebben, alsoo dattet wel den 6 ofte 7 Februarij geweest is, als sy door haren langen slaep gemeynt hebben, dattet noch eerst den 24 Januarij was; welcke dagen sy oock wederom tusschen den 24 Januarij ende tusschen den 21 Maert hebben gestopt, om alsoo met haer ervaringe te triumpheeren ende alle wyse geleerden te abuseeren ende haer over het schryven ende wryven van Gerrit de Veer's Journael laten disputeeren.

[ 438 ]

Ick laet anderen gelooven van de sake al wat haer belieft, maer ick geloof, dat Gerrit de Veer de coster geslacht heeft, wiens clock wel een uur mis sloegh na 't wysen der sonne ende, als hem eenige wyse luyden daerop aenspraken, soo antwoorden hy: "de son mach liegen, maer myn clock en lieght niet" 8. Alsoo versta ick dat Gerrit de Veer liever son, maen en sterren schult heeft willen geven, dan dat hy soude binnen syn leven bekent hebben, dat hy hem in syn reeckeninge soude vergist ofte gemist, ofte in 't tellen ende stellen der dagen eenige fauten soude gedaen hebben.   Dit is in 't korte myn antwoort op uwe begeerte, want ick noyt gelooft en hebbe, noch niet gelooven en kan, dat men de son op eenderleye hooghte synde, op den 3 November, als se meer dan 15 graden by suyden de linie is, uyt het gesicht onder den horizont soudt missen, ende op deselve hooghte de son wederom, op den 24 January, als se meer dan 19 graden by suyden is, in 't gesicht boven den horizont souden sien ofte gewaer worden, ende op den 21 Maert, de son wederom juyst 14 graden boven den horizon verheven vint, sooals Gerrit de Veer in syn Journael fol. 39 schryft; het stryt in myn sin tegen natuur ende redenen. Daerom is myn geloove, dat sy in den langen dagh des somers eenige omloopen der sonnen gemist ende in den langen nacht des winters haer verslapen ende in den tyt vergist hebben ende haer Journael soo net niet en hebben kunnen houden als dengenen, die uyt avont ende morgen, alle 24 uren, dag ende nacht van malkanderen kunnen scheyden ende haer dagen juyst ende net kunnen tellen ende stellen, twelck dese schipvaerders om de Noorden soo niet en hebben kunnen doen ende daerom oock wel te vergeven is.   Niet meer op dit mael, dan Godt in genaden bevolen.   Anno 1627, den 15 September. Noten

1. Waerachtighe beschryvinghe van drie seylagien, ter werelt noyt soo vreemt ghehoort, drie jaeren achter malcanderen deur de Hollandtsche ende Zeelandtsche schepen by noorden Noorweghen, Moscovien ende Tartaria, na de Coninckryken van Catthay ende China, so mede van de opdoeninghe van de Weygats, Nova-Sembla ende van 't landt op de 80 graden, dat men acht Groenlandt te zyn, daer noyt mensch gheweest is, ende van de felle verscheurende beyren ende andere zeemonsters ende ondrachlycke koude ende hoe op de laetste reyse tschip int ys beset is, ende tvolck op 76 graden op Nova Sembla een huys ghetimmert ende 10 maenden haer aldaer onthouden hebben, ende daernae meer als 350 mylen met open cleyne schuyten over ende langs der zee ghevaren. Alles met seer grooten peryckel, moyten ende ongeloofelycke swaericheyt.
   Gedaen deur Gerrit de Veer van Amstelredam.
   Ghedruckt t'Amstelredam, by Cornelis Claess op 't Water, int Schryf-boeck. A^o 1598.
   Vraye description de trois voyages de mer tres admirables, par Girard le Ver (Amsterdam 1598).
   Diarium nauticum Auctore Gerardo de Vera (Amsterdam 1598).   «

2. Simon Stevin schreef over het voortijdig zien van de Zon in zijn Hemelloop (1608); hij meende dat Philip Lansbergen de juiste verklaring had gegeven: 'wanschaeuwing' of breking van het licht in de atmosfeer. Hadden Robbertsz en Blaeu dit niet gelezen?
   Beeckman vermeldt het in 1616, met de verklaring van Kepler en Miverius (<). In 1628 noemt hij de mening van Robbertsz (<), zonder commentaar.   «

3. Over Robbertsz (1563 - 1632) zie:
   C. P. Burger jr, Amsterdamsche Rekenmeesters en Zeevaartkundigen in de zestiende eeuw (Amsterdam 1908), 54-186.
   Een stukje over hem bij dbnl in: J. te Winkel 'Arminianen en Gomaristen'.
   Van der Aa (zie dbnl): "Canu (Robbert Robbertsz. le), Schoolmeester van de groote Zeevaart te Hoorn, woonde in 1590 te Amsterdam, toen hij uitgaf: Korte inleidinge der Feesten Israëls [1593/1693/1698], zijnde regte tijdkaerten waer men in zien mag, hoe veel groote jaren de wereld gestaen heeft, en nog staen zal."
   In 1611 verhuisde hij naar Hoorn.
   Meertens (dbnl) noemt zijn Ratelwachts ende toren wachters waer-schouwinge, voor de poppen ende heymelicke vuyren geleyt, ghestroyt, ende verspreydt van eenen nieuwen stokebrant onder de gereformeerden, genaemt Ioannem Seu, predicant tot Middelburch (1600); en nog Een cleyn briefken (1603, tegen een andere Middelburgse predikant).
   C. A. Davids, 'Ondernemers in kennis', in De zeventiende eeuw, 7 (1991), p. 37-46.
   Van Robbert Robbertsz le Canu is nu meer te vinden, o.a.: Een waerschouwinghe der zeeluyden, voor Albert Haijen dolinghe, 1600 (meer over Haeyen bij 'Stevins Havenvinding').   «

4. S. Y. van der Werf e. a., 'Waerachtighe Beschryvinghe van het Nova-Zembla-effect', Ned. Tijdschr. voor Natuurkunde, april 2000 en Het Nova Zembla verschijnsel, 2011.
   Over Waldemar Lehn, die het verschijnsel in 1956 verklaarde, en de 'arctische luchtspiegelingen', zie Kees Floor (Volkskrant 20 jan. 1990).
   Wikipedia: Nova Zembla-effect (zoekterm ook: "Novaya Zemlya effect").   «

5. Gerrit de Veer beschrijft een waarneming van de samenstand van de Maan en Jupiter op 24-25 januari 1597, "wy sagen gestadich op de voornoemde twee Planeten, datse alemet malcanderen naerderden ... de Maen out zijnde 8 dagen" (derde Seylagie, fol. 34v-35r).   «

6. Maerten Everaerts had zich in Leiden gevestigd en vertaalde o. a. de Spieghel der Zeevaerdt [1584-85] van Lucas Waghenaer in het Latijn (Leiden 1586, T.p.), en Spaanse werken in het Nederlands [Medina, De zee-vaert, 1589]. Hij publiceerde Ephemerides novae et exactae (Leiden 1597).   «

7. Robbertsz vermeldde bij al zijn publicaties de zinspreuk "Onder verbeteringe", zoals ook staat in het gedichtje dat Van der Aa geeft:

   Ik ben een klerksken in Christus scholen. Ten is geen wonder zoo leerjongens dolen, Dus stel ik mijn werk, of ik faalyeerde. Onder verbetering van wyzer Godgeleerde. Door 't geloove ik dit werk met yver aanvaate; Om nog beter te leeren sta ik gelaate.   «

   
   
8. Het is wellicht niet overbodig te vermelden dat "de coster geslacht heeft" betekent: "geleken heeft op de koster".
   Het "de Zon mag liegen maar de klok niet" was kennelijk een spreekwoord; het is ook te vinden bij Simon Stevin, die in zijn 'Hemelloop' de twee redenen gaf voor de liegende Zon.
   (Misschien heeft iemand daarbij gedacht aan Vergilius, Georg. I, 463: "Solem qui dicere falsum audeat?", "wie zou durven zeggen, dat de zon valsch is?")
     [ Gevonden in: Taco H. de Beer, Eliza Laurillard, Woordenschat (1899 / 1993, ed. Ewoud Sanders).]   «