Bron: TU Delft (1655); vgl. 1634, 1647, 1666.

D  E verscheydenheyt der Sonnewysers zyn in 't eerste deel beschreven [<], zal daerom die als bekent voorby, en tot de voorstellen gaen. L I I I.   V  O  O  R  S  T  E  L. Het rechte noorden en zuyden te vinden. Ie deels LIV v. At kan gevonden worden op verscheyde manieren. I, Aen het op en ondergaen der Sonne. II, Door de Azymuth der Sonne en Sterren op zeeckere hooghde. III, Door het meeste afwycken, van 't noorden na oost ofte west, der sterren ontrent den polum.   Aen het op en ondergaen der Son; Soeck, door 't 14e voorstel, aen wat graed des horizons de Son des morgens, voor exempel t'Amsterdam den 25 May, opgaet, zult vinden 36 graed van 't oost nae 't noorden; stel, als de Son opgaet, een bord gelijck in 't eerste deels 54en voorstel beschreven, dat de schaduw van de styl valle 36 graden van 't west nae 't zuyden, de lini van zuyden en noorden aen 't bord sal dan gelyck staen, met het zuyden en noorden op den Aerdkloot.   Door de Azymuth der Son; Soeck, door 't 33e voorstel, uyt de hooghde der Son 22 graden, haer Azymuth, voor exempel, t'Amsterdam op den 7en Iulii, zult vinden 9 graden 2 minuten van 't oost nae 't noorden; Stel 't voorsz bord, dat, op 't zelve

[ 72 ]

oogenblick, de schaduw des styls valle 9 graden 2 minuten van 't west nae 't zuyden, de lini van zuyden en noorden op 't bord, zal dan staen gelyck het zuyden en noorden op Aerdryck. Op gelycke wyse doet met de Azymuth der sterren ontrent den Equator.   Door de meeste Azymuth van 't noorden der sterren ontrent den pool, laet ons nemen voor exempel, van de sterre Dubbe, op de rugh van de groote Beer; stel die ster aen zyn plaets, den horizon onder de pool na de breedte van Amsterdam; dray dan den Aerdkloot, en de verticael op den horizon gins en weer, tot dat die ster, door 't drayen des horizons, komt noch nader noch verder als even aen den geteeckenden kant des verticaels, besie waer de verticael dan aen den horizon staet, zult vinden 46½ graden van 't noorden na den oosten. Verbey dan dat die sterre komt aen den hemel aen zulck een Azymuth, en stel 't voorsz bord neffens een hangende lini, alzo, dat de 46½ graden van 't noorden na den oosten, de styl in 't midden, en die hangende linie, te samen, staen in een linie recht op die ster; de lini van noorden ende zuyden op 't bord, zal dan gelyck staen met het noorden ende zuyden des Aerdkloots. L I V.   V  O  O  R  S  T  E  L. Te vinden het afwycken der Zeylnaelde van 't noorden. Ie deels LXXIXe voorstel. S  Oeck, door 't 14e voorstel deses, aen dese Sphaera, aen wat oirt des horizons de Son sich des morgens in 't opgaen, en des avonts in 't ondergaen, laet sien. Indien de Son sich op een compas, daer aen de gestreken naelde recht onder de lely leyt, aen de zelve plaetsen, zoo in 't op als ondergaen, vertoont; zulck een naelde wyst recht noorden zonder afwyckingh. Maer zoo veel de Son sich in 't opgaen aen zulck compas noordelycker laet sien, zoo veel wyckt die naelde van 't noorden na den oosten; ofte zoo veel die zuydelycker gesien wordt, zoo veel

[ 73 ]

wijckt de naelde van 't noorden na den westen. Daerentegen in 't ondergaen; zoo veel de Son sich aen 't compas noordelijcker vertoont, als aen de Sphaera wort bevonden; zoo veel wijckt de naeld van 't noorden na den westen: ofte zoo veel die zuydelijcker wort gesien, zoo veel wijckt die na den oosten; siet exempelen daer van in 't laetste voorstel des eersten deels. L V.   V  O  O  R  S  T  E  L. Een horizontale uyrwyser te beschryven. Ie deels LVIe voorstel. M  Aeck eerst een circkel op het vlack op welck ghy zoo een wijser wilt beschrijven, als hier neffens ABCD,

deel die, door de linien AEC, en DEB in vier quadranten, EC zal dienen voor de 12e uyr, ED voor de 6e des morgens, en EB voor de 6e des avonts. Om de andere uyren te vinden; stel den horizon na de breedte van de plaets daer gy zulcx begeert te doen, by exempel, t'Amsterdam op 52 graden 23 minuten, den Meridiaen onder de Colurus der Solstitien, en de wijser aen den uyrcirckel op de 12e uyr; keer dan den Aerdkloot t'samen met de Meridiaen na den oosten, tot dat de wijser toont een uyr, ofte dat de Meridiaen 15 graden

[ 74 ]

neven den Equator verloopt, sie dan, 't zy in 't noorden ofte zuyden, hoe veel graden tusschen den Meridiaen en de Colurus op den horizon zyn, zult vinden 11 graden 59 minuten; tel die op u vlack, in de quadranten, van C na D en B, voor de 11e uyr voor, en 1e uyr na middagh; keer dan den Meridiaen voorder, tot dat de wyser toont 2 uyren, en sie hoe veel graden dan tusschen de Meridiaen en Colurus staen, zult vinden 24 graden 34 minuten; tel die oock van C na D en B, voor de 10 uyren voor, en 2 uyren na middaghs. Op gelycke wyse doet met de ander uyren, en uyt E treck linien, door de gevonden punten, dat zullen de uyrlinien zyn. De wyser moet gestelt worden na de beschryvingh van 't 56e voorstel des eersten deels. L V I.   V  O  O  R  S  T  E  L. Een verticale Sonnewyser te beschryven. Ie deels LVII voorstel. V  Oor exempel t'Amsterdam; Treck, op de voorgenomen superficie, een halve circkel, als hier nevens ABCD,

dat de lini DAB zy parallel met de horizon, en de per-pendiculare AC, die de 12e uyr zal verstrecken, in 't loot sta; stel den horizon na de breede van Amsterdam, den Meridiaen onder de Colurus, den wyser op de 12e uyr, en den verticael aen den horizon in 't west 90 graden van de Meridiaen. Dray daerna den Aerdkloot na den oosten, tot dat de wyser toont een uyr, sie dan waer de Colurus komt over de verticael, zult vinden 9 graden 17 minuten van 't Zenith;

[ 75 ]

tel die aen de quadranten, van C na D en B, voor de 11e uyr voor, en 1e uyr na middagh. Keer den Aerdkloot voorder, tot dat de wyser toont 2 uyren, en sie waer de Colurus dan komt over den verticael, zult vinden 19 graden 25 minuten van 't Zenith; tel die oock, als d'eerste, van C na D en B, voor de 10e voor, en 2e uyr na de middagh. Doe zoo voort met de ander uyren, zult vinden voor de 3e na, en 9e voormiddagh, 46 graden 36 minuten; voor de 5e na, en 7e voormiddagh, 66 graden 18 minuten; tel die alle, gelyck de voorgaende, van C na B en D, en uyt A treck linien door die gevonde punten, voor de uyrlinien. Recht den styl na de beschryving van 't 57e voorstel des eersten deels. L V I I.   V  O  O  R  S  T  E  L. Rechte verticale wysers tegen 't noorden. Ie deels LVIII voorstel. R  Echte verticale wysers tegen 't zuyden ende noorden (zoo veel het beschryven aengaet) zyn eenderley; het onderscheyt is alleen in 't stellen, gelyck dat beschreven is in des eersten deels 58e voorstel. L V I I I.   V  O  O  R  S  T  E  L. Rechte verticale door horizontale beschryven. Ie deels LIX voorstel. R  Echte verticale en horizontale 90 graden in breedte verscheyden, zyn, zoo veel 't beschryven belanght, malkander gelyck: siet daer van breeder in 't 59e voorstel des eersten deels.

[ 76 ]

L I X.   V  O  O  R  S  T  E  L. Verticale wysers, declinerende van 't zuyden, te beschryven. Ie deels LXe v. O  M, by voorbeelt, een wyser te beschryven, op een muyr t'Amsterdam, die 35 graden van 't zuyden na den westen wyckt, treck daer op een lini evenwydigh met den horizon, als hier nevens DAB,

en uyt A een halve circkel DCB, in twee quadranten verdeelt door de per-pendiculare AC die de 12e uyr zal verstrecken. Stel den horizon na de breedte van Amsterdam; brengh den eenen verticael, aen de westzijde aen den horizon, op 35 graden van 't west nae 't noorden, den anderen aen de oostzijde op 35 graden van 't oost nae 't zuyden, den Meridiaen recht onder den Colurus, en den wyser op de 12e uyr: keer dan den Aerdkloot na den oosten, tot dat de wijser toont een uyr na de middagh, en sie waer de Colurus dan komt over de verticael, zult vinden 9 graden 52 minuten van 't Zenith; tel die in 't eene quadrant van C na B, en uyt A treck daer over een lini voor de 1e uyr na middagh; keer daerna den Aerdkloot voorder na oosten, tot dat de wyser toont 2 uyren, de Colurus komt dan over de verticael 18 graden 3 minuten van 't Zenith; tel die oock van C na B, en treck uyt A daer over een lini, voor de 2e uyr na middagh. Doe zoo voort met de andere na middaghs uyren; zult de Colurus over de verticael vinden, voor de 3e uyr, op 25 graden 37 minuten; voor de vierde uyr,

[ 77 ]

33 graden 27 minuten; voor de vijfde, 42 graden 10 minuten; voor de seste, 53 graden 20 minuten; en voor de sevende, 68 graden 57 minuten; tel die, als de voorgaende twee, van C na B, en uyt A treck daer over linien. Om de voormiddaghs uyren te vinden, brengh den Meridiaen, over de ander zijde van de Colurus, na den westen, alzoo dat de wyser toont de elfde uyr, en sie waer de Colurus komt over de verticael, zult vinden op 13 graden 12 minuten van 't Zenith; tel die van C na D, en treck daer over uyt A een lini voor de elfde uyr; doe zoo voort met de ander voormiddaghs uyren, zult den Colurus over de verticael vinden, voor de 10 uyr, 32 graden 20 minuten van 't Zenith; voor de negende, 58 graden 54 minuten; en voor de achtste 88 graden 12 minuten; tel die alle van C na D, en treck uyt A daer over linien, zoo zullen alle de uyrlinien, die zoo een superficie kan begrijpen, voltrocken zyn.   Om te vinden de linie substilaris, en de verheffing des stijls; de verticael, aen de westzijde, staende als voorseyt, dray den Aerdkloot, tot dat 35 graden op den horizon bewesten de Meridiaen (even aen d'afwijckingh des muyrs) komen te staen nevens den Colurus, die en de verticael zullen malkander dan snyden met rechte hoecken; sie dan hoe veel graden aen den verticael staen tusschen het Zenith en de Colurus, zult vinden 23 graden 51 minuten, voor de distantie tusschen de 12e uyr en de substilare lini; tel daerom van C na B 23 graden 51 minuten, en uyt A treck daer over de substilare AEG; sie voort hoe veel graden aen de Colurus staen tusschen den noorder pool en den verticael, zult vinden 30 graden, voor de verheffingh des styls, tel daerom van de substilare AE 30 graden na D ofte B, als tot aen H, en uyt A treck daer over een lini AF, en een ander uyt F tot op de substilare, als FE: een driehoeck dan gelyck AFE, gerecht op de substilare AE, de schuynse zijde AF zal gestreckt staen tegen den pool, en met zijn schaduw de uyren wysen.

[ 78 ]

Het onderscheyt, tusschen wysers declinerende na oosten ofte westen, siet aen 't eynde van 't eerste deels 60e voorstel. L X.   V  O  O  R  S  T  E  L. Van verticale declinerende wysers van 't noorden. Ie deels LXIe voorstel. W  Aer in dat de verticale wysers, declinerende van 't zuyden ende noorden, na oost ofte west, malkander gelyck en ongelyck zyn, siet het 61e voorstel des eersten deels. L X I.   V  O  O  R  S  T  E  L. Declinerende verticale wysers door horizontale beschryven. Ie deels LXIIe voorstel. O  M een verticale wyser, op een muyr, die t'Amsterdam 30 graden van 't zuyden na den westen afwyckt, door een horizontale te beschryven, zoeck, op wat oirt des Aerdrycx een horizontale superficie evenwydich ofte gelyck zy met de voorgestelde, en hoe veel die in tijdt verscheelen, aldus: Den horizon gestelt na de breedte van Amsterdam, brengh de zuydzyde van den Meridiaen onder de Colurus, en den wyser op de 12e uyr. Dray dan den Aerdkloot na den oosten, tot dat de 30e graed des horizons, te tellen van de Meridiaen na den westen, komt aen de Colurus; stel zoo den kloot vast, en besie hoe veel graden dan zyn aen de Colurus tusschen den horizon ende den Equinoctiael, zult vinden 31 graden 55 minuten nae 't zuyden, voor de breedte van die plaets; de wyser aen den uyrcirckel zal toonen 2 uyren 24 minuten voor 't verschil des tijdts na den westen. Daer mede is gevonden, dat een horizontale wyser, op de zuyder breedte van 31 graden 55 minuten, wysende 2 uyren 24 minuten te vroegh, gelyck is aen een verticale op de noorder breedte van 52 graden 23 minuten, declinerende 30 graden na den westen.   Om zulck een horizontale wyser te beschryven, maeck een

[ 79 ]

halve circkel als DCB, door de perpendiculare AC in twee quadranten gedeelt. Stel den horizon onder de pool, na de gevonden breedte, 31 graden 55 minuten, den Meridiaen onder de Colurus,

en den wyser op de 12e uyr; keer dan den Aerdkloot na den westen, tot dat de wyser verloopt 2 uiren 24 minuten, en zoo toont 9 uyren 36 minuten, sie dan waer de Colurus neven den horizon komt, zult vinden op 21 graden 4 minuten van 't noorden na den westen, tel die op u superficie in 't eene quadrant van C na B, en uyt A treck daer over een lini; dat is de Meridiaen op de voorsz zuyder breedte, en in desen de linie substilaris. Den horizon noch zoo staende, maeck daer op, nevens de Colurus, een teecken, en dray den wyser aen d'uyrcirckel tot op de 12e uyr. Om de voormiddaghs uyren te vinden, keer dan den Aerdkloot na westen, tot dat de wyser komt op de 11 uyr, sie dan waer de Colurus komt nevens den horizon, zult vinden van 't voorsz teecken verscheyden 12 graden 9 minuten, en van de Meridiaen 33 graden 13 minuten; tel daerom in de halve circkel, ofte van C 12 graden 9 minuten, ofte van de linie AE 33 graden 13 minuten, na D, 't is een en 't zelve; en uyt A treck daer over een linie voor de 11e uyr. Dray den kloot voorder na westen, tot dat de wyser toont 10 uyren, sie waer de Colurus dan den horizon snydt, zult vinden, van 't voorsz teecken 28 graden 57 minuten, en van de Meridiaen 50 graden een minut. Doe zoo voort met de andere voormiddaghs uyren, de Colurus

[ 80 ]

zal aen de horizon komen van 't voorsz teecken, voor de 9e uyr, 52 graden 24 minuten, en van de Meridiaen 73 graden 28 minuten; voor de achtste uyr, van het teecken 80 graden 20 minuten, en van de Meridiaen 101 graden 24 minuten; tel die in de halve circkel, ofte het eerste getal van de perpendiculare AC, ofte het tweede van de substilare AE, na D, en uyt A treck daer over linien, de voormiddaghs uyren zullen voltrocken zyn.   Om de namiddaghs uyren te vinden; dray den Aerdkloot nae den oosten, tot dat de wijser toont een uyr nae de middagh, de Colurus in 't noorden zal dan staen aen den horizon van 't voorseyde teecken 9 graden 33 minuten na den oosten, en van de Meridiaen na westen 11 graden 31 minuten; tel daerom in 't quadrant, ofte van C 9 graden 33 minuten na B, ofte van de substilare 11 graden 31 minuten na C, en uyt A treck daer over een lini, voor de een uyr na middagh; keer den kloot voorder na oosten, tot dat de wijser toont 2 uyren, de Colurus zal dan staen aen den horizon van 't voorsz teecken 17 graden 50 minuten na oosten, en van de Meridiaen 3 graden 14 minuten na westen; tel die oock, ofte van C na B 17 graden 50 minuten, ofte van de substilare 3 graden 14 minuten, en uyt A treck daer over een lini voor de tweede uyr na middagh. Doe zoo voort met de resterende namiddaghs uyren, de Colurus zal den horizon snijden voor de derde, 25 graden 48 minuten van 't voorsz teecken, en van de Meridiaen 4 graden 44 minuten; voor de vierde, 34 graden 16 minuten van 't teecken, en 13 graden 12 minuten van de Meridiaen; voor de vijfde, 44 graden 11 minuten van het teecken aen den horizon, en van de Meridiaen 23 graden 7 minuten; voor de seste, 57 graden 2 minuten van 't voorsz teecken, en van de Meridiaen 35 graden 58 minuten; voor de sevende, 74 graden 58 minuten van het teecken, en van de Meridiaen 53 graden 54 minuten, alle na den oosten; tel die, als de voorgaende, ofte de eerste getallen

[ 81 ]

van C, ofte de tweede van de substilare, na B, en uyt A treck daer over de uyrlinien. Om de styl te rechten, tel van de substilare na B 31 graden 55 minuten, even aen de voorsz zuyder breedte, en treck uyt A daer over een lini, en een ander daer aen winckelrecht uyt de substilare, als EF, zoo een driehoeck, als AFE, stel winckelrecht op de substilare AE, de schuynse zijde AF zal dan staen gestreckt tegen den pool, en met zijn schaduw de uyren wijsen. L X I I.   V  O  O  R  S  T  E  L. Declinerende reclinerende wysers beschryven. Ie deels LXIVe voorstel. N  Eem een uyrwyser te beschrijven, op een superficie die t'Amsterdam van 't zuyden na den westen declineert 24, en achterwaert over hanght 10 graden; treck daer op een lini evewydigh met den horizon, als hier neven DAB,

en uyt A een halve circkel DCB, door de per-pendiculare AC gedeelt in twee quadranten. Stel den horizon nae de breedte van Amsterdam, en de verticael aen den horizon 24 graden van de Meridiaen na den oosten, even aen d'afwyckingh der superficie van 't zuyden na den westen, maeck een halve circkel van plat koper gelijck de verticalen, deel die in tweemael 90 graden, stel het eene eynd daer van aen den horizon 24 graden van 't oost nae 't zuyden, het ander zoo veel van 't west nae 't noorden, en het midden op

[ 82 ]

de verticael vast, 10 graden (even aen 't achter overhangen der superficie) van 't Zenith nae 't noorden. Brengh dan den Meridiaen onder den Colurus, en de wyser op de 12e uyr; en sie waer het midden van de Colurus komt over de voorsz halve circkel, zult vinden van de verticael af 4 graden 25 minuten, tel die op de superficie van C na B, en treck uyt A daer over een lini voor de 12e uyr. Om de namiddaghs uyren te vinden; dray den Aerdkloot na den oosten, tot dat de wyser toont een uyr, de Colurus snydt dan den halven circkel op 11 graden 12 minuten van 't midden; tel die van C na B, en uyt A treck daer over een lyn voor de een uyr na middagh. Doe zoo voort met d'ander namiddaghs uyren, het midden der Colurus zal over den halven circkel staen, voor de tweede uyr 17 graden 25 minuten; voor de derde, 23 graden 50 minuten; voor de vierde, 31 graden 16 minuten; voor de vyfde, 41 graden 5 minuten; voor de seste, 55 graden 52 minuten; en voor de sevende, 80 graden 23 minuten; tel die elck aen 't quadrant van C na B, en uyt A treck daer over linien, zult alle de namiddaghs uyren gevonden hebben. Om die van de voormiddagh te vinden; keer den Aerdkloot na den westen, tot dat de wyser toont de 11e uyr voor middagh, de Colurus zal dan over den halven circkel staen 3 graden 55 minuten na den oosten; doet zoo met de resterende uyren, de Colurus zal over de halve circkel staen, uyt het midden na oosten, voor de thiende 15 graden 39 minuten; voor de negende 34 graden 23 minuten; en voor de achtste 64 graden 43 minuten; tel die alle van C na D, en treck daer over linien uyt A, alle uyren die zoodanigh een vlack kan begrypen, zullen voltrocken zyn.   Om te vinden, waer, en hoe hoogh, de styl daer op moet gestelt worden: de voorsz halve circkel staende als voorseyt; brengh den anderen verticael (aen de westzyde) aen den horizon op 24 graden van 't zuyden na den westen (even aen de declinatie der superficie) dray dan den Aerdkloot, tot de 10e graed

[ 83 ]

aen die verticael, van den horizon opwaert, even aen 't achterwaert overhangen, komt onder 't midden van de Colurus, die en de halve circkel zullen malkanderen dan deursnyden met rechte hoecken; Stel zoo den kloot vast, en sie hoe veel graden dan zyn aen de halve circkel, tusschen het midden der zelve, en het midden der Colurus, en hoe veel aen de Colurus tusschen de pool en de halve circkel, zult vinden voor 't eerste 15 graden 48 minuten; voor het tweede 24 graden 18 minuten; het eerste tel van C na B, en treck uyt A daer over een lini AG, dat zal zyn de substilare linie: het tweede, voor de verheffingh des styls, tel van de substilare na B, en treck daer over uyt A een linie als AF, en een ander van F winckelrecht op de substilare als FE; zoo een driehoeck dan als AFE gerecht op de substilare, de schuynse zyde AF zal staen recht na de Pool, en de schaduw daer van de uyren wysen.   Het onderscheyt tusschen reclinerende wysers, declinerende na westen ofte oosten, siet in het laetste van 't 64e voorstel des eersten deels. L X I I I.   V  O  O  R  S  T  E  L. Declinerende Inclinerende Sonnewysers te beschryven. Ie deels LXV voorstel. O  M, by exempel, een uyrwyser te beschryven, op een muyr, die, op de breedte van 52 graden 23 minuten, 30 graden van 't zuyden na den oosten afwyckt, en 20 graden voorwaert overhanght, maeck, als in de voorgaende, daer op een halve circkel, gedeelt in twee quadranten, als in de navolgende figuer; stel den horizon, aen de Sphaera, op die voorsz breedte, den verticael aen den horizon 30 graden (even aen 't afwycken des muyrs) van 't zuyden na den oosten, en een halve circkel, als in 't voorgaende voorstel beschreven, aen den horizon, met het eene eynd 30 graden van 't west nae 't zuyden, met het ander zoo veel van 't oost nae 't noorden, en met het midden op

[ 84 ]

de verticael 20 graden (even aen 't vooroverhangen der superficie) van 't Zenith nederwaert.

Breng dan den Meridiaen onder de Colurus, en sie waer de Colurus komt over de halve circkel, zult vinden op 11 graden 10 minuten van 't midden na den westen, tel die op u superficie van de perpendiculare AC na B, en treck uyt A een lini, voor de 12 uyr. Om de andere uyren te vinden; stel den wyser op de 12e uyr, en keer den Aerdkloot na westen, voor die des voormiddaghs, en na oosten voor die des namiddaghs, en laet voor yder uyr de wijser aen den uyrcirckel een uyr verdrayen, ofte de Meridiaen 15 graden voorby den Equinoctiael loopen, zult zoo doende sien, dat de Colurus den halven circkel zal snijden, van 't midden na oosten, voor de elfste uyr, 2 graden 41 minuten; voor de thiende, 15 graden 6 minuten; voor de negende, 26 graden 47 minuten; voor de achtste, 38 graden 22 minuten; voor de sevende, 50 graden 28 minuten; voor de seste, 63 graden 53 minuten; voor de vyfde, 79 graden 1 minut: Westwaert, voor de eerste uyr namiddagh, 27 graden 2 minuten; voor de tweede, 45 graden 1 minut; voor de derde, 64 graden 22 minuten; voor de vierde, 83 graden 38 minuten. De gevonden getallen, van de voormiddaghse, tel van C na D; van de namiddaghse, van C na B, en treck over elck linien uyt A, zoo zullen alle de uyrlinien voltrocken zijn. Om de plaets, en verheffingh des stijls, te vinden, de halve circkel staende als voorsz, brengh den anderen verticael aen den horizon 30 graden (even aen d'afwijckingh) van 't

[ 85 ]

noorden na den westen; en keer den Aerdkloot, tot dat de 20e graed van die verticael komt onder 't midden van de Colurus in 't noorden, stel zoo den kloot vast; sie dan hoe veel graden aen de halve circkel staen, tusschen het midden der zelve en de Colurus, en hoe veel aen de Colurus tusschen de pool en de geteeckende kant van de halve circkel, zult vinden voor het eerste, 28 graden 26 minuten; voor het tweede, 50 graden 9 minuten; tel het eerste getal van C na D, en treck daer over uyt A een linie AG, voor de substilare; het tweede, tel van de substilare na B, en treck daer over uyt A een linie AF, en een ander uyt F winckelrecht op de substilare, als FE; een driehoeck dan als AFE, gerecht op de substilare, de schuynse zyde AF zal staen recht tegen de pool, en de schaduw daer van de uyren wijsen. L X I V.   V  O  O  R  S  T  E  L. Declinerende Reclinanten en Inclinanten tegen 't noorden beschryven. Ie deels LXVI voorstel. W  At gelijckheydt Declinerende Reclinanten tegen 't noorden, met Declinerende Inclinanten tegen 't zuyden; en Declinerende Inclinanten tegen 't noorden, met Declinerende Reclinanten tegen 't zuyden, hebben; en waer in die verschelen, siet daer van het 66e voorstel des eersten deels. L X V.   V  O  O  R  S  T  E  L. Declinerende Reclinanten door horizontale beschryven. Ie deels LXVII voorstel. T  E vinden aen wat oirt des Aerdrijcx, een horizontale superficie gelijck zy eene, die t'Amsterdam 24 graden van 't zuyden na westen declineert, en 10 graden reclineert: stel den horizon na de breedte van Amsterdam, en den verticael daer aen 24 graden (even aen d'afwijckingh der superficie) van 't zuyden na westen; keer dan den Aerdkloot na oosten, tot dat de 10 graed des verticaels, van den horizon opwaert (even aen 't achteroverhangen)

[ 86 ]

komt aen 't midden der Colurus, en stel zoo den kloot vast; zult dan sien, dat die 10e graed des verticaels komt te staen aen de Colurus 24 graden 18 minuten zuydwaert van de middellyn, en datter aen den Equinoctiael, tusschen de Colurus en de Meridiaen, staen 26 graden 4 minuten; daer mede is gevonden dat de gesochte plaets is gelegen op de zuyder breedte van 24 graden 18 minuten, en in lengde westelycker als Amsterdam 26 graden 4 minuten, maeckende verschil in de tijdt een uyr 44 minuten.   Beschryf dan een horizontale wyser na de breedte van 24 graden 18 minuten, die een uyr 44 minuten te vroegh wyst, op gelycke wyse als in 't 61e voorstel deses is beschreven, die zal over een komen met zoo een voorgestelde declinerende reclinant, als in 't 62e voorstel.   Om te vinden hoe veel de perpendiculare lyn moet staen verscheyden van de 12e uyr, na den westen, (na de beschryvingh des 67e voorstels des eersten deels;) stel den horizon in 't zuyden onder den Equinoctiael 24 graden, even aen d'afwyckingh, en den verticael op den horizon 10 graden van 't oost ofte west nae 't zuyden, even aen 't reclineren, en besie, hoe veel graden dan staen, aen de verticael, tusschen den horizon ende den Equinoctiael; zult vinden 4 graden 25 minuten; tel die van de 12e uyrlyn na den westen, en treck uyt het center des wysers, daer over een lyn, als AC; recht die in 't loot, de wyser zal dan staen na behooren. L X V I.   V  O  O  R  S  T  E  L. Declinerende Inclinanten door horizontale te beschryven. Ie deels LXVIII voorstel. O  M te vinden, op wat oirt des Aerdrycx een horizontale superficie, gelyck zy aen eene, die, by exempel t'Amsterdam, 30 graden van 't zuyden na den oosten afwyckt, en 20 graden voorwaert overhanght; Stel den horizon na de breedte van Amsterdam,

[ 87 ]

en (aengesien, door 't voor overhangen der superficie, het Zenith, van de plaets die men zoeckt, komt beneden den horizon) brengh den verticael aen den horizon, aen d'ander zyde daer tegen over, 30 graden van 't noorden na den westen; keer dan den Aerdkloot, tot dat de 20e graed des verticaels, van den horizon, komt aen de Colurus; en stel zoo den kloot vast; de voorsz 20e graed des verticaels zal dan staen aen de Colurus 50 graden 9 minuten benoorden den Equinoctiael, gevende te kennen, dat die plaets leyt daer tegen over zoo veel bezuyden de middellyn; de Meridiaen sal staen westwaert van de Colurus, en tusschen die beyde aen den Equinoctiael 47 graden 9 minuten, toonende dat die plaets zoo veel in lengde oostelycker leyt, makende 3 uyren 8 minuten, dat de Son aen zulck een oirt vroeger als t'Amsterdam aen de Meridiaen komt. Beschryf dan een horizontale wyser na de breedte van 50 graden 9 minuten, die 3 uyren 8 minuten te laet wyst, (gelyck dat licht te verstaen is, uyt 't genen geseyt is, in 't 61e voorstel, van eene die te vroegh wyst) die zal over een komen met zoo een voorgestelde declinerende inclinante wyser t'Amsterdam, na uytwysen van de figuer folio 84.   Om te vinden, hoe veel de 12e uyrlyn, en de perpendiculare (na de beschryvingh des 67e voorstels des eersten deels) uyt malkander moeten verscheyden staen; stel den horizon in 't zuyden, onder den Equinoctiael 30 graden (even aen d'afwyckingh) en den verticael op den horizon 20 graden, even aen 't inclineren der superficie, van 't oost ofte west nae 't zuyden; sie dan hoe veel graden dan staen aen de verticael, tusschen den horizon en den Equinoctiael; zult vinden 11 graden 10 minuten; tel die van de 12 uyr na den westen, en uyt het center des wysers treck daer over een lini als AC, recht die in 't loot, de wyser zal staen gelyck 't behoort.

[ 88 ]

L X V I I.   V  O  O  R  S  T  E  L. Equinoctiaelwysers te beschryven. Ie deels LXIX voorstel. I  N de Equinoctiael wysers worden de uyren in gelycke deelen verdeelt, even gelijck de schaduw van des Aerdkloots as op den horizon valt in een Sphaera parallela [<], gelijck te sien is in 't 69e voorstel des eersten deels. L X V I I I.   V  O  O  R  S  T  E  L. Meridiaen en polare wysers te beschryven. Ie deels LXX en LXXI voorstellen. M  Eridiaen en Polare wysers, zoo veel het beschryven aengaet, zijn eenderley, verschelen alleen in de tijdt; die worden op een circkel, representerende den Equinoctiael, in gelijcke deelen verdeelt, even gelijck die in een Sphaera recta [<] van de Sonne over de kant des Equinoctiaels worden afgedeelt, gelijck in de 70e ende 71e voorstellen des eersten deels te sien is. T  W  E  E  D  E  O  N  D  E  R  S  C  H  E  Y  T  S E  Y  N  D  E. A  Engesien de zeylstreken haer gebruyck hebben alleen op den Aerdkloot, zonder onderscheyt, 't zy oft die loopt ofte vast staet, zoo en is daer af niet anders te seggen, als daer van in 't eerste deel geseyt is. [<] E   Y   N   D   E. Bron: TU Delft (1655); vgl. 16341647, 1666.