Woordenweb

Elementaire deeltjes

Wetenschapsgeschiedenis

Varia

Ad Davidse   (oud-leraar natuurkunde)   Dudok de Witstraat 50 3621 CS Breukelen 0346-262157

Onderdelen zijn te downloaden als zip-bestand, zie hier.

Du céleste ouvrage l'objet,  Si vrai et régulier,  N'est-il sur tout autre sujet  Beau, noble, et singulier?

Aldus Jacques Peletier, in 'A ceux qui blâment les mathématiques'  
Oeuvres Poétiques, 1547, p. 77v, 78, 78v, over de sterrenhemel:  

"Is van het hemelse werk dit voorwerp, zo echt en regelmatig,
niet boven elk ander onderwerp mooi, edel en bijzonder?"

Vooral natuurlijk de ster die het dichtst bij ons staat,
APOD:  Zon (vele golflengten),  Eclips (op Mars).

8 planeten, o.a. onze Aarde.

MeerKAT:  Melkwegcentrum (radio):

ESO:  inzoomen op zwart gat, 2022.
JWST: Deep field; met 'lieveheersbeestje', zie hier.

Wetenschapsgeschiedenis:

Der Naturen Bloeme

Hendrik Bate, bouw van het astrolabium

Simon Stevin

Willem Jansz. Blaeu

Isack Beeckman

Martinus Hortensius

Johannes Goedaert

Christiaan Huygens

Johannes Hudde

Verhandelingen

"Zoo denken de hoogste uiting van het leven is,
het begrijpen is de hoogste bevrediging van het denken"

J. Bosscha formuleerde hiermee een belangrijke drijfveer
in de geschiedenis van de natuurkunde.
Verspreide Geschriften  (Leiden, 1901-03) III, 238.  

Zonder deze drijfveer kan het denken lichter ontsporen,
zie de prachtige persiflage:
Kees de Jager, 'Een piramide in de gang', Skepter, 12(2), juni 1999
en de veel omvattende Encyclopedie:
  M. Hulspas en J. W. Nienhuys, Tussen Waarheid en Waanzin, pdf 2021. 

Een belangrijk boek:
Floris Cohen, De herschepping van de wereld (Amst. 2007).
How modern science came into the world (Amst. 2010; preview, bespr.).  

Wijze woorden

Geschiedenis:

Schadelijk voor vorsten is de dwaasheid van geschied­schrijvers, dat ze de meeste bekendheid geven aan hen die de meeste oorlogen hebben gevoerd ... Chr. Huygens, 'Waarin de rede niet doordringt' (21, p. 520, ca. 1690).

Wetenschapsgeschiedenis:

Wie betuigen wil, dat hij iemand door en door kent, zegt alligt: 'Ik heb hem onder mijne oogen zien opgroeijen', of 'ik heb hem als kind gekend'. Wat waar is van zulk een 'iemand', is niet minder waar van deze of gene wetenschap. Wil men haar grondig leeren kennen, dan moet men haar gadeslaan in hare wieg, - in de waggelende gangen van haren kindertijd, - in de weelderigheid harer jeugd, - en in de kracht van haren rijperen ouderdom*). Men kan dat bovenal verzekeren van de grootsche ontdekkingen onzer eeuw. Zij hebben eene geschiedenis ... Uit:  A. Winkler Prins, bespreking van De wonderen der wetenschap, in Vaderlandsche letteroefeningen, 1869-3, 176-9.     *)  Minder bescheiden dan de volgende.

Terugkijken is leerzaam:

... considering that we ourselves are, by no means, at the top of human science; that the mountain still ascends beyond our sight, and that we are, in fact, not much above the foot of it, a view of the manner in which the ascent has been made cannot but animate us in our attempts to advance still higher, and suggest methods and expedients to assist us in our further progress. Uit:  Joseph Priestley, The history and present state of electricity (1767), p. V.

Principes:

-  teruggaan tot de oorspronkelijke bronnen; -  niet uitsluitend met een paraphrase van den inhoud ... of nog erger ... resultaten ... tevreden; -  een volstrekt wantrouwen in vertalingen ... Uit:  E. J. Dijksterhuis, Val en worp, Gron. 1924, Voorrede.

Kijken:

Museum Boerhaave , Teylers Museum ... V. Ilardi, Renaissance vision, 2007, App. III, fig. 1-75.

Verbeelden:

Nature timespiral, The history of nature from the Big Bang to the present day.

Kennis:

Rens Bod, Een wereld vol patronen: De geschiedenis van kennis. Amst. 2019. Rens Bod, 2020, "How to Open Pandora's Box: A Tractable Notion of the History of Knowledge", Journal for the History of Knowledge 1 (1): 5.

Vragen:

Hoe kunnen we zoeken naar buitenaards leven? Klimaatvragen bij ons leven, o. a.: Wat kunnen we doen als de zeespiegel stijgt? (lezing Marjolijn Haasnoot, 2021).

Ken uzelf:

'Gnôthi seauton', nosce teipsum   (Drukkersmerk 1554)

Seneca in 'Gelukkig leven':

Iedereen wil liever geloven dan zelf oordelen. Geciteerd door P. Bayle, Pensées diverses ... (1683), p. 14. (Ned.)

Twijfel kwelt het verstand.

Daarom sluit iedereen zich graag aan bij de mening van hen die beweren zekerheid te hebben gevonden. Zozeer dat ze er de voorkeur aan geven hen te volgen en zich te laten misleiden. Chr. Huygens, in 'Wat te denken van God?', 1686-87 (T. 21, p. 342.

Natuurlijke orde:

De Wereld heeft zich zo zeer aangewent, om by de neus geleidt te worden door Leidslieden en Leermeesters, dat zy byna alles ... meerder uitvoeren en schikken na een zekere leer-order, dewelke haar luiheid te hulpe komt, als na de Natuurlyke order der zaaken zelfs. Uit:  Willem van Ranouw, Natuur- en Konst-Kabinet, 1 (1719), 177.

Onderzoek:
	Het Arabisch was eeuwenlang de taal voor nieuwe wetenschap.*) Uit:  Ibn Tufayl (12e eeuw), De natuurlyke wysgeer, 1701.     Die onderzoekt , vermeerdert de wetenschap ;  maar die ligt gelooft , vermeerdert de dwalinge. Arab. Spreuk. van Erpenius, LVII.
Qui experitur auget scientiam: qui vero credit auget errorem (Erpenius).   Experiens sapientiam, credulus errorem auget (Redi, 1671).   Chi fa esperienze accresce il sapere; chi e' credulo aumenta l'errore  (Redi, 1668).         *)  Overzicht:  L. J. Vandewiele, 'The Arabics and science' (Sarton chair, 1987-88).       Video: 'Arab astronomy'.

Goed te weten

Goed was het, te weten wat niet dwalende wetenschappers zagen, toen ze het bespiegelende deel scheidden van het handelende deel; dit zijn de twee delen van de wetenschap. Bonum scire fuit quod sapientibus non deviantibus visum est: cum partem speculationis a parte operationis diviserunt: que sunt due sapientiae partes. Uit: Ptolemaeus, Almagestum, Ven. 1515 (Scan 6).

Boek der natuur:

... niemand kan het boek der Natuur ... lezen en begrijpen, die niet bekend is met de Physica. ... nemo potest librum Naturae .. legere & intelligere, nisi qui Physicae est peritus. Alleen deze immers bestudeert deze zichtbare wereld, zeg maar het boek der Natuur ... Haec enim sola mundum hunc visibilem, qui veluti Naturae liber est, contemplatur ... ... noch de moraalfilosoof, noch de theoloog kan kennis van de natuurfilosofie missen ... ... neque Philosophus moralis, neque Theologus carere cognitione Philosophiae naturalis potest ... Uit:  Clemens Timpler, Physicae seu philosophiae naturalis systema methodicum (1605), p. 14-15.

Geheimen der natuur:

Een waar Philosooph verwondert zig over alles! Sedert dat hy een kloekmoedig opzet nam, om de Natuur alomme, ja tot in hare binnekameren en geheimste schuilhoeken te bespieden, is er geen schepzel onder de Zonne meer, dat hy zyner aandagt, zyner opmerkzaamheid onwaerdig schat. Uit:  Josua van Iperen, Verhandelingen van het Zeeuwsch Genootschap, 4 (1775), p. 21.

Geloof niet zomaar:

De dwalingh van yder besonder maeckt eerst een ghemeene: en daer nae de gemeene doet weder elck besonder dolen. Also gaet dit werck van hant tot handt, in voeghen dat de ver-aff-wesende getuyge beter onderricht schijnt, dan de naeburighe; ende de laetste aenhoorder vaster ghelooft dan de eerste. Uit:  Ontdecking van tovery (1637), Govert Basson (vertaler), Tot den leser.  (Orig. van Reginald Scott, 1584.)

Zucht:

... die zucht, de welk de menschen gemenelijk hebben, om de dingen te vertellen, niet gelijk zy zijn, maar naar zy hen willen hebben ... Uit:  Benedictus de Spinoza, Nagelate schriften (1677), 56e Brief, aan Hugo Boxel, sept. 1674.

Gebruik je verstand:

The bulk of mankind, says an elegant modern author, being ignorant and credulous, continue throughout their lives in a state of childhood, and have been the dupes of priests and politicians in all ages and in all countries of the world.  As a proof of their ignorance and credulity he adduces their belief in the fictions of fancy, witchcraft, hobgoblins, apparitions, fairies; in the influence of stars on human actions, ... with an endless variety of folly. Uit:  William Butler, Exercises on the Globes ... for the use of young ladies (1803), 338. Hij verwijst naar een advies van Erasmus Darwin: ... to increase our knowledge of the laws of nature ... to set the faculty of reason above that of the imagination. Uit:  Zoonomia, II (1796), 350-352 (ed. 1818).

Gebruik ook je zintuigen:

... op dat de mensche nimmermeer en feyle, noch in zijn verstant, noch in zijn gesicht, soo ist van noode dat hy het verstant ende de ooge in alle zijne wercken te samen aenspanne, ende dat hy niet eer yet voor waerachtich aen en neme, voor dat de ooghe ende het verstant in een selve oordeel over een comen. Uit:  Ph. Lansbergen, Bedenckinghen op den daghelijckschen, ende jaerlijkschen loop vanden Aerdt-cloot (1629) p. *2v. Vergelijk Christiaan Huygens: "soo wel de experientie als de reden".

Twijfel:

... niet dat wat gezien is naar redeneringen slepen, maar te goeder trouw redeneringen naar wat gezien is. ... non rem visam ad ratiocinia, sed ratiocinia ad rem visam bona fide pertrahere. Uit:  Pierre Gassendi, Mercurius in Sole visus (1632), p. 19. De eerste stap, dien wy in 't onderzoeken der waarheid behooren te doen, is ... te twyfelen. Uit:  Vaderlandsche letteroefeningen, 5-2 (1765), p. 45.

En verwerp niet zomaar:

though I be very backward to admit strange things for truths, yet I am not very forward to reject them as impossibilities Uit:  Robert Boyle, brief aan Robert Moray, dec. 1663.

Zoek tegenbewijs:

Mr. Hooke desired, that some experiments might be suggested, that were thought not solvable by the hypothesis of fire proposed by him. Uit:  The history of the Royal Society, 2 (1756), p. 8, bij 18 jan. 1665.

Leef dus met onzekerheid:

Dat ik niet geloof dat we iets heel zeker weten maar alles waarschijnlijk, en dat er graden van waarschijnlijkheid zijn die zeer verschillend zijn, en sommige als 100000 tegen 1. Uit:  Christiaan Huygens, brief aan Pierre Perrault, 1673.  Zie ook Huygens' Bespiegelingen over leven op andere planeten, ca. 1690.

Waarheid is alleen te benaderen:

Het verstand verhoudt zich tot de waarheid als een veelhoek tot een cirkel. Uit:  Nic. Cusanus, De docta ignorantia (1440), ed. 1565, p. 3 (vert. Gert den Hartogh, 2023).

Onbegrijpelijk:

Das ewig Unbegreifliche an der Welt ist ihre Begreiflichkeit.

Uit:  Albert Einstein, 'Physik und Realität', in Zeitschrift für Freie Deutsche Forschung (Paris, juli 1938), p. 7. Wikiquotes: "the eternal mystery of the world is its comprehensibility", in 'Physics and reality', Journal of the Franklin Institute, 221-3 (1936) 349-382.

En verder:

Mèdèn agan     Alles met mate     Regel van Solon, één der '7 wijzen'     (Boek over tabak, 1648)    Quod tibi fieri non vis, alteri ne feceris.     Wat jij niet wilt dat jou geschiedt, doe dat ook aan anderen niet    'Gulden regel'     (Vitruvius-uitgave, 1586)