Inleiding , Dialectike , materie , vorm , oorzaken , daad , kwantiteit , kwaliteit , autoriteit ,
bedriechspreuck , verkeerde , gelijk- , ongelooflicke , spotspreuck
H E T E E R S T E B O U C KD E R D I A L E C T I K E NO F T E B E W Y S C O N S T E N,V A N D E D E F I N I T I E N. E R W Y C O M M E N tot de Saecke willen den Ervaren Leser (of hy by gevalle hem verledichde onse D I A L E C T I K E te oversien) vermanen, dat so hy inde selve, hier ende daer yet vonde, niet overcommende met sijn ghevoelen, dat hy ghedachtich sy, naer de selve een A E N H A N G S E L te volghen (diens Voorreden verclaert, waerom dat also ghedaen is) waer in wy van sommighe sulcke swaricheden handelen sullen. Ten anderen bekenne oock, dat ick voor de woorden als dese ende dierghelijcke. |
Maer overmits wy sien, naer tghene dat nu ter tijt best verstaen wort, als int voorgaende breeder redenen daer af verclaert sijn, sullen voor ditmael deerste woorden ghebruycken. Een andermael naer de gheleghentheyt die alsdan sijn sal. |
Maer ghelijck het den ghenen die leeren Schermen, voughelick is dat sy weten wat te segghen is Rapier, Poignaert, Lancie, &c. eer sy commen tot het ghebruyck van dien; Alsoo betaemt het hier oock, eermen tot deser woorden Strijt coemt, datmen wete wat de woorden, diemen daer als Wapenen ofte Schermtuych ghebruycken sal, beteeckenen: Daerom sullen wyse ordentlick naer ons vermoghen definieren als volght. D E F I N I T I E I I.
|
M A T E R I E dan (seght de definitie) is d'oirsaecke daer yet af ghemaeckt wort, als de Materie van Fluweel (overmidts het van sijde gemaeckt wort) is Sijde, van Lijwaet, is Vlas, van een Harnas, is Yser: Alsoo oock der onlichamelicker dinghen Materie (welcke naer de lichamelicke haer ghelijckspreuckelick toeghevoucht wort) als der Arithmetiken (want sy daer uyt bestaet) is Ghetal, der Musiken, Gheluyt, der Dialectiken, Questie, ofte Argumenteringhe. Insghelijcx wort der werclieden Materie gheseyt, de ghene die sy ghebruycken, ende sonder de welcke haer ambacht niet en bestaet, als des Timmermans, Houdt, des Potbackers, Cley, des Smidts, Yser; Maer so de saecke bestonde uyt verscheyden Materien, soo noemtmen de ghene dieder in meeste menichte is, ofte men noemtse te samen, als de Materie van een Bedde, sijn Pluymen, ofte Pluymen ende Tijcke, des Metsers, Steen; ofte Steen Calck ende Sandt, &c. De Materie wort onderscheyden in B L Y V E N D E ende V E R A N D E R E N D E , Blijvende, als Goudt, Silver, Coper, waer af yet gemaeckt sijnde, de Materie blijft de selve: De Veranderende, als Meel, Cley, ende dierghelijcke, waer af ghemaeckt Broot, ende Backsteenen, de Materie verandert, ende en is daer naer niet meer Meel ofte Cley. |
D E F I N I T I E I I I.
[ *) Vergelijk: maliënkolder.] |
ofte onbequamelick by den anderen ghevoucht sijn, worden hare consten gheseyt van gheschickter of ongheschickter Formen. Alsoo oock segghen wy dat de Forme der ghemeene saecke, is in goeden ofte quaden state. Wederom, want Redelick dier t'gene is, daer wt de Mensche eenigher specien name ontfangt, so wert die Redelickheyt gheseyt de Forme des Menschen. D E F I N I T I E I I I I.
[ *) 'Causa efficiens', zie p. 135 voor de Latijnse termen.] |
worden M E N I C H V U L D I C H E Y T ghenoemt. Dit woort Menichvuldicheyt, ontmoet hem inde ghebruyck van spreecken onder anderen aldus: Ick neme dat Pieter seer groot van persoon sy, onder hem hebbende eenighe Heerlickheyt, die hem bycans eenen Daelder t'siaers uyt brengt, ende dat yemant seght desen een seer groot Heere te wesen; Aen de welcke men verantwoort, dat hy is groot van Menichvuldicheyt, maer niet van Ghedaente, ofte als sommighe Duytschen Onduytschelicker inde gebruyck hebben groot van Quantiteyt, maer niet van Qualiteyt. Also seggen wy wel vijf Sieren even te sijn aen vijf Elefanten, maer naer de Menichvuldicheyt des Ghetals. Voort so worden de saecken naer de Menichvuldicheyt gheseyt E V E N , ofte O N E V E N , als een Driehouck, can Even sijn aen een Vierhouck, een Mensche aen een Calf, maer sy en connen niet eyghentlick Ghelijck ghenoemt worden, want hem dit voucht tot de Ghedaente, als wy inde volghende definitie daer af spreecken sullen: Op welcke eyghenschap ende onderscheyt, van Even ende Ghelijck, in onse Duytsche tale beter ghelet dient, dan het schijnt datmen tot als noch ghedaen heeft: Andersins men sal dickmael, noch Mathematikelick, noch Physikelick, van eenighe materie connen handelen, aenghesien Even, dat de Latijnen Æ Q V A L E noemen, al wat anders is dan Ghelijck, dat by den Latijnen S I M I L E gheseyt wort. |
A V T O R I T E Y T bewesen te sijne, t'ghene men door hare schriften betuycht: Als yemant seght, dat de Stadt van Roome het heele iaer duer gheduerlick coren ghegheven heeft aen drie hondert ende twintich duysent, haer arme burgheren, t'welck yemandt niet gheloouende, men betuycht het door de Autoriteyt van Suetonius int eerste bouck aent 41. Capittel*), alwaer hy seght, dat Iulius Cæsar dat vercort heeft, ende ghebrocht op hondert ende twintich duysent persoonen. Oock en is de Autoriteyt niet alleene van beschreven saecken, maer van ghesproken, ghelijck als yemandt yet bewijst, door t'gene eenen anderen gheseyt heeft.
[ *) Ed. Glareanus (zie p. * 7v hiervoor), Bas. 1560, p. 28-29, er staat 150 000 i.p.v. 120 000.] D E F I N I T I E X.
|
t'welck een Bedriechspreuck der ghelijcknoeminghe eens woorts is, want alsmen te Delft spreeckt van een Hoedt corens, so is de meeninghe van seker mate, Hoedt ghenoemt, inhoudende 32. achtendeelen, daer een mensche wel Seven iaren ghenouch aen heeft. Ende overmidts datter dickmael veel misverstandts, uyt dese Ghelijcknoeminghe rijst, so wortse ghemeenlick ghenaemt D E M O E D E R V A N V E L E D W A L I N G H E N .
|
 e Vijfde Specie, is van T' B E D R O C H D E S B Y C L A N C X , dat is van woorden, die wel gheschreven sijnde, crijghen nochtans int uytsprecken verscheyden beteeckeninghen, door Verheffing, Daling, ofte Verandering der stemmen; Als gheschreven Naghelt, al waer d'eerste sillebe lanck is (beteeckenende datmen yet beveelt te naghelen) maer die cort uytghesproken Na ghelt, als ick sie na ghelt, dat beteeckent al wat anders. Insghelijcx voor Vaerwech, (dat is eenen wech daermen door vaert) gheseyt vaer wech (als ick vaer wech) wederom voor vraghende, Gaet ghy naer Delft? datmen sijn stemme in een bevelende verandert, segghende, Gaet ghy naer Delft. Alsoo oock voor Ure, Aut, Ontfangher, gheseyt Vre, Haudt, Hondt vangher, dit sijn Bedriechspreucken deser specien, al waer die woorden al wat anders beteeckenen dan dese.e Seste Specie, is van T' B E D R O C H D E R G H E L Y C K L U Y D I N G H E D E S S P R E U C X , dat is, van namen ofte woorden, die met verandering van Casus ofte Modus, door hare ghelijckluydinge met ander woorden den sommighen bedrieghen, t'welck meest ghebuert den onervarenen der talen; Als by exempel een Francois ofte Spaeignaert, connende de Duytsche sprake ten halven, weet wel datmen van Gaen seght eenen Ganck, daerom wil hy van staen oock segghen eenen Stanck, ende moet sijn Standt, want Stanck coemt van Stincken: Dit woort dan Stanck is de Bedriechspreuck deser specien, welcke de reden des gheens die alsoo spreeckt, dickmael seer verduystert. |
| e Sevende Specie, is van T' B E D R O C H D E S G H E V A L S , t'welck gheschiet wanneermen t'gene by ghevalle coemt, acht voor nootsaeckelick gheschiet te sijne; Als Pieter is rijck gheworden met coopmanschap te doen, daerom laet ons coopmanschap doen, wy sullen oock rijck worden.e Achtste Specie, is van T' B E D R O C H D E S S P R E V C X N I E T S I M P E L I C K dat is van t'Bedroch eender reden int aensien van yet alleene, nochtans ghenomen als meer beteeckenende; Als, Den Moriaen heeft witte tanden, den Moriaen dan is wit.e Neghende Specie, noemen sy Fallacia ignorantiæ elenchi, opt Duytsch Bedroch vande onwetenheyt des berispens; Maer aenmerckende de ghedaente der exempelen van dien, wy sullent hier heeten (daerbeneven de ghene aen de welcke t'ander beter gevalt, moghent gebruycken) B E D R O C H U Y T H E T V O O R G A E N D E ; Als Dat ick ben, en is Pieter niet; Ick ben een Mensche, Pieter dan en is gheen mensche; Dit is een Bedriechspreuck uyt het voorgaende, Dat ick ben, en is Pieter niet, welck int aensien des Onscheydelicken Pieters warachtich is, maer int Bedriechlick aensien des Gheslachts, Mensche, is sy valsch, want t'ghene ick daer ben, dat isser Pieter oock: wederom, Pieter werckt in huys, ende niet op straet, Pieter dan werct, ende Pieter en werckt niet; Insghelijcx Den Hemel bedeckt het al, sy bedeckt dan haer selven. |
| e Thiende Specie, is van T' B E D R O C H D E S V E R H A E L S D E S B E G H I N S E L S Dat is, alsmen t'gene daer questie af is, wil inbringhen als Argument om de questie te solveren. Daer is by exempel questie, of het Eertrijck roert, ende yemandt dat willende bewijsen, seght. Het Eertrijck roert; het Eertrijck roert dan, t'welck niet dan Verhael der questie en is, ende schijnsel van bewijsing.e Elfde Specie, is van T' B E D R O C H D E S V E R V O L C H S ; Als oft yemandt seyde, Een Visch swemt, dat swemt dan is een Visch, daerom een Mensche die swemt is een Visch.e Twelfde Specie, is van T' B E D R O C H V A N G H E E N O I R S A E C K A L S O I R S A E C K dat is, des gheens dat gheen Oirsaeck en is, ghenomen als oft het de Oirsaeck waer, Als, Dronckenschap is quaet, den Wijn dan is quaet; Hier wort den Wijn ghenomen als Oirsaecke des Dronckenschaps, daer doch den Drincker self, de voornamelickste Oirsaeck is.e Derthiende Specie, is van T' B E D R O C H V E L E R V R A G H E N : By exempel, daer is een Vendel volck van Busschieters ende Lanciers, ende yemandt vraecht Wat warent, Busschieters, ofte Lanciers? den anderen segt sonder onderscheyt, Busschieters, t'welck waer is in het besonder aensien der gheenre die Busschieters sijn, maer niet int Generale, ofte int besonder aensien der Lanciers. |
A D I E N de Griecken de Alderneerstichste Souckers, de Gheluckichste Vinders, ende de Gheschickste Beschrijvers gheweest hadden der Vryer Consten, soo hebben andere Natien, henlieden de selve onderwindende, die ghenoemt (als in der ghelijcken dickmael ghebeurt) met de Griecksche woorden, daer uyt wy oock de Conste der bewijsinghe ofte met een woort gheseyt de B E W Y S C O N S T , (dat is, door de welcke men bewijst, eenighe saecke daer questie af is, Waer ofte Valsch te sijne) noemen op sijn Griecksche, D I A L E C T I K E : De Redenen daer dese Bewijsinghe door gheschiet, noemtmen ghemeenlick Argumenteringhe, welck woort men wel soude connen Verduytschen, als boven gedaen is, maer t'schijnt door de ghewoonte nu ter tijt aldus claerder; want, als kennelick ghenouch is, wy verstaender by, Strijt met woorden, door de welcke men tracht, naer de waerheyt eenigher twijfelachtigher saecken.
A T E R I E vanden Latijnschen woorde Materia wort opt Duytsch eyghentlick gheseyt Stoffe, als oftmen wilde segghen (ghelijck by sommighe Duytschen oock ghebruyckelick is) Stof, hebbende sijn oirspronck (soot schijnt) uyt de meyninghe der 
L s van Cley ghemaeckt een lichaem begrepen in ses viercanten, so ontfangt de Materie de name eenigher specien der lichamen, te weten, Teerlinck, ofte Cube, maer besloten in vier Driehoucken, wort Naelde ofte Pyramide ghenoemt. T'ghene dan, daer uyt de Materie eenigher specien name ontfangt, t'welck hier is door de ghesteltheyt der uytersten eens lichaems, wort F O R M E ghenoemt. Insghelijcx t'ghene daerom t'een Leer ghenoemt wort Schoe, het ander Leerse, het derde Colder*), is de Forme van dien. Alsoo oock spreecken wy vande Formen der onlichamelicker saecken, welcke haer vande lichamelicke, gelijckspreuckelick toegheeyghent worden. By exempel, de Definitien ende Werckinghe der ghetalen, ordentlick byden anderen ghevoucht, ontfanghen den naem eenigher Specien der Consten, namelick, der Arithmetiken, Insghelijcx, onse jeghenwoordighe Materie, te weten, Questie, om dat wyse in ordentlicke definitien, ende werckinghe beschrijven, sy ontfangt de name van Dialectike. Maer ghelijck de Schoe, naer dat sy welghedaen, ofte mismaeckt is, gheseyt wort van goeder of quader Formen, alsoo de Materien der Consten, naer dat sy bequamelick 
yt de oirsaecken, dat is uyt de Vier oirsaecken, Als de Tonne is een werck diens Materie is Hout, de Forme haer ghedaente der uytersten, hare Maeckende oirsaecke, den Cuyper, de Eyntlicke oirsaecke om Bier, Harinck, ofte dierghelijcke in te doen: Alsoo oock wort de Schoe gheseyt t'werck des Schoemaeckers; Vroilickheyt, Stoutheyt, Dronckenschap, ende meer andere, sijn wercken des Wijns: Der D I A L E C T I K E N Wercken ofte Daden, sijn vele Gheleerde Mannen voort te brenghen, die de Ghemeene Saecke in alle billicheyt, ende met love connen regieren, ghelijck daer af overvloedighe exempelen sijn, by den Romeynen ende Griecken. Dit woort ontmoet hem dickmael inde ghemeene sprekinghe, ghelijck alsmen seght, dat Pieter neerstich is, blijckt by de Wercken, of metter Daet.
Y exempel alsmen seght, den Coninck is van grooter Ghedaente, dat en is niet groot van lichaem, t'welck (als boven gheseyt is) Menichvuldicheyt beteeckent, maer groot van Rijckdom, Macht, Ghebiedt: Alsoo oock Hitte, is Ghedaente des Viers, Vochticheyt, des Waters, Forme ende Verwe, sijn Ghedaenten der Lichamen. Oock worden de saecken naer de Ghedaente G H E L Y C K , ofte O N G H E L Y C K gheseyt; Als alle Viercanten (hoe wel sy Oneven waren) sijn Ghelijck, alsoo oock sijn alle Ronden: Insghelijcx segghen wy een cleen Kint Ghelijck te sijne aen sijn Vader, maer niet Even, t'welck hem voucht tot de Menichvuldicheyt.