Titelblad , Privilegie , Inleiding , Errata , Cortbegryp , Tabel
| [ Afbeelding ] | [ Ed. 1621 ] |
Leerende van allen saecken recht ende
constelick Oirdeelen; Oock openende
den wech tot de alderdiepste verbor-
gentheden der Natueren.
Beschreven int Neerduytsch door
S I M O N S T E V I N van Brugghe.
T O T L E Y D E N ,
By Christoffel Plantijn.
M. D. L X X X V .
[ Afb. ]
VYT cracht van seecker Octroy des Doorluchtighen Maurits Grave van Nassau / etc. Ende die vanden Rade van Staten gecommitteert tot regeringhe vande vereenichde Nederlandtsche Provincien / is ghegunt ende gheoctroyeert Christoffel Plantijn / te moghen drucken dese Dialectike ofte Bewijsconst: ende verboden wel expresselicken allen anderen persoonen / ende Boeckprinters / binnen de gheunieerde Nederlantsche Provincien / dit voorsz. bouck te printen / te doen ofte te laten printen / sonder consent des voorsz. Plantijns / noch eenighe die elders ghedruct souden moghen worden / binnen dese voorsz. Gheunieerde Provincien te vercoopen ofte distribueren / ende dat voor den tijt van sesse eerstcommende Jaren / naer den eersten druck van elck des voorsz. boucx / soo breeder verhaelt is int selve Octroy. Ter ordonnantie van sijnder G. ende den |
[ * 2 ]
D E N N E E R D V Y T-S C H E N W E N S C H TS I M O N S T E V I NG H E L V C K. H E L Y C K verscheydener Persoonen vindingen door yemandt te samen vergadert, dickmael ghecommen sijn ter Formen van beschrevene Consten; als de Geometrie door Euclides, d'Astrologie by Ptolemeus, de Medicine door Galenus, &c. Also hebben oock veler Philosophen Dialectikelicke inventien, onder anderen door Aristoteles alderneerstelicxt versamelt, ende vermeerdert; de Forme eener beschrevener conste der D I A L E C T I K E N |
vercreghen: Materie voorwaer weerdich, dat de Weerdige groote lichten des werelts, hemlieden in haer soo vlietelick gheoeffent hebben, want nadien de Reden het merckelickste onderscheyt is, daer in de Mensche vanden Beesten verschilt, t'grootste ghetuychnis sijnder Heerlickheydt boven d'ander ghedierten; te rechte volherdt hy sijne studie, om in die Heerlickheyt t'overtreffen; twelck eyghentlicxt gheschiedt, door dese groote vrije Conste, door desen wech der Consten, leydende den Mensche tot allen Consten; Maer hoe? Sy leert de onbekende duystere dinghen Definieren, de Versamelde Verspreyden, de Verwoeste Schicken, ghoede argumenten Toestaen, ende de quade (die door ciraet van woorden, ofte Sophistische ghesteltheyt der Termijnen |
dickmael goedt schijnen, ende den onervarenen bedriegen) Verworpen; Sy doet hem met lichticheyt ende lust door de Reden verstaen, t'ghene de sinnen sonder haer niet machtich en sijn te begrijpen; Sy is t'fondament der Rhetoriken; In somme sy brengt den Mensche tot acht, ende onder t'ghetal der gheleerden: Inder voughen dat de Stoici (als Laertius int leven der Philosophen verhaelt) Plato in Phedro, Aristoteles in topicis, Cicero, Quintilianus, Boetius, ende veel meer andere, hare weerdicheyt, niet dan met groote reden, soo wijt verbreyden. Dese besundere Conste, Aldermachtichste N E E R D V Y T S C H E N , hebbe ick voor my genomen ulieden naer mijn vermoghen, te verclaren. Angaende my yemandt segghen mochte, |
wat gaet u doch over, soodanighen diepsinnighen Materie te willen beschrijven inde Neerduytsche tale? want hadde dat met nut doenlick gheweest, het ware voor u al overlanck beschict; Dien sullen wy met twee woorden bescheyden: Ten eersten, nadien sommighe mijn seer ghemeene vrienden ende Landtslieden, in ander Spraecken onervaren, nochtans der Consten uytnemende liefhebbers, verstaen hadden, dat wy yet der Mathematiken inden druck souden doen afveerdighen, maer in vreemder talen, en hebben my (hoe wel mocht yemandt segghen niet begheerens weert) niet slichtelick ghebeden sulcx inde onse oock te doen, maer bycans met redenen willen overtuygen gheen behoirlicke gheneghentheyt te draghen, |
tot onsen V A D E R L A N D E , diens voorderinghe nochtans, elck naer sijn uyterste vermoghen, boven vrienden en maghen, ja voor sijn eyghen selfs, is schuldich te beneerstighen; dit soo beleydende ende voortdringende, dat en hadde ick t'mijnder bate niet gehadt, de ghemeene manier van doen, ofte de Ghewoonte, die niet t'onrecht d'ander Natuere, gheseyt wort, swaerlick soude ick my ontschuldicht hebben: Ten eynde hun niet alleene belovende naer mijn vermoghen in haerlieder begheeren te voldoen, maer my selfs door eenen yver daer toe verbonden achtende, hebbe my beneersticht t'selve totte Daet te brenghen: Maer siende dat sich daer in ontmoete Dialectikelicke stijl, Spruecken, ende Woorden, die sy Vocabula Artium noemen, welcke (naer de maniere |
der gheenre diese int Duytsch gebruycken) ghenoemt op sijn Latijnsche, den onervarenen dier Talen soo duyster vallen, datse de saecke niet grondelick verstaen en connen, oock mede dat int Neerduytsch hare beteeckeninghe onbekent blijft, overmidts de Dialectike daer in noch niet beschreven en is: Soo vandt ick my bycans als bedwonghen, voor het uytgeven dies voorseyt is, dese Duytsche Dialectike af te veerdighen. Ten anderen, om op de diepsinnicheyt der Consten te verantwoorden, is te weten, dat nadien ick mijne studie ten goeden deele der Mathematiken toegheeyghent hadde, so wiert onse verkeeringhe daer duer met den Mathematicienen grooter, dan sy anders soude gheweest hebben; t'welck my oirsaecke was, van onder anderen |
oock te ontmoeten, verscheyden Persoonen dier Consten dapperlick ervaren, nochtans (hoe wel andersins ongheleert) daer toe gecommen, sonder mondelicke onderwijser, hebbende alleenelick door hare vernuft int lesen verscheydener boucken dat begrepen: ja sommighe sijn alsoo inde Arithmetike gherocht tot kennisse niet alleen vande ghemeene Regelen, maer vande alderwonderlickste Reghel der Reghelen A L G E B R A , de toetse vande subtijlheyt des menschelicken verstandts; Andere inde Geometrie, ende Astronomie, tot het begrijp van sware propositien; Maer alsoo niemandt tot de Conste der Dialectiken, want met eenen ervaren onderwijser, comtmen noch lancksamelick ter wetenschap van dien: T'welck aenmerckende, ende |
verghelijckinghe stellende tusschen de Materie van d'een en d'ander, hebbe nochtans die der Mathematiken, onghelijck veel dieper, ende onbegrijpelicker bevonden, dan der Dialectiken, want die een Mirakel, ja een moeder der Mirakelen, dese soo slecht (als Plato ende ander betuyghen) dat de Nature schijnt den menschen bycans al ghemaecte Dialecticienen voort te brenghen, want inde argumenten der ongheleerden, hooren wy volcommentlick der Dialectiken Materie, ande welcke niet en gebreect dan een gheschicter Forme. Ondersouckende daer naer d'oirsaecke deser swaricheyt, hebbe ten eersten gesien, dat het niet en was van wegen de onbegrijpelickheyt des Grondts der saecken, want als boven gheseyt is, de Mathematike is vele swaerder, ende wort nochtans |
by velen sonder onderwijser begrepen: Ten tweeden, en is niet by ghebreecke van t'verstant der Menschen, anghesien sy vele hooger als der Mathematiken by haer selven begrijpen connen: Ten derden en is niet om dat sy gheen lust tot de Dialectike en hebben, nademael sy eendrachtelick van allen geleerden hooren, de selve een instrument te wesen der wetenschap (daer uyter natueren yeder naer tracht) in allen dinghen, ja sien door de Daet de gheleerden hemlieden daerom te boven ghaen: Soo datter eyntlick bleef te besluyten, dese daerom onbegrijpeker te sijne dan d'ander (sonder yemandts ghoeden ende looflicken arbeydt te verachten, maer in verghelijckinghe der beschrevener Consten gesproken) om datse niet so oirdentlick ende eygentlick als |
d'ander beschreven en is: T'welck ick my soo inbeeldende, oock achtende dat het mueghelick is (nademael der Vrije Consten climminghe sonder eynde sy) daer in voorsien te worden, hebbe my vervoordert dese beschrijvinghe van dien, in onse Neerduytsche Tale te laten uytghaen. Soo het yemandt voorderlick wort, t'is wel, commet anders, neemt de ghoede wille, voor t'gene int vervolgh verhoopt was. Maer anghesien wy hier beloven een Duytsche Dialectike, ende dat de meyninghe van sommighe mach wesen, die daerom van louter Duytsche woorden behoiren te sijne ander ter contrarien, de vermisschinghe der Griecksche, ende Latijnsche, haer een vercieringhe te wesen; ten sal niet buyten den wech sijn, alhier mijn goedtdincken |
daer af te verclaren: T'welck is, dat wy met andacht der voornaemste Eyndelicke Oirsaecke aller Spraecken, anmercken waer toe sy dienen, ende is kennelick dat daerom, op dat wy malcanderen daer duer onse ghedachten souden openbaren; De woorden dan die dat bequamelicxt doen, uyt wat Tale sy haren oirspronck souden muegen hebben, maecken de nutste Spraecke, want hoe wel Contrarie, Claer, ende dierghelijcke, commen vande Latijnsche Contrarium, Clarum, sy sijn nochtans door de langhe ghewoonte, eenichsins Duytsch gheworden, soo dat de Leecken gemeenelick niet anders en weten, ofte ten is eyghentlick Duytsch: Ia de gebruyck heeft het daer toe ghebrocht, dat wy sommighe vreemde woorden diemen wel Verduytschen can, nochtans |
Verduytscht niet en verstaen, als datmen voor, Archimedes handelt van een diepe M A T E R I E , seyde, Archimedes handelt van een diepe S T O F F E , ten soude om de ongewoonte niet begrepen worden: Daerom die hun een gantsche onvermischte spraecke te heftich voorsetten, schijnen meer hare eyghenvernuft onderworpen, dan de Reden, welcker een wel scheen den Keyser Tyberius te wesen, de selve soo hy eens {Sueton. lib. 3. cap. 7I.*)} monopolium (een Griecx woort nochtans by den Latijnen seer gemeyn) soude noemen, begheerde eerst oirlof, van een vreemt woort te mueghen ghebruycken, s'ghelijcx in een decreet des Senaets, so eenen seyde dit woort 'emblèma', hy was van meyninghe datment behoirde te veranderen, ende voor dit vreemde, een Latijnsch te soucken, ende soomen het niet en vonde,
[ *) Zie H. Glareanus, In C. Suetonii Tranquilli Caesares ... Annotationes (Bas. 1560), p. 199. Stevin citeert eruit in zijn 'Uitspraak over de taal', Weeghconst (1586), p. dD 3; zie ook hierna p. 12.] |
liever de saecke met vele woorden, ende ommesprueck, uyt te brenghen: Maer of nu ter tijt der Romeynen yemant van dien voornemen waer, och wat soude hy al te veranderen hebben, ende hoe qualick soude hy met sijne Landslieden connen overcommen! Daerom ghevalt my Cicero, lib. 3. de finib. hier in beter, segghende: Hoe wel wy vele vreemde woorden der ouden ghebruycken voor Latijnsche diemen nochtans wel soude mueghen Verlatijnen, als Philosophie, Dialectike, Rhetorike, Grammatike, Geometrie, Musike, doch anghesien sy inde swanck ghecommen sijn wy houdense als voor de onse : T'selve sullen wy in desen oock doen, besighende sulcke Duytsche woorden, als wy achten by den ghemeenen man nu ter tijt alhier ghebruyckelicxt, ende alderbest verstaen te sijne, ons daer beneven neyghende naer het eyghen Duytsch, |
so seer wy connen, diens suyverheydt, wel is waer, ick van herten soo seer wensche*), als hare rijckheyt {Daer af breeder inde volghende Tsamespraeck.} ende cierlickheyt grootelicx verdient, wilde oock wel, dat de ghewoonte, het daer toe gebrocht hadde, dattet ons niet noodich en ware, tot sommige plaetsen (die weynich sijn) uytlandische te besighen; maer die te willen weeren, door t'beschrijven der consten, diens Grondt den sommigen duyster ghenouch vallen sal, met de woorden die hy best verstaet, t'ware onnut; daerom sal sulcke veranderinge te verwachten siin, vande beschrijvinghe die daer af eyghen sy, ofte diens Grondt van gheender swaricheyt en is. Angaende de verscheyden Latijnsche Casus, welcke een onnoodighe quellinghe sijn, voor den gene diese gebruycken wil, sonder
[ *) Orig.: "vvensche"; vanaf hier gebruikt de zetter 'vv' in plaats van 'w'; in cursief al op p. *8.] |
eenighe wetenschap der Latijnscher talen, die sullen wy laten varen, nemende naer de Duytsche ghewoonte, alleene het Latijnsche nominativum, by exempel, daer sommighe segghen, Gheeft Platoni; Door Platonem; Van Platone; wy sullen altijt segghen (alsoo oock de Françoisen doen) Plato, als, Gheeft Plato; Door Plato; Van Plato; ende daer het te passe comt, sullen nemen het Duytsche genitivum, als, Platoos bouck, Ciceroos brieven. Wat belangt de verscheyden exempelen tot het verclaren onser Definitien ende Propositien dienende, wy sullense naer gelegentheyt cort ende slicht nemen; want ghelijck eenen beginnende te beschrijven de Geometrie, ende definierende wat een Linie sy, oft hy tot de verclaringhe van dien name, de Linien diemen noemt Parabola, Hyperbole, Ellipsis, |
hy mocht hem betoonen een ervaren Geometricien te schijnen, maer sulcke exempelen en souden nochtans ten voordeele der beghinnende Leerlingen niet strecken: Also oock inde Dialectike tot exempelen te nemen duystere Mathematike materien ende sware langhe sententien der Phylosophen, die dickmael wel een besonder uytlegghinghe behouven, sy en sijn de beghinnenden niet nut, ende het dobbel proufijt dat sommighe daer uyt achten, schijnt eer te keeren tot dobbel schade: Wy sullen d'exempelen dan slecht ende ghemeen nemen, ende sulcx, als wy tot eenen lichten, ende nutten voortganck der leere bequaemst achten. Eintlick Aldermachtichste N E E R D V Y T S C H E N, soo wy metter Daet bemercten, onsen arbeydt, an |
eenighe onervarenen voorderlick te sijne, soo sal naer dit het ander der Mathematiken volghen: Maer so de contrarie teenemael geschiede, ende dat al ons voorstel niet besiens weerdich gheacht wierde, daer en behouft hem niemandt an te stooten, soo doch Verloren tijt, Onnutten aerbeyt, ende Schande, tot niemandts dan t'mijnen laste en sullen sijn, die ick soo veel te ghewilligher lijden sal, dat een eerlick ghemoet, met hope vande Ghemeene Saecke dienstich te sijne, my daer toe ghestiert hebben; oock mede dat het gheschieden can, dat andere hemlieden betoonende onse misverstandt, Sy daerentusschen mueghen tot het verstandt der Saecken commen, ende hare onuytspreeckelicke vruchten ghenieten, t'welck een der voornamelicke |
Eynden sijnde, daer wy naer trachten, sullen met de saecke voortvaren, wenschende ulieden Welvaren, Voorspoedt, ende alle Gheluck. F E Y L E N D E S D R V C X E N D E A V T V E R S , V E R B E T E R T A L D V S :
Int 43e Blad 23e Regel, voor eerster, schrijft tweeder.
[ *) En laat weg: "niet".]
|
Der tweeder Differentien der definitien dat, is der Tsamenghevouchde saecken, sijn elf verscheydenheden, als Grondt ende Anclevende, Gheslacht ende Specie, Gheheel ende Deel, Onghelooflicker ende Ghelooflicker, Malcandertreffende, Bestaende, Contrarie, welcke sijn van Saecken, ofte van Redenen, Teghenspreeckende, Verscheyden, Ghelijcke, Proportionale. De derde Differentie der definitien, welcke is vande saecken der Werckinghe, is driederhande, als Definitie, Verspreyding, ende Bewijsreden, de selve is Rechte, ofte Cromme; De Rechte heeft drie Propositien, als Eerste, Tweede, Besluyt; ende drie Termijnen, als Eerste, Tweede ofte Middel, ende Derde; Ende sijn deser Rechter Bewijsredenen vier Soorten, welcker Eerste heeft vier Manieren, de Tweede ooc vier, de Derde ses, ende de Vierde twee. De Cromme Bewijsreden is sesderhande, als Verkeerde, Overvloedighe, met Voorwaerde, Beweghende, van Dobbelbesluyt, ende Onvolmaecte. |
Het ander Bouck der Werckinghe, is van Maecken, ende Veranderen, Maecken, als Definitien, Verspreydinghen, ende Bewijsredenen. Veranderen, als Cromme Bewijsredenen in Rechte, t'welck gheschiet door het Onmueghelicke, ofte door Verkeeringhe: Alle het welcke wy tot meerder claerheyt tafelwijs verspreyden in deser voughen.
|
| 
| Ynckel saecken. |
| Dialectike defi. I. Vier Oirsaecken als Menichvuldicheyt. 7. |
| 2. Inde saecke. |
| Materie. 2. Forme. 3. | 
| Dat uyt de Oirsaecken bestaet als het Werck ofte de Daet. 6. | ||||||
| 2. Vyt de sake. |
| Maeckende. 4. Eyntlicke. 5. | ||||||||||||||
| Ghedaente. 8. Autoriteyt. 9. Woorden die anders verstaen worden dan sy luyden.
|
| Bedriechsprueck. 10. | ||||||||||||||
| Verkeerde sprueck. 11. |
| Ghelijcksprueck. 12. Onghelooflicke sprueck. 13. Spotsprueck. 14. | ||||||||||||||
|
| Tsame- ghe- vouchde saecken. |
| Grondt ende Anclevende. 15. Gheslachte ende Specie. 16. Gheheel ende Deel. 17. Onghelooflicker ende Ghelooflicker. 18. Malcandertreffende. 19. |  | |||||||||||
| Bestaende. 20. Contrarie als |
| Saecken. 21. Redenen. 22. | ||||||||||||||
| Teghenspreeckende. 23 Verscheyden. 24. Ghelijcke. 25. Proportionale. 26 |
| 
|
| Drie Pro- posi- tien. 33. |
| Eerste Twede Besluyt |
|
| Ie. 37.
| |||||||
| Saecken der Werc- king. |
| Definitie. 27. Gedefinierde. 28 Verspreyding. 29 Bewijsreden. 30 die is. | Drie Ter- mij- nen. 34. |
| Eerste Middel Derde. | 3e. 39.
| ||||||||||
| Cromme als |
| Verkeerde. 42. Overvloedighe. 43. Met Voorwaerde. 44. Beweghende. 45. Van Dobbelbesluyt. 46. Onvolmaecte. 47. | ||||||||||||||
|
| Maecken | | Definitien. I. | ||||||||||||
| Verspreydingen. 2. Bewijsredenen als |
| Rechte. 3. Cromme. 4. | ||||||||||||||
| Veranderen de Cromme Be- wijsredenen in Rechte door |
| Het Onmueghelicke. 5. Verkeeringhe. 6. | ||||||||||||||
V Y deelen de D I A L E C T I K E in Definitien, ende Werckinge, vervatende elck in een Besonder bouck. De Definitien sijn onderscheydt in drie Differentien als Ynckele saecken, Tsameghevouchde saecken, ende saecken der Werckinge: De definitien der ynckele saecken, sijn als der Dialectiken, der Vier Oirsaecken, welcker twee sijn inde saecke, als Materie, ende Forme, ende twee uyt de saecke, als Maeckende, ende Eyntlicke, daer naer van tghene uyt de Oirsaecken bestaedt, als het Werck ofte de Daet, voort der Menichvuldicheyt, der Ghedaente, der Autoriteyt, der woorden die anders verstaen worden dan sy luyden, als Bedriechsprueck, ende Verkeerdesprueck, welcker drie specien sijn, als Gelijcksprueck, Onghelooflickesprueck, ende Spotsprueck.