P I E T E R.   Wel Ian, comt binnen, waerom blijfdy inde duere staende?

  I A N.   Ick en stae niet inde duere, maer in t'gat dat somwijlen met de duere ghestopt wort.

  P I E T E R.   Bat neen, t'gat is die selver, want doet den Metser een duere maecken, hy sal u alsulcken gat afclaren.

  I A N.   Ende doet den Timmerman een duere maecken, hy sal u soodanighe t'samenghevouchde berderen bestellen.

  P I E T E R.   Maer den Timmerman noemt die t'sameghevouchde berderen alsoo ghelijckspreuckelick, naer de eyghen duere des Metsers.

  I A N.   Den Metser noemt dat gat alsoo ghelijckspreuckelick, naer de eyghen duere des Timmermans.

  P I E T E R.   Seght Terentius niet, Nu staet u de duere open ? dat is ymmer het gat, want die t'sameghevoughde berderen en connen niet open staen.
{Terent. in Eun. Nunc tibi patent fores hæ.}

  I A N.   Maer seght den selven Terentius niet,

  P I E T E R.   En segt my weder, alsmen de duere open of toe doet waer mede gheschiedt dat? met de duere? dat is met haer selven? Neen seecker so niet: Want hoe sult ghy het stopsel den naem gheven van het ghestopte, het ovenbert den naem vanden oven, het dexsel den naem des pots? waer is dierghelijcke oyt ghehoort.

  I A N.   En waer is dierghelijcken oyt ghelooft dat alsmen seght een eycken duere, een gheschilderde duere, een ghelapte duere datmen daermede het gat verstaen sal.

  P I E T E R.   Hey, desen man sal my versuffen. De duere wort gheseyt van duere gaen, wy gaen duer t'gat, ende niet duer de berderen, t'gat dan is de duere. Maer ick sien wel dat ghy u onghelijck wettelick wilt bewesen hebben.
  Alle gat dat ghemaect is om daer duer in huys te gaen, is een duere.
  Dit gat is ghemaect om daer duer in huys te gaen,
  Dit gat dan is een duere.

  I A N.     Alle tsameghevouchde berderen welcke t'gat sluyten dat ghemaect is om daer duer in huys te gaen, sijn een duere.
  Dese berderen sijn t'sameghevouchde berderen, welcke

  P I E T E R.   Dat is onoirdentlick van u geargumenteert, want ghy en verantwoort niet op mijn voorghestelde Bewijsreden.

  I A N.   T'ghene ghy daer seght past oock alsoo weynich op de mijne, ofte gadet hier toe als ter muelen? Vooren comt, vooren maelt. Maer liever het is genouch vande duere, want te wijle ick my hier inde duere met de duere alduere becommere, soo loopt d'ure gheduerich duere, duer e[e]n luere van een questie, niet weert datmender half soo veel woorden den hals over breecke. Ick sal binnen commen, ende stellen ons een treffelicker vooren. Wat ghevoelt ghy van het Y D E L , dat het inde Natuere sy ofte niet?

  P I E T E R.   Mijn borse argumenteert dickmael Betuyghende {Affirmative.}, ende dat metter Daet.

  I A N.   Hoe slicht ghelaet hy hem, als oft hy niet en wiste dat het gelt daer uyt gaende, de locht in sijn plaetse comt.

  P I E T E R.   Hoe slicht ghelaet hy hem, als oft hy niet en wiste dat het sonder twijffel is, de Natuere in dien ansien gheen Y D E L  te hebben.

  I A N.   Democritus, Epicurus, Hero, Demetrius, Metrodorus, ende meer ander, sijn nochtans van contrarier meeninghe.

  P I E T E R.   Daer sette ick Aristoteles teghen, ofte beter gheseyt sijn crachtighe, onweerlegghelicke, warachtighe argumenten.

  P I E T E R.   Achterghelaten de gheringe (want die het sterckste verwindt, is een crancker machtich) soo is dit den sin van het voornaemste: Laet ons nemen twee evediepe Grootheyden, ende tot de selve twee Duerlijders*) van evener cracht {Arist. de Nat. lib. 4. cap. 8.}; Ick segghe dat

Ghelijck de Dickheyt ofte vasticheyt van deene Grootheyt, tot de dickheyt van dander. Alsoo den Tijt deses Duerlijders tot den Tijt van dien. De dickheyt van eenighe Lichamelicke Materie tot de dickheyt des Ydels en heeft gheen Reden. Den Tijt dan deses Duerlijders en sal gheen Reden hebben tot den Tijt van dien.

Twelck ongheschict is.

  I A N.   Ick ontkenne u eerste propositie.

  P I E T E R.   Teghen de ontkenders der Beginselen, en valt niet te disputeren. [regel 2]

  I A N.   Ia hebdy dien treck oock gheleert, van t'ghene ghy niet bewijsen en condt terstondt Beghinselen te noemen? soo niet, want alle Beghinselen in geen Autoriteyt bestaende (als onse questie niet en doet) die worden beprouft door Beweechlicke Bewijsreden, daerom soo ghyse daer duer niet bethoonen en condt, ghy noemt het t'onrecht Beghinsel.

  P I E T E R.   Ick en weet van gheen Beweechlicke, maer dit is een deechlicke: Ick neme dat een steen valle eerst duer claer water, daer naer duer

  I A N.   Dit en is niet dan verhael der questien, want dat de vraghe is.

  P I E T E R.   Voorwaer anghesien het verschil haerder dickheden, de eenighe oirsaecke is vande onevenheyt der tijden, het is eer moetwillicheyt dan goedtwillicheyt, dat niet toe te laten.

  I A N.   Ick sal u dijn onghelijck bethoonen. Ick neme datter sijn hondert Mannen even sterck, die al t'samen een groot Metalen stuck gheschut uyt al hun macht voortslepen, binnen een ure, hondert stappen verre, daer uyt yemandt besluyten wil, dat een man alleen binnen een ure dat voortslepen sal eenen stap.

  P I E T E R.   Hy salt wel laten ligghen, ende binnen Seven jaren niet eenen duym vertrecken.

  I A N.   Nochtans naer u segghen die Proportie soude moeten volghen.

  P I E T E R.   Onse questie is al een ander.

  I A N.   Van ghelijcke is een selfde oirdeel. [blz 83]

  P I E T E R.   Dit sijn nu tonsent onghelijcken.

  I A N.   Latet soo wesen wy hebben een ander. Ick neme datter sijn twee even ende ghelijcke tonnekens, het eene met quicksilver, t'ander met water, ende laet een lootghewicht (oft eenighe ander Materie lichter dan quicksilver, ende swaerder dan water) vallen door t'water, het sal terstondt ten gronde sincken, maer opt quicksilver

  P I E T E R.   Maer wie weet oft dat loot alsoo opt quicksilver drijven soude.

  I A N.   Ick hebt ghesien, ende door de Daet selver warachtich bevonden.

  P I E T E R.   Het mach wel sijn soot waer is, maer ick bent onghehouden te ghelooven.

  I A N.   Is dat Argumenteren? bat het is Tormenteren; Is dat Leerghiericheyt? neent, maer Eerghiericheyt. Voorwaer hy souder qualick an sijn, die qualick teghen v voorsien ware. Neemt daer is een ander dat u kennelick is: De dickheyt des Lochts heeft eenighe reden tot de dickheyt des Waters, Laet duer elck sincken een stick ruet (ofte eenighe ander Materie lichter dan Water ende swaerder dan Locht) hare tijden sullen sonder reden sijn, want dat ruet en sal nemmermeer duer het water gheraecken. Ofte aldus: leght een stick yser opt water, t'sal terstondt daer duere vallen; Daer naer op eenen block, het salder op blijven ligghen, nochtans heeft de dickheyt vande Materie des waters, eenighe reden tot de dickheyt vande Materie des blocx; Sy en sijn dan niet Proportionael.

  P I E T E R.   Voorwaer ick en wil u niet langer quellen, maer opentlick bekennen dat ick wel ghevoelde door u eerste argument, mijn saecke onclaer te sijne. Maer wie doch soude gheseyt

  I A N.   En laet ons maer wenschen naer t'gene de Natuere wil, ende t'sal al gheschien naer ons begheeren.

  P I E T E R.   De Natuere op dat haren wille gheschie, wil Menschen willende, t'ghene sy niet en wil, ick wilde dan noch al wel. Maer hier af ghenouch, laet ons beghinnen daer wijt lieten. De questie was, of inde Natuere eenich Ydel sy, ghy hebt daer af mijn ontkennende argument (dat belijde ick) wettelick weerleydt, maer daer uyt en volght niet de contrarie warachtich te sijne, want Ten is niet al valsch datmen niet bewijsen en can. [regel 6]

  I A N.   Dat sal ick aldus bethoonen: Neemt (naer Heroos ghevoelen) {Hero in principio libri Spiritalium*).} eenich ledich ende dichte vat, als een glasen flessche, het is kennelick datmen een grooten deel des lochts daer uyt suyghen can, in wiens plaetse gheen ander lichamelicke Stoffe en comt, waer uyt ick aldus argumentere:

  I A N.   Dat en is u niet alleene in dese questie onbewijselick, maer ghy en soudt gheen derghelijcke exempel connen bethoonen, in eenige Saecke van alle de ghene die inde Natuere bestaen; wandt al dat swelt, gheschiedt door toedoeninghe van yet, dat te vooren daer niet in en was.

  P I E T E R.   Ghy mist, want het blijct onder veel anderen aldermerckelicxt in Buscruyt, t'welck ontsteecken, van selfs geweldichlick opswelt, sonder dat eenighe ander Materie daer by comt.

  I A N.   Dat gheschiedt alsoo, alleen inde Lichamen die van hare wesentlicke Stoffe verkeeren in een ander, maer vande sulcke en is hier gheen questie, daerom gheeft een wettelick exempel.

  I A N.   Ick hebbe t'hooft noch vol mugghen, die niet nu, maer t'haerder tijt wel eens mochten uytswermen, waer toe veel voorderen soude, dat de Neerduytschen eens wouden Dialecticienen worden.

  P I E T E R.   Dat wil spaey by commen, overmidts een valsche quade opinie, hemlieden ongheschictelick doet verachten hare alderachtbaerste Tale der Talen.

  I A N.   Soo sy maer eens en beghinnen te smaecken der Dialectiken soeticheyt, die sotticheyt sal haest veranderen, want alsdan sullen d'ooghen open gaen; Dan sullen sy haerder spraecken weerdicheyt mueghen bekennen; Ia selver d'heerlickheyt van dien (welcke wijt strect boven alle d'ander talen des werelts) connen verdedighen ende bevestighen; Niet door ydel snateringe; Niet door menichte van woorden; Die gheen sacken en vullen; Die niet voor de geleerden en sijn; Die niet dan eenen bequaemsten breydel en verstrecken, om de onervaren gemeente te mennen daermense begheert: Maer door ghewichtige Redenen. Och Pieter, dat ghy ghehoort hadt de argumenten, die

  I A N.   Dat en is niet soo seer te verwonderen, anghesien onse tale daer in soo buytermaten gheluckich is, dat de Kinderen die noch op de strate spelen, maecken t'sameghevouchde woorden daer alle de Oude Gheleerden van d'ander Natien, inde hare niet machtich en sijn mede duer te geraecken, Als  T O P W E E R   {Op Hollants Tolweer.} (dat is alst coudt is, ende wanneer de straten schoon ende drooch sijn om bequamelick te toppen) 

  P I E T E R.   Ick dincke dat den Latijn (sonder sijn heerlicke ende nutte spraecke van alles handelende te verachten, welcke nu ter tijt een des Werelts grootste ghelucken is, haer maeckende als een eentalich Landt, overmidts alle Natien inden wille ghevallen sijn, die te ghebruycken, waer duer sy oock yeghelick beneven sijn eyghen Tale, gheen cleen ciraet en is, ja meerder, dan den tijdt toelaet hier te verhalen) segghen soude, Commodum tempus trocho ludendi.  Den François, Temps commode de toupier.  Den Spaeignaert, Tiempo oportuno para peonçar.

  I A N.   Ha ha ha ha; Ick behoire my te bedrouven int verdriet dier armer Spraecken, maer ick en can my niet onthouden van lachen.

  P I E T E R.   Maer seght my doch of sy de Proportie (daer soo wonderlicke veel an ghelegen is) oock eenighe name gaven.

  P I E T E R.   Ghy maecket my te lanck, segt eerst hoe sy die noemden, t'ander daer naer.

  I A N.   Dat Onbegrijpelick begrepen sy in dit Begrijpende,  E V E R E D E N H E Y T.

  P I E T E R.   Laet my nu wat spreecken, want my dinct dat ick alree uyt dit woort al verstae, dat ghy my segghen wilt. De Proportie byden Griecken Analogia gheseyt, wort in haer tale duer Euclides ande vierde Bepalinghe des vijfden boucx aldus Bepaelt: 'Analogia estin hè toon logoon homoiotès'.  t'welck de Latijnen aldus over setten. Proportio est Rationum similitudo.  Andere (hoe wel æqualitas de Saecke naest ware.) Proportio est Rationum identitas ; Ende als wy Duytschen der ghelijcke deden, souden segghen, Everedenheyt is de Evenheydt der Redenen.  Voorwaer soo ghy gheseyt hebt, het Bepaelde is soo claer als de Bepalinghe selfs. Maer siet doch eens als ick tot yemandt segghe, 6. tot 3. is een dobbel Reden, ende 4. tot 2. is oock een dobbel Reden: De Reden dan van 6. tot 3. is even an de Reden van 4. tot 2. daerom 6. 3. 4. 2. maecken Everedenheyt, ofte het sijn Everednighe ghetalen;

  I A N.   Het doet al eenighe, want Proportio comt (na mijn verstandt) van Pro Portione: Quasi pro rationali portione.  By ghelijckenis, of wy yet onder ons te deelen hadden, ick neme Ses Tonnen Schadts (arme lien handelen met kleene sommen) ende dat ghyder twee moest hebben, ende ick dander viere, dat is ghelijck 1. tot 2. alsoo u deel teghen het mijne, nu als ick u dijn deel gave, ick soude segghen, Hoc est pro tua portione,  ende daer of is dat t'sameghevouchde woort Proportio ghemaect, wiens sin is Naer behoirlick deel.

  P I E T E R.   Het schijnt wel soo ghy seght, dan watter af sy der Griecken Analogia comt naerder, maer onse Everedenheyt gadet al te boven. Nu valt my daer recht inde sin dat die duystere namen de Oirsaecke sijn vande inghewortelde ongheschictheyden der Everedenheyt, als 2, 3, 5, 6, ende dierghelijcke, te wesen Ghetals Everedenheyt, die by haer ghenoemt wort Arithmetica Proportio, (teghen de 21. bepaling des 7. boucx van Euclides) alwaer sy Overschot (haer selven bedrieghende) ansien voor Reden; Want hadden sy een woort ghehadt als Everedenheyt, de kinderen (ick late Oude lien varen) souden gheseyt hebben Hoe can dit Everedenheyt wesen, daer en sijn gheen Even Redenen.

  Een ander saecke die ick noch vragen moet; wat is t'voornaemste eynde der Keghelsneen? daer in Apollonius, Archimedes, ende meer ander henlieden soo vlietich gheoeffent hebben?

  I A N.   Het sijn onder anderen de fondamenten der begravener Spieghelconst. {Vulgo Catoptrica.}

  P I E T E R.   Wat segdy! Maer liever weet ghyder oock wat af?

  I A N.   En vraecht my niet meer, maer verwacht den tijt, ende hoort nu wat ick u noch meer segghen sal, van t'ghene daer die voornomde Phylosophen af handelden: Sy bevonden de Duytsche namen der Gheneesconst, besonder vande deelen des Menschen lichaems, soo heerlick, ende volcomentlick, dat sy de Griecksche (sonder ennighe partijcheyt oirdeelende) te boven ghinghen.

  P I E T E R.   Ick gheloof al seer wel dat ghy seght,

  I A N.   Daer salmen door onderscheydt aldus op verantwoorden: Soo de voorghestelde Stoffe van eenighe uytspraeck is, ofte yet dierghelijcke dat ciraet begheert, soo laten wy hun gheeren toe (tot haren achterdeele) t'ghene sy segghen, overmidts bequame veelheydt daer begheert wort, waer toe onse Spraecke soo rijck is, ende sulcken overvloedicheydt van heerlicke Spruecken der Wijsen heeft, dat wy niet en dincken waermen yet ter Saecken dienende halen sal, maer welcke uyt velen wy bevallicxt verkiesen willen, [ende de] ende daer uyt worden (t'onser eeren) soodanighe Duytsche gheschriften langher dan d'ander. Maer is de voorghestelde Stoffe sulcx dat sy cortheyt begheert, ghelijck de leeringhen der Consten ende dierghelijcke sijn, het salder wel anders toegaen, als ghenouch metter Daet blijcken sal inde Telconst, Meetconst, ende eenighe andere die wy verwachten. Maer omme hier af noch eyghentlicker te spreecken, soo is te weten dat het Duytsch, als seer oude ende aldervolmaeckste spraecke, bestaedt meer dan eenighe ter werelt uyt eensillibighe grondtnamen (ghelijck de Nederduytsche Letterconst

  P I E T E R.   Wel geseyt. Maer wat handelden die gheesten noch al meer?

  I A N.   Sy ondersochten veel andere ghemeene woorden, ende bevonden ten eersten dat alle ghedierte (dat wonder is) vereenicht opt Duytsch met sijn Deel, Alle Boom ende Saet met sijn Vrucht, als Schaepshooft, Schaepslever, Koetong, Ossenhuyt, Peertsteert, Hondtsvel, Kattenhayr, Voghelbeck, Appelboom, Peerboom, Pruymboom, Kerseboom, Vijgheboom, Amandelboom, Coolsaet, Raepsaet, Mostaertsaet, Kempsaet, Lijnsaet, Spinagiesaet, Surckelsaet, ende soo voort tot int oneyndelicke. Ten tweeden, op een Maeltijt denckende, bevonden dattet daer al an malcander cliste, Als, Tafelaken, Tafelbart, Tafelrinck, Tafelvriendt, Soutvat, Brootmes, Brootkorf, Bierpot, Wijncruyck, Drinckbeker, Wijnglas, Mostaertpot, Peperbus, Boterschotel,

  P I E T E R.   Wy soudense duer de Mostaert slepen.

  I A N.   Wy soudense om ons ooren slingheren, ghelijck een jonck hondeken dat met een voddeken speelt.

  P I E T E R.   Souden wy niet? want daer Stoffe en Maeckende Oirsaeck is, de Daet can volghen. [blz 71, 72]

  I A N.   Vryelick Stoffe, want ghelijck droppelen van Quicksilver neven den anderen gheleydt van selfs in een cruypen, Alsoo oock de Duytsche Woorden waer sy malcanderen erghens ghenaecken.

  P I E T E R.   Maer oft nu yemandt vraechde, wat besonder cracht in dese t'sameghesette woorden sijn can, wat acht ghy datmen hem best verandtwoorden soude?

  P I E T E R.   Ende of sy nu seyden wat verlanck daer by is, oft het met een woort ofte vele uytghesproken wort?

  I A N.   Dit, Dat alle Vrije Consten vol sijn van hare eyghene namen, waer uyt volght, dat soomen die aldus int langhe uytspraecke, de gheschriften souden daer af soo lanck, soo verdrietelick, ja in sware Stoffen soo onverstanelick vallen, dattet ten eynde nerghens toe dueghen en soude, soot ghenouch blijct door de selve Vrije Consten die in haer talen beschreven sijn, alwaer sy om sulcke redenen, bedwonghen worden te verlaten haers Moeders woorden die sy wel verstaen, ende te ghebruycken de corte Griecksche die haer onbekent sijn; Waer uyt wijder volght, dat het onmueghelick is (anghesien alle Consten door woorden geleert worden) sulcke Natien duergaens soo veel gheleerden te hebben, ghelijck by den Griecken voormael gheweest sijn.

  P I E T E R.   Voorwaer oirdeelende hier af naer Menschen verstandt, ende naer de ghemeene loop des Werelts, het soude soo moeten wesen: Maer de wreede Fortune, die Viandinne der Reden, daer de Alderwijste even soo weynich teghen vermuegen, als de cloeckste Stierlien teghen de gheweldighe Stormen; cans veel quaet maecken: Soo sy den Duytschen jonstich is, t'wort wel, dies niet, tis verloren gepepen, si en sullen niet dansen, maer eer met de Bewijsconst gecken. Hebben wy hier af niet ervarenissen ghenouch tot allen tijden, daer sy

  I A N.   Hoe het gaedt, ten can ons niet qualick commen, want worden de Duytschen Bewijsers, soo sijn wy Melandtslien, niet alleene des Mannelickste, Ervarenste, Statelickste, Wijtstreckenste, Aldermachtichste Gheslachts, uyt het welcke door sijn eyghen wal, t'Keyserlicke hooft over d'ander ghecoren wort, Maer oock des Aldergheleertsten: Wy sullen met haer deelachtich worden der Bewijsconstens Onscheydelicke Anclevende, welcke sijn (met een woort) ons Eertsche Goden te maecken. Maer commet anders (dat my leeder waer) wy blijven soo gheluckich als Aristoteles ende Alexander begheerden te sijne, want desen vraghende door eenen brief an dien, waerom hy de Bewijsconst hadde laten uytgaen, want (seyde hy) wy en sullen nu voortaen boven d'ander Menschen niet meer uytsteecken, waer op den anderen: Ick hebt alsoo gheschreven, als oft ict niet gheschreven en hadde*); Soo duyster (dats waer) meende hy dat het niemandt verstaen en sal, dan diet van my selfs hoort.

  I A N.   Voorwaer soo de ghemeene sprueck:

Beschuldicht niet maer lijdt, Dat niet can sijn vermijdt.     {Feras non culpes, &c.*)}

goedt is, hy doet daer in seer wel.

  P I E T E R.   Soo moet hy in alles, want sonder wel ist al qualick.

  I A N.   En of ick seyde sonder wel en isser niet qualick.

  P I E T E R.   Hoe sou ick dat verstaen.

  I A N.   Waerder geen Hitte, daer en waer geen Coude, waerder niet Wits, daer en waer niet Swarts; waerder gheen Ghesontheyt, daer en waer gheen Siecte; waerder gheen Goedt daer en waer gheen Quaet.

  P I E T E R.   Ghy wilt segghen dat inder Natueren het eene der Contrarien niet en bestaet, ten sy het ander oock mede in wesen is; daer af moet ick u noch mijn ghevoelen segghen. Maer overmidts wy in een nieuwe Strijtreden gherocht sijn, ende dat den avont ghecommen is, soo sal u believen mijn Gast te wesen, maer met voorwaerde dat ghy weten sult, u niet tot een bancket ghenoot te sijne, maer daermen inde plaets van veel

  I A N.   Ick moet nu nootsakelick naer huys, dat sal op een ander mael beter te pas commen, daerentusschen wensche ick u veel ghelucx.

  P I E T E R.   Nadien het anders niet sijn en mach vaert wel, soo wel als ick wel wilde dat welvoeren, de welbesinde die welnemen sullen, t'ghene tot haer welvaert noch wel anden dach ghebrocht sal worden   M E T T E R   T Y T.