| [ 13 ] | [ Vertaling ] |
[ 14 ]8A. 1599 april 1. Aan de Doge, de Senaat en de inwoners van VENETIË. 1
Duci, senatui populoque Veneto.
Anno, aut si quid infra est, 2 princeps serenissime, clarissimi magnificique viri, cum in comitatu nobilissimorum Belgii legatorum in Galliis versarer, 3 postquam Lutetias Parisiorum venissemus, salutavimus legatum vestrum Fr. Contarenum, virum me Hercules et blandum et gravem et, ut multa paucis complectar, vobis vestraque dignum republica. 4 Quem cum viderem cum iisdem legatis nostris, Nassovio inquam, et Oldenbarneveldio affatim colloquentem, occasio nescio quo pacto mihi data videbatur mecum expendendi abstrusam mirabilemque utriusque, vestratis nostratisque videlicet, reipublicae similitudinem et quandam quasi συμπαθειαν. Considerabam summam in rebus gerendis aequalitatem et libertatem tyrannidosque fugam, considerabam politiae formam et imperium non grave, et quicquid illi qui de optimo rerumpublicarum statu ordineque dignum aliquid conscripserunt, laudant, in hisce ferme duabus repertum, summa cum sollicitudine comparabam. Inveni neque tam lacte lacti esse consimile, neque ovum, quod aiunt, ovo, 5 uti hae πολιτειαι in singulis et universis conveniunt: adeo ut iniuriam vobis facere et dedecus afferre videretur, qui vos aliis quam nobis conferret, et merito Ordines nostros honore afficere iure censeretur, qui eos vestrae omnium optimae caeterisque non paucis parasangis 6 praestanti reipub[licae] compararet.
Haec cum ita perpenderem posteaque saepe in animo meo recolerem, cogitavi si quid dignum a me unquam possit proficisci, id vestrae Amplitudini merito debere consecrari. Atque en commodum obtulit se occasio qua rem vobis dignam, in qua etiam aliquid meum est, vestro nomini possem dedicare. Libellus hic, quem vobis offero, παραινεσις et
1. Opdrachtbrief in Λιμενευρετικη, sive Portuum investigandorum ratio, metaphraste Hug. Grotio Batavo, Leiden 1599, p. *2r-[*5v] (BG no. 407 in Den Haag, KB, sign. 1702 C 29). Gedeeltelijk gedrukt in Grotiana N. S. 5 (1984), p. 132-133. De oorspronkelijke versie van Simon Stevins De havenvinding verscheen in Leiden 1599. Vgl. The principal works of Simon Stevin III, p. 375-376.
[ Latijn: Limenheuretica (1605), Frans: Du Trouve-port (1634).]
[ Een gedeelte van de opdrachtbrief is (in het Engels vertaald) opgenomen in het voorwoord van: Edward Wright, The Haven-finding art (1599). Zie noot a hieronder.]
2. Voor een interpretatie van deze woorden [een jaar geleden ...] zie no. 8 (dl. I) en W.J.M van Eysinga, 'Iets over de Groots jongelingsjaren', in: De Gids 105 (1941), dl. 4, p. 40, n. 11.
3. Het gezantschap van Justinus van Nassau en Johan van Oldenbarnevelt; zie J. den Tex, Oldenbarnevelt II, p. 291-321; C.M. Ridderikhoff, 'De universitaire studies van Hugo de Groot', in: De Hollandse jaren van Hugo de Groot, Hilversum 1996, p. 22-27.
4. Francesco Contarini (1554 ['56?]-1624) verbleef van september 1597 tot februari 1600 als Venetiaans ambassadeur te Parijs (DBI XXVIII, p. 165-172).
5. Erasmus, Adagia I, V, 10 en 11 (410-411) (LB II, kol. 186; ASD II-1, p. 486), met verwijzingen naar Cicero, Academica II (Lucullus) (18), 57 en Plautus, Amphitryon 601.
6. 'parasanga', Perzische lengtemaat. [W]
υπομνηματιον quoddam est, quod singulis rei nauticae praefectis eorumque collegiis summus noster αρχιθαλασσος illustrissimus pr[inceps] Mauritius dedit observandum. Et quanquam sane soleat opus ab authore non parum commendari, tamen hic principis nostri laudes commemorare supersedebimus, cum quod ipse heros modestissimus a nullo se facile patiatur laudari, tum quod eius virtutes omnia hominum verba exsuperent et tota haec charta, etiam si ipse sineret se nostris praeconiis celebrari, non sufficeret ad encomion eius continendum. Itaque his omissis opusculum hoc, ab eo archithalasso profectum, qui non modo varias variorum θεωρησεις funditus perspexit, sed et suis adinventis illustravit, vobis paucis commendabimus.[ 15 ]
Ut itaque a rem paulo altius repetamus, Aristoteles philosophorum acutissimus iurisconsultique celeberrimi testantur omnia συναλλαγματα ex naturae humanae necessitate reperta, 7 ut id quod uni deest eo quod alteri superesset pensaretur et, quia non omnis tellus fert omnia, 8 vicissim merces permutarentur. Iam vero quoniam longa aliquoties sunt terrarum intervalla, per quae neque iumentorum opera neque curruum instrumento res et merces possint transportari, inventa est navigatio, ut pelagus suppleret terrarum defectum. Sed sane frustra haec omnia natura solertissima effecit, si navigandi ratio certa quodammodo nequit inveniri et dubiis cursibus nautae suum iter, quod fieri non potest, conficere compelluntur. Itaque antiqui navigatores, merito summam censentes cum navigatione astrologiae esse cognationem, omnem cursum ad astra direxerunt, Sidonii ad Cynosuram quae certior, Graeci ad Helicen quae clarior. 9 Sed quia neutrum sidus plagam mundi recta designat, saepe coniectura fallebantur, et quia non semper nox tam clara est, ut stellae illae appareant, si quando caelum esset obscurius, nullam habebant rationem ex qua cognoscerent ad quem locum quamve partem gubernaculi flexum compararent. Unde saepe et passim apud auctores videmus conqueri de nocturnis tenebris navigantes et maximas celeberrimasque classes ob earum rerum incertitudinem disiectas atque dissipatas.
Sed sane natura ita comparatum esse videtur, ut non omnia simul declarentur, sed post longa demum temporum intervalla constet de rerum certitudine. Lapis est qui ob summas vires Herculeus et a ferro attrahendo σιδηριτις appellatur, 10 vulgo ab inventore Magnes nominatur. Constat enim ex Nicandro et Plinio 11 a Magnete quodam ferri cuspidi adhaerescens esse inventus. 12 Eius post longam annorum seriem nova virtus est aperta, quod videlicet ferro, aut chalybi potius, illitus, septentrionem designaret. Cum itaque ex mirabili eius demonstratione septentrionem et ex adverso austrum navitae cognoscerent, computatione facta ex poli — ut nominant — elevatione, latitudinis rationem certa, uti putabantur, indagine addiscebant. Sed neque hoc gaudium, quemadmodum fieri solet, fuit diuturnum; cum enim ab oriente ad occidentem navigaretur, sensim repertus est magnes a septentrione nonnihil declinare, quae res non parvam nautis incussit dubietatem et incertitudinem. Nunc tandem diuturna declinationum magneticarum variis in locis et temporibus indagatarum observatione id effectum est, ut viri mathematices doctissimi, et inter eos princeps illustriss[imus], autumarentur id ipsum non forte fortuna, sed ex naturae quadam ratione fieri, ut pro locorum varietate demonstratio chalybis variaret. Quapropter princeps hanc paraenesin a mathematico suo Stevinio conscriptam iis ad quos maris praefectura attinet transmisit, ut si haec non in omnibus ita sese haberent
[ a. Vanaf hier in het Engels bij Edward Wright, The Haven-finding art, p. B1v. ]
7. Aristoteles, Politica 1257 A 30; Ethica Nicomachea 1133 A 20. Onder verwijzing naar talrijke (rechts)bronnen, o.a. Digesta 18, 1, werkte Grotius deze visie uit in De iure praedae, cap. 12 (ed. H.G. Hamaker, Leiden 1868 (BG no. 684), p. 204-267, vooral p. 243 e.v.). [W]
8. Vergilius, Georgica 2, 108.
9. Cynosura, het Noordpoolgesternte of de Kleine Beer, en Helice, de Grote Beer.
[ Aratus, 'Phaenomena' (1921; transl. G.R. Mair), 25. Grotius, Syntagma Arateorum, 1600; fig.]
10. Lucretius, De rerum natura 6, 907 [Ned.]; Plutarchus, Platonicae quaestiones 1005 B 7.
[ Grotius lijkt Lucretius niet te kennen, want deze geeft een andere verklaring voor de naam: "naar een volk ... in 't Magnetenland".]
11. Plinius, Naturalis Historia 36, (25), 127 [Ned.], met een verwijzing naar een leerdicht van Nicander van Colophon. Vgl. Erasmus, Adagia I, VII, 56 (656) ['Omnes attrahens, ut magnes lapis'] (LB II, kol. 283-284; ASD II-2, p. 181-182).
12. Vgl. Grotius, Parallelon rerumpublicarum liber tertius, Haarlem 1801-1803 (BG no. 750), cap. 21 'De re militaria', dl. II, p. 87, waar Grotius verwijst naar 'dat wonderlijk verschijnsel des naar 't Noorden hellenden Magneets'. [Ned. van Johan Meerman.]
quemadmodum fert ipsius observatio, omnino opera daretur, ut ex variis experimentis certa quaedam ratio et norma colligeretur. Quod si diligenti observatione poterit obtineri, iam non tantum latitudinis ratio erit certior instrumento ad declinationem comparato — qua de ratione in ipso libello amplius dicetur —, sed et longitudo seu potius effectus longitudinis ex declinatione suppeditabitur, quod ipsum quoque latius in ipso υπομνηματιωι declarabitur.[ 13 v ]
Quoniam igitur certum est hanc scientiam non aliter posse inveniri quam collatis variorum experimentis et diversis observationibus scientiae — quae απο των καθ' εκαστου προς το καθ' ολου μεταβαινει 13 — faciliorem sterni viam posse, placuit hoc qualecunque illustriss[imo] pr[incipi] συνταγμα vobis offerre, ut si vos, qui navigationibus maxime polletis, huius rei eam esse utilitatem remini quam nos, qui ad summam reipub[licae] — ut iurisconsultorum κορυφαιος 14 ea in re loquitur — pertinere aestimamus, data a vobis opera ut nautae vestri quocunque locorum venerint assumptis instrumentis ad eam rem necessariis chalybis magnete illitae declinationem diligenter observent, tandem certitudinem eam consequamur ut in navigationibus sciant navium magistri, ad quam latitudinem, ad quam declinationem — quae longitudinis necdum repertae vicem sustinebit — sese debeant comparare; ut hoc modo quoscunque volunt portus indubitata ratione reperiant.
Et quanquam hic usus sit ad quem haec paraenesis primario est destinata, quin tamen multo plures non minus utiles possint inveniri, non dubitamus. Cuius generis illud est quod nos nupere invenimus et ipsis etiam aliarum linguarum textibus iussimus subiungi, quod vobis et nobis summi utilitati esse possit: nempe ut cum classis aliqua — quo nomine vestra respublica vel maximam famam est assecuta — adversus hostem instruitur, in medio pelago certus locus possit constitui, in quem si forte vis aliqua maior superveniret, omnium navium post certum tempus esset concursus. 15 Quae quoniam et vobis et nobis non parvo possunt esse usui, summe vos rogatos velim ut hoc munusculum grato accipiatis animo et summopere conemini eam rationem perficere, qua nostrum utrique et toti humano generi possit commodari.vestrae Serenissimae Reipublicae devotissimus,
Delph[is] Bat[avorum], anno 1699, Kal[endis] Aprilibus.
Hugo de Groot.
13. Aristoteles, Analytica posteriora 97 B 28-30.
14. Johan van Oldenbarnevelt.
15. Zie de 'Byvough' in S. Stevin, De havenvinding, Leiden 1599, p. 28, waar eveneens nadruk wordt gelegd op het belang van een exacte positiebepaling voor een buitengaats rendez-vous.
[ 14 v ]8A. 1599 april 1. Aan de Doge, de Senaat en de inwoners van VENETIË. 1 Vertaling
Een jaar geleden, of iets minder, 2 doorluchtige vorst, edelachtbare en voorname heren, toen ik in het gezelschap van edele gezanten van de Nederlanden in Frankrijk verbleef, 3 hebben we, nadat we in Parijs gekomen waren, uw gezant Fr. Contarini begroet, een man die werkelijk zowel innemend als ernstig is, en om kort te gaan u en uw staat waardig. 4 En toen ik zag dat hij veel sprak met die gezanten van ons, ik bedoel Nassau en Oldenbarnevelt, leek mij op de een of andere manier aanleiding gegeven te worden bij mezelf te overwegen dat er een verborgen en verbazende gelijkenis is van beide staten, namelijk de uwe en de onze, en als het ware een zekere natuurlijke samenhang. Ik beschouwde de zeer grote gelijkheid in bestuur en onafhankelijkheid, en de afkeer van alleenheersers, ik beschouwde de staatsregeling en de niet strenge regering; en alles wat goedgekeurd wordt door hen die iets van waarde geschreven hebben over de beste staat en staatsinrichting, en dat ongeveer wordt aangetroffen in deze twee, vergeleek ik met de grootste zorgvuldigheid. Ik bevond dat deze staten in afzonderlijke dingen en in het algemeen niet minder met elkaar overeenkomen dan twee druppels water 5, zoals men zegt; in die mate dat het scheen dat iemand u onrecht aan zou doen en een smet op u zou werpen, als hij u naast anderen dan ons zou zetten, en dat terecht geoordeeld zou worden dat onze Staten eer aangedaan werd door iemand die deze vergeleek met uw staat, de beste van alle en de andere mijlenver 6 overtreffend.
Toen ik dit zo overwoog en er daarna vaak mijn gedachten over liet gaan, heb ik bedacht dat als ooit iets van waarde van mij zou kunnen uitgaan, het met recht aan uw Grootheid gewijd zou moeten worden. En zie, juist deed zich een geschikte gelegenheid voor waarbij ik iets dat u waardig is, waarin ook iets van mij is, aan u kan opdragen. Dit boekje, dat ik u aanbied, is een aansporing en
een memorie, door onze hoogste admiraal de illustere prins Maurits aan elk van de bewindvoerders van het zeewezen en aan hun colleges gegeven om in acht te nemen. En ofschoon gewoonlijk een werk van een schrijver wel voldoende wordt aanbevolen, toch zullen we er hier vanaf zien de verdiensten van onze prins te vermelden, niet alleen omdat hij als een zeer bescheiden held zich door niemand gaarne laat prijzen, maar ook omdat zijn voortreffelijkheden alle woorden van mensen te boven gaan en omdat, ook als hij het zou toelaten door onze lofprijzingen verheerlijkt te worden, al dit papier niet voldoende zou zijn om zijn lofrede te bevatten. Met weglating hiervan bevelen we u daarom met weinig woorden dit werkje aan, uitgegeven door deze admiraal, die niet slechts verschillende theorieën van verschillende mensen geheel en al doorzien heeft, maar ook toegelicht met eigen vindingen.[ 15 v ]
Om dus de zaak wat verder in het verleden aan te vatten: Aristoteles, de meest scherpzinnige van de filosofen, en zeer bekende rechtsgeleerden getuigen dat alle handelsovereenkomsten bedacht zijn op grond van een behoefte van de menselijke natuur, 7 zodat wat aan de een ontbreekt gecompenseerd zou worden door wat de ander teveel zou hebben en men, omdat niet elk land alles voortbrengt, 8 de waren onderling zou ruilen. Aangezien er nu echter tussen de landen soms grote afstanden zijn, waarover dingen en waren niet met behulp van lastdieren of met wagens vervoerd kunnen worden, is de scheepvaart uitgevonden, zodat de zee zou bieden wat het land niet geeft. Maar de zeer vindingrijke natuur zou dit alles zeker te vergeefs tot stand gebracht hebben, als er niet een of andere zekere navigatie-methode gevonden kan worden en zeelieden genoodzaakt zijn hun route, die er niet kan zijn, samen te stellen met twijfelachtige koersen. Daarom hebben zeevarenden in de Oudheid, terecht van mening dat navigatie het meest verwant is met sterrenkunde, elke koers uitgezet naar de sterren, de Sidoniërs naar de Kleine Beer die zekerder is, de Grieken naar de Grote Beer die duidelijker is. 9 Maar omdat geen van beide sterrenbeelden de hemelstreek regelrecht aanduidt, werden ze dikwijls door gissing misleid, en omdat de nacht niet altijd zo helder is, dat die gesternten verschijnen, hadden zij als de hemel soms wat meer verduisterd was geen enkele methode om te weten naar welk punt of welke streek ze de wending van het roer zouden bepalen. Zodat we dikwijls en op verschillende plaatsen bij schrijvers zien dat zeevarenden klagen over het nachtelijk duister, en de grootste en bekendste vloten zijn verspreid en verstrooid wegens de onzekerheid van deze zaken.
Maar de natuur lijkt nu eenmaal zo geregeld te zijn, dat niet alles tegelijk kenbaar gemaakt wordt, maar dat pas na verloop van lange tijd zekerheid van zaken bestaat. Er is een steen die wegens de uitzonderlijke krachten de naam 'Hercules-steen' heeft, en om zijn aantrekking van ijzer de naam 'sideritis', 10 doorgaans wordt hij genoemd naar de vinder Magnes. Het staat immers vast uit Nicander en Plinius 11v dat hij door een zekere Magnes gevonden is terwijl hij aan een punt van het ijzer bleef hangen. 12 Na een lange reeks van jaren is een nieuwe eigenschap ervan bekend geworden, namelijk dat hij door het bestrijken van ijzer, of liever staal, het noorden aangaf. Toen de schippers dus uit dit verbazingwekkend aanwijzen ervan het noorden en daartegenover het zuiden konden waarnemen, leerden ze door navorsing na berekening uit de poolshoogte — zoals ze die noemen — een methode voor de breedtegraad die betrouwbaar was, naar ze meenden. Maar ook deze vreugde was, zoals meestal, niet van lange duur; toen immers van het oosten naar het westen gevaren werd is geleidelijk bevonden dat de magneet enigszins van het noorden afwijkt, welke zaak de zeevaarders niet weinig twijfel en onzekerheid inboezemde. Nu is tenslotte bereikt, door langdurige waarneming van de afwijkingen van de magneet, op verschillende plaatsen en tijden opgespoord, dat zeer geleerde wiskundigen, en onder hen de doorluchtige prins, gezegd hebben dat dit niet toevallig gebeurt, maar dat op de een of andere natuurlijke manier de aanwijzing van het staal verschilt in verhouding tot het verschil van plaats. Derhalve heeft de prins deze aansporing, geschreven door zijn wiskundige Stevin, gezonden aan hen wie het bewind over de zee aangaat opdat, als dit niet in alles zo zou zijn
als diens zienswijze met zich meebrengt, alle mogelijke moeite gedaan zou worden om uit verschillende proefnemingen een betrouwbare methode en regel af te leiden. En als die door nauwgezette waarneming verkregen kan worden, zal nu niet alleen de methode voor de breedtegraad zekerder zijn met een instrument, vervaardigd voor de declinatie — over deze methode zal meer gezegd worden in het boekje zelf —, maar ook zal de lengtegraad, of liever het effect ervan, door de declinatie verschaft worden, wat ook vrij uitgebreid wordt duidelijk gemaakt in de memorie.
Aangezien het dus zeker is dat deze kennis niet anders gevonden kan worden dan door vergelijking van proefnemingen van verschillende mensen, en dat met diverse waarnemingen een gemakkelijker weg gelegd wordt voor de wetenschap — die van het afzonderlijke naar het geheel gaat 13 —, is besloten deze verhandeling voor de doorluchtige prins (hoe ze ook is) aan u aan te bieden. En als u, die zeer machtig bent in de zeevaart, meent dat het nut van deze zaak zo groot is als wij, die vinden dat het bij het hoogste van de staat behoort — zoals de eerste van onze rechtsgeleerden 14 daarover spreekt —, en als u ervoor zorgt dat uw zeelieden, waar ze ook komen, met gebruik van de daarvoor benodigde instrumenten de afwijking van het met een magneet bestreken staal nauwgezet waarnemen, dan verkrijgen we eindelijk de zekerheid dat bij zeereizen de schippers weten op welke breedtegraad, en op welke declinatie — die de plaats inneemt van de nog niet gevonden lengtegraad — ze zich moeten richten; zodat ze op deze wijze de havens, welke ze ook willen, met een onbetwijfelde methode kunnen vinden.
En ofschoon dit de toepassing is waartoe deze aansporing in de eerste plaats is bestemd, twijfelen we er niet aan dat er nog veel meer gevonden kunnen worden, van evenveel nut. Van deze soort is die welke wij onlangs gevonden hebben, en die we ook in de teksten in ander talen hebben laten opnemen, en die voor u en ons van het grootste nut kan zijn: en wel dat wanneer een vloot — en op dit punt heeft uw staat wel de grootste faam verworven — opgesteld wordt tegen een vijand, er midden op zee een bepaalde plaats kan worden vastgesteld waar, als er wellicht plotseling een overmacht verschijnt, alle schepen na een bepaalde tijd kunnen samenkomen. 15 En aangezien deze zaken zowel voor u als voor ons van niet gering nut kunnen zijn, wil ik u ten zeerste verzoeken dit kleine geschenk welwillend te aanvaarden, en de grootste moeite te doen om die methode te vervolmaken, zodat die voor ons beiden en voor de gehele menselijke soort beschikbaar gesteld kan worden.de aan uw Serenissima Respublica [^] zeer toegewijde,
Delft, 1 april 1599.
Hugo de Groot.
11 v. Plinius, De wereld (2005; vert. Joost van Gelder, Mark Nieuwenhuis en Ton Peters), 704:
Als we van marmer overstappen naar andere opmerkelijke steensoorten, wie zou er dan aan twijfelen dat we in de eerste plaats aan de magneetsteen moeten denken? Wat is immers wonderlijker? Op welk gebied toont de natuur een groter eigenzinnigheid? Zij had rotsen, zoals ik heb gezegd, een stem gegeven die een mens antwoord geeft of zelfs in de rede valt. Wat is ongevoeliger dan de hardheid van steen? Maar zie, ze heeft de magneetsteen met zintuigen en handen bedacht.
Wat is weerbarstiger dan de hardheid van ijzer? Ze heeft het begiftigd met voeten en een bepaald gedrag, want het wordt door de magneetsteen aangetrokken; dit alles bedwingende materiaal rept zich in de richting van een of andere leegte en naarmate het dichterbij komt springt het erop af, wordt erdoor vastgehouden en blijft in zijn omarming vast zitten. Daarom noemen ze de magneetsteen ook wel sideritis (ijzersteen); sommigen noemen hem Heracles-steen. Volgens Nicander werd hij magnes genoemd naar zijn ontdekker, die hem op de berg Ida vond; hij wordt trouwens overal gevonden, ook in Spanje. Naar verluidt deed Magnes zijn ontdekking toen bij het weiden van zijn kudde de spijkers in zijn sandalen en de punt van zijn herdersstaf aan de steen bleven vastzitten.
Sotacus beschrijft vijf soorten magneetsteen [...] Een kenmerk van Ethiopische magneetsteen is dat hij ook een andere magneetsteen aantrekt. [...]