Voorrede , 2 delen , soort/geslacht , vaktermen , (on)gelooflijker , definitie , A E I O
 V Y souden inde voorgaende Dialectike tot sommighe plaetsen, hebben mueghen anteyckenen, tgene nu volgen sal, maer op dat sy den onervarenen bequamer sy, ende dat hy geduerlick voortgaen mach, onverhindert door eenighe M E R C K I N G H E N , die sonder tverstandt der heeler Dialectiken, met weynich vrucht souden ghelesen worden: Soo hebben wy daer af dit besonder A E N H A N G S E L ghemaect, int welcke onder anderen vergadert sijn, ettelicker Gheleerden verscheyden meyninghen, in sommige saecken der Dialectiken verschillende, daer af wy onse goedtdincken oock by gevoucht hebben: Twelck beminde Leser, tot sommighen plaetsen, ofte over al, met u oirdeel niet overcommende, |
muecht het ten besten keeren, achtende dat soo de saecke niet recht ghetroffen en is, doch het roeren van dien, den onervarenen voorderlick te connen sijn.
G H E , T E W E S E N D E T W E E N A T V E R L I C K E bequame Heelende Deelen der Dialectiken, ende aller Consten.
|
maer der aldersekerste achtbaerste hoochweerdigher Geometrien, can ons hier in ghenouch doen, de welcke om sijne besonderheyt, over langhen tijt, Ia noch daghelijcx hoe langher soo meer duer diversche gheleerde Uytlegghers verscheydener talen, int licht ghebrocht, ende inde Scholen opentlick gheleert wort, weydende in sijne constighe stijl, haer ooghen ende verstandt, tot verwonderens toe: Ende dit niet sonder reden, nademael duer de natuerlicke voortganck van lichter tot swaerder, t'werck soo aerdich, ende bequaem tot de leere, aen malcanderen gheketent hangt, dat het naer de meyninghe veler Gheleerden, berispelicker dan naervolghelick schijnt: Maer hoedanich ist? Yeder bouck heeft alle de Definitien, als sijn eerste Deel, inden beghinne; t'welck recht sijnde, soo en is ons eerste deel der Definitien, sonder twijfelen niet onrecht. Maer wildy noch een seer merckelick exempel, soo laet ons nemen den Almenach, ende sien wat de gheduerighe ervaringhe (want sy alle Iare door verscheyden persoonen vernieut wort) den schrijvers van dien gheleert heeft: voorwaer dat de Definitien sullen sijn het eerste deel; Als een Handeken te beteeckenen Peerdemercten, dese Characteren de Seven Planeten, die de Twelf Teeckenen, &c. Maer dat yemandt, naer de meyninghe der gheenre daer wy vooren af gheseyt hebben, elck deser saecken woude Definieren, ter plaetsen daer hy der eerst af quame te spreecken, tis kennelick dat het een ongheschicten, ende ongherievighen Almenach ware, |
overmidts yemandt eenich Teecken niet kennende, noch wetende waer het eerst gheschreven is, soude moeyelicken commen ten verstande van dien; maer als hy weet datse alle oirdentlick inden beghinne staen, soo vindt hijt sonder arbeydt, ende alsoo in allen anderen dierghelijcken. Wederom de letteren vanden A B C, sijn de eyghene Constnamen der Grammatiken, ende alsmen yemandt metten monde seght (want de ghedaente haerder gheluyden en sijn niet beschrijvelick) Dese letter A, heet a, dat is de Definitie van dien. Inder voughen dat der letteren mondelicke bediedinghe, sijn der Grammatiken Definitien. Maer leertmen die eerst alsmense int spellen eender silleben erghent van doene heeft? neent, maer altsamen eermen tot de werckinghe dat is spellen, lesen, schrijven, &c. dier Consten comt, want de ervaringhe leert, Ia de Natuere selver betuycht ons, dat sulcx ongheschicten voortganck waer: De Natuere dan bewijst ons oock, dat de Definitien vande eyghen namen der Dialectiken, haer eerste deel sijn, ende dat door de cracht des selfden oirdeels, welck over ghelijcken strect; want t'ghene de letteren inde Grammatike sijn, sulcx oock de namen als Materie, Forme, Gheslachte, Specie, &c. inde Dialectike. De Definitien dan, sijn het natuerlicke ende bequaem eerste deel der Dialectiken ende aller Consten, met het welcke de Werckinghe te maecken de volcommen ofte heelende deelen, |
is kennelick. Soo wy voorghenomen hadden te verclaren. Angaende de ghemeene deelen, Inventio & Iudicium, dat is, Vindinghe ende Oirdeel, van welcker eyghenschap de Dialecticienen niet over een en commen, den eenen dit vooren stellende, den anderen dat, wy souden onse goedtdincken daer af mueghen schrijven, maer anghesien wy de voornoemde deelen, als Definitien ende Werckinghe, voor eyghender ende bequamer achten; sullen het daer by laten blijven; Een yeghelick mach daerentusschen de saecke verstaen naer sijn welbehaghen.
N I N G H E N D E S O N S C H E Y D E L I C X , der Specien, ende des Gheslachts.
|
alleene Onscheydelick, gheen Specie te wesen; oock Mensche noch Peert, Gheslachte, maer de Leechste Specie te sijne, ende dat alle de ghene diese soo noemen (Ia sy selver dickmael de ghewoonte volghende) daer in dwalen, ofte ymmers niet Phylosophykelick, Dialectikelick, ofte Eyghentlick en spreecken: De Naercommers, segghen ter contrarien dat recht ende wel Dialectikelick gheseyt te sijne, van wiens meyninghe wy in desen oock sijn: Omme van het welcke reden te gheven, men soude ten eersten mueghen ondersoucken de beteeckeninghe des woordts S P E C I E , by den Latijnen Species, byden Griecken Eidos, daer Cicero voor neemt Forma, beteeckenende Hupsch, Schoon, waerom? Overmidts dattet sijns vermenghelden ongheschicten Gheslachts, een cierlicker, kennelicker, ende gheschicter verclaringhe is: T'welck soo sijnde, voorwaer het Onscheydelicke en sal niet slichtelick Specie sijn, maer soomen van eyghender Specie spreecken mach, de aldereyghenste Specie, overmidts gheen ander haer Gheslachte ofte Begrijpende, soo cierlick ende merckelick en verclaert: Twelck billichlick alsoo toeghelaten, seecker den Onscheydelicken Pieter ende Ian, sullen Specien sijn, ende Mensche niet de Leechste Specie, maer haerlieder Gheslachte, waer uyt volghen soude, het fondament der gheenre de contrarie ghevoelende, in desen verwoest te sijne. Dit ende vele der ghelijcke argumenten, soudemen connen voortbrenghen, maer die achterlatende, ende omme den naghel opt hooft te gheraecken, |
soo laet ons ondersoucken der dinghen Oirsaecke, door de welcke wy volcommentlick verstaen. Het is dan te weten, dat de Menschen siende alle saecken hemlieden ontmoetende, te wesen in een seecker aerdighe Afcomste, als dese ende dierghelijcke: |
| Mensche | 
| Italiaen, | ||
| Duytsch, |
| Vlaminck, | ||
| Hollander, |
| Leyenaer. | ||
| Haerlemmer. | ||||
| Dier. |
| Redelick. | ||
| Onredelick. |
| Hondt. | ||
| Peert. |
| Ros beyaert. | ||
| Graeu. | ||||
Hebben ghevoelt, de rechte kennisse deser oirden, te wesen van grooten belanghe, niet alleene nut tot veel ghemeene dinghen, maer een bereydinghe des wechs, om oirdentlick te ondersoucken, de alderdiepste verborghentheyden der Natueren; Daerom sylieden willende van dese Afcomst met malcanderen spreecken, bevonden het noodich de dinghen van dien namen te gheven, ende bemerckende datter saecken in waren van tweederley gedaente, d'eene Begrijpende, d'ander Begrepen, soo was de questie hoemen die heeten soude: Ten eersten niet (hoe wel sy een diergelijcke verspreydinghe lijden) Gheheel ende Deel, want deser eyghenschap is, dat Deel niet en can gheseyt worden het Geheel, maer dat Begrepen wel sijn Begrijpende, als een Duytsch is Mensche: Het moeten dan andere namen sijn: Eyntlick hebben hun bedacht op het Maeschap der Menschen, by exempel der Fockers, als den eenen Pieter, den anderen Ian, |
diens ghemeene name Focker; Gheslachte ghenoemt wort, als geslachte der Fockers, waer uyt sy gelijckspreuckelick, allen anderen gheen uytgenomen, die alsoo an verscheyden een ghemeene naem waren, Geslachte ghenoemt hebben, ende dese om de redenen als boven, Specie. Dit dan wesende dier namen Oirspronck, voorwaer sy hebben gedaen, sonder rechte andacht der Oirsaecken, die daer naer dese Natuerlicke oirden, int beschrijven der Dialectiken, hebben willen breken, daer sy ter contrarien behoirde verciert ende verbetert te worden. Maer om by exempel hier af breeder te spreecken, laet ons een Afcomste stellen aldus:
|
| Hollander |
| Leyenaer Haerlemmer | ||||||||||
| Duytsch, |
| |||||||||||
| Mensch |
| |||||||||||
| Dier |
| Vlaminck, | ||||||||||
| Versielt |
| Italiaen. | ||||||||||
| Lichaem |
| Beeste. | ||||||||||
| Plante. | ||||||||||||
| Onversielt. | ||||||||||||
Inde welcke wy sien een eenvaerdige voortganck, alwaer de cracht der argumenteringhe, dieder is van d'een Geslachte tot sijn Specie, de selve isser van yeder Geslachte tot sijn Specie; wat uytnemingen dan sijn dit te segghen, Dier is eyghen Gheslachte van Mensche en Beeste, maer Mensche niet van Duytsch ende Italiaen? wederom, Mensche ende Beeste, sijn eyghene Specien van Dier, maer Duytsch ende Italiaen, gheen eyghene ofte Dialectikelicke Specien van Mensche? Voorwaer de Dialecticienen betuygen den Duytsch alsoo nootsaeckelick een Mensche te sijne, als den Mensche een Dier, ende hebben overal een selfde reden; |
Oock en sullen vele onderscheydinghen, dese saecke soo claer niet maecken, dat het fondament niet ongheschict en blijve: Daerom segghen wy andermael, dat sulcke uytneminghen, en sijn ghelijckformich, noch met der dinghen Oirsaecken, noch met de Redenen uyt dien bestaende. Het schijnt oock dat dese oneyghenheden, van Gheslachte Specie ende Onscheydelick, oirsaeck gheweest sijn, dat de Dialectike niet in anderen gemeenen spraecken ghecommen en is, soo wel als vele andere diepsinnigher Consten; want als Aulus Gellius seght, int 16. bouck cap. 8.*) Der Dialectiken studie ende kennisse, is inde beghinselen wreet, verachtelick, onlieflick, ende ongheschict, maer alsmen een weynich daer in voortghecommen is, dan, &c. Wat is de reden hier af? Dit, dat dese valsche propositien inde Dialectike recht het eerste waren, daer den Leerlinck an begonde, alwaer hy woorden bevandt, daer hy al wat anders by verstaen moeste, dan sy natuerlick, ende naer ghebruyck van allen Menschen beteeckenden, welcke duysterheden hem deden dincken, Is dit het beghinsel, wat wil het eynde noch worden! Maer wanneer quam hy tot kennisse der saecken? Doen hy het onderscheyt verstondt, tusschen de Dialectikelicke woorden diemen alleene inde Dialectike ghebruycte, ende der gheenre, die ghemeene waren tot allen anderen Materien daer de Dialectike toe dient. Maer laet ons doch hier af door ghelijckenisse spreecken; Ick neme dat eenen Nueswijsen Grammaticien, ons wil wijs maecken, datmen inde Grammatike de B, behoirt te noemen Knol,
[ *) Noctes Atticae, ed. 1585, p. 430.] |
maer soomen hem seght datse alsoo niet en can ghebesicht worden tot het ghene daer de Grammatike toe dient, hy seght wederom ghy moetse so noemen, om alleenelick inde Grammatike daer af alsoo te kouten: Sonder twijfelen, yeghelick verstandighe sal segghen, dit fondament niet goedt te sijne: T'selve is oock van het ander te oirdeelen, alleen verschillet daer in, dat sijn Authoriteyt meerder is, welcke voorwaer van grooten aensien is, ende als de Dialectikelicke reghel {Prop. 4. argu. 6.} beveelt, daermen sonder ghewichtighe oirsaecken, niet afwijcken en sal: Maer soo veel my belangt, de redenen om die (met aller reverentie gheseyt) te verlaten, hebben my swaer ghenouch gedocht, te meer dat vele Philosophen deses tijts, dat alsoo verstaen, een ander mach doen naer sijn goedtdincken.
D R I E C H S P R U E C X , V E R K E E R D E- spruecx, Menichvuldicheydts, ende Ghedaenten; inde Dialectike te behoiren.
|
Ander ter contrarie, hare eyghen plaetse niet hier, maer des Bedriechspreucx inde Grammatike, des Verkeerdespreucx inde Rhetorike, des Menichvuldicheyts inde Mathematike, ende der Ghedaente inde Physike te wesen, nemende voor argument dat Verscheengheslachtighe {Vulgo Heterogenia.}, als Grammatike, Rhetorike, Mathematike, ende Physike, met de Dialectike niet en behoiren vermenghelt te worden: Wy houdent met d'eerste; Reden, dat dit gheen soodanighen vermenginghe en is, nademael den Grondt deser woorden, als Bedriechspreuck ende Verkeerdespreuck, (hoe wel sy ghelijck luyden) inde Grammatike, ende Rhetorike, een ander is dan inde Dialectike, inde welcke sy, vanden ghenen die ghebruyckende, ofte beter gheseyt misbruyckende, anghesien worden, als oft sy warachtelick dat waren, t'ghene de woorden daer af valschelick betuyghen; Maer niet alsoo in d'ander, welcker sin yeder recht verstaet. By exempel, de Grammatike leert wat een Hoedt Coorenmate beteeckent, oock wat een Hoedt is diemen opt hooft set: ende dat elck simpelick sonder bedroch, maer als yemandts herte door sulcke woorden, bedriechlick wat anders meent, dan den mont schijnt te beteeckenen (ghelijck ande 10. definitie by exempel daer af ghesproken is) dan ist een Bedriechspreuck, diens Aert de Grammatike niet toe en staet te verclaren, maer de Dialectike. Insghelijcx en wort uyt de Verkeerdespreuck Rhetorikelick ghenomen, gheen valscheyt besloten, maer yeghelick verstaet den sin van dien recht, ende is een cieraet der Redenen, maer inde Dialectike al anders: |
Daerom ghelijck eenen inde Astrologie, definierende den Hemelschen Hondt, Hase, Stier, Leeu, &c. niet en wort gheseyt ongheschictelick te vermenghen, het Hemelsche met het Eertsche, ende dat overmidts den Grondt van die Ghedierten, een ander is dan van dese; Alsoo oock om de verscheydenheden deser Gronden, en is dit sulcken vermenghinghe niet, maer soude eer ghebreck inde Consten sijn, dat elck naer sijnen Aert, daer niet in ghedefiniert en ware. Aengaende de Menichvuldicheyt ende Ghedaente, wy Definieren die alhier tot een ander eynde, dan inde Mathematike ende Physike. Yemant sal my mueghen segghen, dat de selve Definitien aldaer wel verstaen, alhier niet noodich en sullen sijn; Dien verantwoorden wy, dat Definitien der saecken van andere Consten, in dese noodich geweten, ende daerom oock daer by ghestelt, gheen vermenghinghe der Consten en is: Om het welcke wel te verstaen, soo laet ons nemen verstaenlicker Consten, by exempel des Timmerens, alwaer den Leerjonghen niet wetende, wat dat Yser met velen tanden is, sijn Meester hem t'selve definierende, seght dat het een Saghe is, om dit ende dat daer mede te doen; T'welck ymmers gheen vermenghinghe des Smedens, ende Timmerens en is, maer wel soo hy hem de Saghe leerde maecken: Insghelijcx oock, en is dat hier gheen sodanighen vermenghinghe, maer soude die wesen, by aldien datmender de Menichvuldicheyt leerde Mathematikelick gebruycken, als Vergaderen, |
Aftrecken, Middel Proportionalen Vinden &c. Insghelijck oock de Ghedaente Physikelick handelen; T'welck hier niet en geschiet, daerom oock en ist gheen vermisschinghe der Verscheengheslachtighe. Siet wederom, hoe ongheschict het ware, dat des Timmermans Leerjonghen, vraghende wat dat Yser instrument met velen tanden is, dat den Meester hem verantwoorde, ghy en moet sulcx byden Timmerman niet leeren, maer reyst naer Nurrenborch, ofte daermense maect, ende leeret daer: Alsoo oock luydet datmen den Leerlinck der Dialectiken (anden welcken het noodich is te weten wat Menichvuldicheyt ende Ghedaente sy) senden soude tot de Mathematike, ende Physike, alleenelick om de beteeckeninghe dier woorden te leeren: Daerom soo yemandt overwonnen van sijn opinie, noch wilde dat dit vermenghinghe der Verscheengheslachtighe sy, teghen de Reghel die sulcx verbiet, het waer hem beter te segghen, Gheen Reghel soo generael, die niet eenighe uytneminghe en heeft, dan andersins den Leerlinghen verhinderlick te sijne. Maer ghelijck ick den ghinsten niet beletten en wil naer Nurrenburch te trecken, alsooweynich oock desen, de Definitien te halen daert hem belieft, t'is my ghenouch mijn goedtdincken gheseyt te hebben. |
X V I I I. D E F I N I T I E, D E W O O R D E N Onghelooflicker ende Ghelooflicker, ghenomen hebben inde plaetse van Meerder ende Minder.  E R beteeckeninghe vande woorden Meerder ende Minder byden Latijnen Maius & Minus sijn tweederley contrarie opinien, want tgene sommighe voor het Meerder houden, dat achten andere het Minder, ende dat die het Minder heeten, segghen dese het Meerder, by exempel:
Welcker Propositien eerste, sommighe voor het Minder achten, ende de tweede voor het Meerder, noemende dit argumenteringe van het Minder tot het Meerder; Ander segghen dat d'eerste het Meerder sy, ende de tweede het Minder, dit heetende argumentering van het Meerder tot het Minder: Maer op dat de onervaren deser saecke dit recht verstaen, soo is te weten, dat haerder niemandt dit Meerder ende Minder, en verstaet op de Menichvuldicheyt, want daer uyt vele ongheschictheden volghen souden, by exempel:
Welck valsch in sulcken ansien warachtich soude moeten sijn, nademael een Peert van meerder Menichvuldicheyt is, dan een Miere: Daerom verstaet hen dit vande Meerder ofte Minder cracht der argumenteringhe, |
die inde Propositien is; T'welck soo sijnde laet ons voortgaen: De reden waer uyt sommighe besluyten, de voornoemde tweede Propositie als, Hy can dan wel Thien ponden draghen, het Meerder te sijne, is, dattet gelooflicker is dan d'ander, ende daerom oock (segghen sy) meerder cracht der argumenteringhe in hem heeft, dat is, stercker om te bewijsen, t'gene daer questie af is: Wy achten d'ander dat beter ghetroffen te hebben: Reden, soo de voornoemde tweede Propositie Pieter can dan wel Thien ponden draghen, meerder cracht der argumenteringhe in haer hadde dan d'ander, so sal de Questie meerder cracht hebben om haer selven te beprouven, dan t'gene tot hare bewijsinghe inghevoert wort; t'welck ongheschict is, nademael dat generalick alle Questie, sonder eenighe sulcke macht sy, maer is selver den Grondt, daer de argumenten haer cracht op bethoonen. Ten anderen laet ons nemen eenich Derde, als, Questie of Pieter wel Hondert ponden draghen can, versouckende daer an de cracht der eerster Propositien aldus;
Daer naer de macht der tweeder Propositien, ofte des Besluyts, in deser voughen:
Ende laet ons nu sien door de Daet selver, welcke de machtichste sy, voorwaer t'is d'Eerste soo merckelick, |
datter niet af te segghen en valt, nademael die nootsaeckelick besluyt, ende dese niet met allen. T'selve verthoont hem oock alsoo inde Ontkennende, als:
Waer toe (ghelijck boven) ghenomen een derde, als Questie of Pieter wel Hondert ponden draghen can, men sal d'eerste Propositie de crachtichste vinden. By exempel:
Alwaer d'eerste blijckelick waer is, d'ander opentlick valsch [niet nootsaeckelick]. Inder voughen dat by aldien wy inde plaetse van onse woorden Onghelooflicker ende Ghelooflicker, wilden ghebruycken Meerder ende Minder, wy souden d'eerste Propositie, soo wel inde Ontkennende, als inde betuyghende, altijt voor het Meerder houden, ende soude altijt goedt vervolgh sijn, van het Meerder tot het Minder. Maer anghesien onse Duytsche Spraecke, noch gheen inde ghebruyck ontfaen en heeft, wy achtent nutter, de eyghenste te anveerden, eensdeels om te schuwen deser woorden voornoemde Bedriechspreuck, die in sware Materien dickmael gheen cleene duysterheyt en veroirsaect: Andersdeels, dat van het toeghelaten Onghelooflicker tot het Ghelooflicker, |
is oock in allen soo wel Ontkennende als betuyghende argumenten (als int 13. argument der 4. propositien) altijt een nootsaeckelick vervolgh, maer claerder dan door Meerder ende Minder, want die toelaet t'ghene hem Onghelooflicker is, voorwaer t'is reden dat hy oock toelate, t'ghene hy vaster Ghelooft. Wy hebben hier onse meyninghe verclaert, soo yemandt Meerder ende Minder beter gheviele, hy mach letten op t'ghene hier boven daer af int corte gheseyt is.
N I T I E D E R D E F I N I T I E N .
|
Nu volghende dese definitie, soo en souden voorwaer Beschrijvinghe ende Uytlegghinghe geen Definitien wesen: Maer wy hebben ons liever te huuden ande eerste; Ende dat om vier voornamelicke oirsaecken: Ten eersten dat sy uyt gewichtighe Authoriteyt bestaet: Ten anderen dat sy ghelijckformigher is, met de generaelste ghebruyck der Gheleerden: Ten derden dat naer die tweede Definitie, weynich saecken ja beter gheseyt gheen ter werelt, en souden connen Ghedefiniert worden. Angaende men my voor stellen sal de ghemeene; Den Mensche is een Redelick Dier; Daer op antwoortmen een nieugheboren kindt Mensche te wesen, nochtans sonder Redelickheyt, daerom, &c. Ghy seght my wederom, dat de Redelickheyt in hem Machtelick is: Daer op de antwoorde valt, Van het mach tot het is, en duecht het vervolgh niet. Van t'welcke wy breeder souden mueghen handelen, maer sullent voor ditmael daer by laten: Ten laetsten, laet ons acht nemen op de beteeckeninghe ende eyghenschap des woorts Definitie, dat is der Bepalinghe, ende bevinden, dat oft de Palen daer mede men Bepaelt, vele ofte weynich, Houten ofte Steenen sijn, t'is al eyghentlick Bepalinghe: Alsoo oock de Palen ofte Termijnen, daer de Saecke Dialectelick door Bepaelt ofte Ghedefiniert wort, of sy Gheslachte ende Differentie, ofte eenighe ander Anclevende sijn, het is al Definitie: Daerom t'ghene sy Beschrijvinghe noemen, is oock Definieringhe. Wederom ghelijckmen int Bepalen, |
gheen uytneminghe en maect inde Bepaelde Saecken, maer t'sy Eerde, Steenrotse, Water, &c. sooder Palen omme ghestelt worden, t'is Bepalinghe: Insghelijcx alle Saecke soo wel een Naem ofte Woort als wat anders, diens eyghenschap door een Reden verclaert wort, sy is oock Ghedefiniert. Inder voughen dat hoe wel wy daer het altemet te pas comt, spreecken van Beschrijvinghe ende Uytlegghinghe, nochtans daer het de gheleghentheyt voordert, wy noemense met goede reden int generale alle Definitien: Maer dien de conttrarie beter ghevalt, mach met eene ghedencken, dat naer sijn segghen, Vitellio, Diophantus, Archimedes, ende veel meer andere, niet met allen Ghedefiniert en sullen hebben, teghen de woorden haerder boucken die sulcx vermelden.
V E R H A E L O P D E X X X V I. D E F I N I T I E .
|
|
can uytspreecken, ghelijck wy ghemeenlick de twelf Maenden vant Iaer, ofte de seven Daghen vande Weecke doen, sy verstercken de memorie in sulcker voughen, dat soo haest men een Bewijsreden hoort uytspreecken, men weet terstondt van wat Soorte, ende de hoemenichste Maniere der Soorten sy is, daer uyt men oock terstondt can oirdeelen, of sy wettelick is ofte niet, t'welck met die simpele letteren, alsoo niet mueghelick en is te gheschien. Maer mocht nu yemandt segghen, nadien sy soo voorderlick sijn, waerom en hebdyse niet ghestelt? Daerom, dat onse Duytsche Dialectike, soodanighe woorden int Duytsch begeerde, de welcke my int beschrijven van desen, niet bevallick te vooren en quamen. Ick begonde wel te segghen bAltAsAr, ErvArEn, lAtInIst. Maer ten wilde naer mijnen sin niet voortgaen, soo dat ick liever ghehadt hebbe, dese saecke te bevelen den Liefhebberen int Duytsche Veersmaecken ervaren, op dat de nutbaarheyt oock soude vermengt sijn met behaechlickheyt; Radende den Leerlinghen hem deser Consten oeffenende, dat sy hun daerentusschen behelpen met de Latijnsche woorden, ofte beter gheseyt gheluyden want sy, hoe wel tot haer eynde bequaem ghenouch, gheen sin en hebben. Maer op dat de ghene, die de Consten in desen begheeren te voorderen, souden te beter gherieft sijn, wy sullen onse meyninghe segghen, van t'gene wy in sulcke woorden achten bequaem te sijne. Ten eersten dat hy der selver maecke Sestien, |
elck van drie silleben, ende dat elcke sillebe hebbe een Vocale ofte Klincker ende geen meer, dienende op haer Maniere, gelijck boven inde Griecksche ende Latijnsche blijct; Ende oock dat elcke Soorte een volcommen sin maecke, by aldien het vallen wil. Voort sullen wy verhalen, eenighe eyghenschap der Latijnsche, op datmen sich door de wetenschap van dien, te beter rechten mach int maecken vande Duytsche. Der Latijnen woorden (by de voorgaende noch stellende bArAlIpton cElAntEs, dAbItIs, fApEsmO, frIsEsOmorum, beteeckenende verkeerde Bewijsredenen der eerster Soorten) sijn veersen, naer den Latijnschen aert aldus:
Welcke neghentien woorden, beteeckenen negentien Bewijsredenen; Maer de Griecken hebben die vijf Verkeerde uytghelaten, ende alleenelick beschreven de veerthien rechte als boven; t'welck mijns bedinckens oock veel bequamer is, want nademael de Latijnen, de Verkeerde der Tweeder ende Derder Soorten achter laten, waerom niet met de selve reden, de Verkeerde der Eerster Soorten? Ofte nadien sy dese beschrijven, waerom oock niet d'ander? maer altemael achterghelaten waer beter, om de Rechte niet ongheschictelicken te vermenghen met de Cromme. Voorder is te aenmercken, dat sommighe Consonanten ofte |
Meklinckers der Latijnen, als Beghinnende B C D F, ende Tusschenghesette S P M C, eenighe beteeckeninghen hebben, inde Verkeeringhe der Bewijsredenen, t'welck mijns bedinckens, inde voorgaende 6. propositie, claerder, corter, ende nutter beschreven is, sonder ansien van sulcke letteren, te meer dat door al de moeyte der verscheyden Reghelen, de saecke noch niet generael en is, voor Verkeerde Bewijsredenen der Tweeder ende Derder Soorten, die ons alsoo lichtelick ontmoeten connen, als der Eerster. Daerom rade ick den genen, die hem int maecken dier woorden mocht willen onderwinden, op die Meklinckers gheen acht te nemen, ghelijck oock de Griecken niet ghedaen en hebben, want alsoo salmen bequamelicker mueghen woorden vinden, die eenen sin hebben, t'welck de Latijnen om sulcken reden, niet en hebben connen te weghe brenghen. Maer soo die Reghelen dese letteren, aen yemandt beter gheviele, hy mach met de saecke doen naer sijn behaghen, het is my ghenouch mijn meyninghe hier verclaert te sijne.
V E R S C H E Y D E N P L A E T S E N.
|
wy hebben inde eerste definitie liever eyghentlicker gheseyt, dat het is de Conste der Bewijsinghe, want al datmen Dialectikelick doet, t'is Definieren, Verspreyden, ofte door Bewijsredenen betooghen, ende elck van desen is Bewijsen, want die Definiert, Bewijst de eyghenschap van het Ghedefinierde: Die Verspreyt, Bewijst de eyghene Specien ofte Deelen, des Gheslachts ofte Gheheels, het laetste is eyghentlick Bewijsen.  V Y hebben inde 3. propositie tot het maecken eender Bewijsreden (welck by den Latijnen Inventio Medij genoemt wort) beschreven een maniere, in wiens plaetse de Latijnen gebruycken verscheyden reghelen, vergadert uyt dese woorden:
T'ghene u best ghevalt, dat muechdy volgen, conde het met eere gheschieden, ick soude u tot het eerste raden.  R I S T O T E L E S In initio primi Topicorum, onderscheyt de Bewijsreden in vier Specien, welcke dese sijn:
Syllogismus Demonstrativus, is een Bewijsreden, diens Besluyt comt uyt warachtighe ende Eerste: Ofte van sulcke, die uyt eenighe Eerste, ende Warachtighe, haren oirspronck nemen. |
Syllogismus Dialecticus, is een Bewijsreden die uyt waerschijnighe bestaet.
Syllogismus Contentiosus, is een Bewijsreden uyt die, welcke waerschijnich ghelaten, ende nochtans niet en sijn: Ende die daer schijnt te sijnde uyt waerschijnighe, ofte uyt de ghene die ghelaten waerschijnighe te wesen.
Syllogismus Fallax, is een Bewijsreden uyt eyghene onwarachtighe Beghinselen eenigher Consten.
Dese vierdeylighe onderscheyt is tot dien eynde, op datmen int ondersoucken der waerheyt eens voorghestelden Bewijsredens, soude dencken welcke sy dier Specien is, |
om alsoo op yeder naer haer ghedaente eyghentlicker te connen verantwoorden. Maer sulcx wort mijns bedunckens metter daet selden ghebruyct, want als wy eenighe Bewijsreden hooren diens Besluyt ons dunct valsch te sijne, soo strect onse ghedachtnis ten eersten bequamelicxt naer de valscheyt der Materien, ofte Formen (daer wy int eynde des tweeden boucx af ghehandelt hebben) sonder op dese Specien te dencken. Dit is mijne eenvoudighe meeninghe, door de welcke ick alleenelick hebbe willen te kennen gheven, d'oirsaecke waerom wy in onse Dialectike die niet beschreven en hebben, maer in diens plaetse ghestelt het M E R C K T int voornoemde eynde des tweeden boucx: Die van ander ghevoelen sijn, mueghen dat volghen, nauwer ondersouckende de verscheydenheden der exempelen, die de uytlegghers dier Specien daer af verclaren, dan wijse hier boven beschreven hebben, want sy omme de cortheyt achterghelaten sijn.
|
t'welck in desen ghevalle niet weynich te achten en is. Ten anderen soo ist Menichvuldicheyt int ansien der oneyndelicke deelen, die machtelick daer in bestaen; wandt soo wy een nieugheboren Kindt, ja een dul uytsinnigh Mensch, segghen een Redelick Dier te sijne, om de Redelickheyt die machtelick in hem is, wy sullen derghelijcke met de selve reden hier oock mueghen doen. N G A E N D E d'oirden diemen Methodus noemt, waer af sommighe een besonder proposiitie beschrijven, die is begrepen, ende wort gheleert inde 2. propositie.V A T belangt de thien Prædicamenta, haerder vier, als Substantia, Quantitas, Qualitas, Relata, op Duytsch, Grondt, Menichvuldicheyt, Gedaente, Bestaende, sijn beschreven inde 15. 7. 8. 20. definitien. Angaende d'ander ses, als, Agere, Pati, Vbi, Quando, Situs, Habere, dat is, Doen, Lijden, Waer, Wanneer, Gheleghentheyt, Hebben, t'sijn woorden die dat beteeckenen, t'ghene den ghemeenen man daer by verstaet, als:
Welcke woorden vele onnoodich achten ghedefiniert te worden, t'selve heeft ons oock soo ghedocht, |
daerom en hebben wy die (metgaders Subcontrariæ, Subalternæ, Modificatæ enuntiationes) niet beschreven, daer af wy als vande voorgaende, breeder reden souden connen gheven, maer sullent laten tot een ander mael, soo het te passe comt.
|
T' G H E N E de Latijnen noemen R E L A T A , wort byden Gheleerden int Duytsch argumenterende dickmael Relata, ofte Relaten gheseyt, als Vader ende Kindt sijn Relaten, maer tis een woort dat den ghemeenen man gantsch niet en verstaet, daerom hebbe ick noodich gheacht, dat te Verduytschen, volghende t'exempel der Griecken ende Latijnen, de welcke siende, datter Saecken inde Dialectike te vooren quamen, die namen behoufden, sy hebbense ghelijckspreuckelick vande eyghen ghenomen; Als willende de Onlichamelicke Saecken, daer de Consten af ghemaect sijn (als de Musike van Gheluyt, de Dialectike van Questie, d'Arithmetike van Ghetal, &c.) een ghemeen name gheven, sy hebben ghesien, dat der Lichamelicker was eyghentlick M A T E R I E , daerom sy d'ander oock bequamelick, ende ghelijckspreucklick, Materie noemden, der ghelijcke doende in meest alle d'ander woorden: T'selve hebben wy in desen naerghevolght, ondersouckende waer in hare Overanderde Gheneghentheydt, aldercrachtelicxt was, ende bevant dat niet in Ghelijcken, Ghebueren, &c. want sy connen morghen Onghelijcken, ende gheen Ghebueren sijn, maer in B E S T A E N D E , als Bloedtverwandten malcanderen bestaende, alwaer sy onveranderlick is: Alle die ander dan, sullen met goede reden, ende door een bequaem woort, Bestaende ghenoemt worden.
|
dat bevindt hem sijne beteyckeninghe over al (mocht ickt selver segghen) soo volcomentlick ende natuerlick te doen, datter gheen ander voor te wenschen en schijndt, nademael dat duergaens waert ghebruyct wort, gheen nieu woort en schijnt te wesen. Wy souden derghelijcke van meer ander mueghen bewijsen, maer op dat ons niet en wedervare, t'ghene Martialis Fabulla*) gheschach, haer selven te seer lovende, wy sullent daer by laten, te meer datter door de misbruycte ghebruyck, noch sommighe Belatijnde woorden in sijn, die wy veel volcommentlicker in recht Duytsch connen uytspreecken, nochtans om beters wille (als wy vooren gheseyt hebben) sulcx voor ditmael ghelaten is. Wy sullen dan Eyntlick den Ervaren Liefhebberen deser Consten bidden, dat t'ghene sy bemercken tot voorderinghe van dien te strecken, den
mildelick uyt te deelen.
[ *) Epigr. VIII, 33, r.20: "Et mutat Latias spuma Batava comas", ook doet het Bataafsche schuim Latijnsche haren verkleuren, volgens L.A. te Winkel, 'Zeep', in De Taalgids 6 (1864), p. 274.] |
E T is ghemeene by den Gheleerden, dat sy achten der Consten beschrijvinghe, behooren te beghinnen vande Definitie, ende dit niet sonder reden, nademael soo wy elders geseyt hebben, datmen de woorden moet verstaen, eermen de Saecke, die duer de woorden verclaert wort, begrijpen can. T'welck kennelick, Ia de natuere gantsch ghelijckformich wesende, t'schijnt dat der oirsaecken, waerom wy ons eerste deel deser Dialectiken, vande Definitien ghemaect hebben, teenemael gheen reden en behouft: 
O M M I G H E souden mueghen achten, dat t'ghene Quantitas bediet, niet wel beteeckent en ware duer Menichvuldicheydt der