S E S T E

Nghesien ervaringhen de sekerste gront sijn, als int voorgaende breeder gheseyt is, daermen ghemeene reghelen uyt treckt, om tot kennis der saken te commen, en dat ons deur deser landen groote seylagen, bequamer middel ontmoet d'ander te vooren gheweest is, om te geraken tot veel ghewisse ervaringhen der eyghenschappen van ebbe en vloet: Soo heeft my tottet bevoorderen van sulcx, oirboir ghedocht van dese stof een Spiegheling {Theoriam.} te beschrijven, ghegront ten deele op ervaringhen diemen nu heeft, ten deele op stelling die de natuerlicke reden lijckformich schijnt, dienende als begin, om by manier van beschreven const hier af te handelen, en deur breeder ervaringhen diemen namaels crijghen mocht, oirdentlick na grondelicker kennis te trachten.

  Angaende ymant dencken mocht, dattet van my voor t'uytgeven van desen voughelicker waer gheweest, sulcke dinghen eerst sekerlick ondersocht te hebben, of doen ondersoucken: Hier op segh ick dat sulcx niet een of weynich menschens werck wesende, soo heeft my dit de bequaemste wech ghedocht, om op corten tijt veel bescheyt en sekerheyt te crijgen, want veel menschen totte boveschreven gaslaginghen vermaent sijnde, t'can ghebeuren datter hun tot verscheyden plaetsen meer toe sullen begeven, dan deur mijn besonder voordering an besonder menschen meughelick soude wesen.

  Wy begheeren toeghelaten te worden, dat de Maen en haer teghepunt het water des Eertcloots gheduerlick na hun suyghen.

V E R C L A R I N G.

E N  bevint deur daghelicksche gheduerighe ervaringhen, dat ebbe en vloet vande Maen gheregiert worden, oock den vloet ten hoochsten te commen in volle en nieu Maen, diemen dan sprinckvloet noemt, maer ten leeghsten in vierdeschijn {Quadratura.}: Waer af sulcken ghemeenen kennis sijnde, datmen met ghenouchsaem sekerheyt van te vooren weet de uyr van toecommende ghetijden, tot groot voordeel der zeevaert, soo en ist niet noodich daer af toelating te begheeren.
Maer want met elcken Maenkeer om den Eertcloot (die ontrent alle 25 uyren eens ghebeurt) twee vloeden en oock twee ebben commen, soo wort by ettelicke vermoet de Maen en haer teghepunt een eyghenschap te hebben, datse het water na hun suyghen inde hooghde: Doch ist onseker oft inde natuer soo toegaet, want deur haer persing (t'welck t'verkeerde van suyging is) souden oock dagelicx twee ebben en vloeden commen. Maer welck van beyden, of wat ander derde natuerlicke eyghenschap daer af d'oirsaeck is, meyn ick onbekent te sijn deur ghebreck van ervaring. Ick heb eenighe ons Indivaerders ondervraeght na de ghedaente van waterghetyen tot seker plaetsen, maer niet connen vinden t'ghene ick socht:
Doch anghesien t'vermoen van ettelicke is, t'selve deur de voorschreven suyging te geschien, so ist dat wy begheeren sulcx toegelaten te worden, om also ons voorghenomen spiegheling een gront te gheven, welcke beschreven sijnde, sullen eyntlick int naest laetste voorstel segghen wat verandering uyt persing volghen soude.

2   B E G H E E R T E.

  Den Eertcloot heel met water bedeckt te sijn, sonder wint of yet dat an ebbe en vloet verhindernis gheeft.

V E R C L A R I N G.

  De natuerlicke oirden van ebbe en vloet, wort deur winden, oock deur landen boven t'water uytstekende, verhindert, sulcx dat tot alle plaetsen geen hoochste water en is, wesende de maen of haer teghenpunt int middachront, ghelijck de ghemeene reghel vereyscht volghende d'eerste begheerte, maer mach dan ten leeghsten sijn, of min verschillen: Ten anderen dat de vloet niet ancommen en sal uyt den oosten na westen, maer uyt den westen of eenigen anderen oirt. Ten derden datmen tot sommighe plaetsen diens toppunt verre vande Maen is, den daghelickschen vloet hoogher bevint dan tot ander plaetsen over diens toppunt de Maen gheweest heeft, daerse volghende t'ghestelde ten hoochsten soude sijn.

  Maer op dat alle dese ongheregheltheden, ons niet en verhinderen om te begrijpen de groote ghemeene eyghenschap van ebbe en vloet, die wy spieghelingsche wijse voornemen te beschrijven, soo begheeren wy hier boven toeghelaten te worden, den Eertcloot heel met water bedeckt te sijn, sonder wint of yet dat an ebbe en vloet hinder gheeft, om daer na vande ghedaente der beletselen onderscheydelicker te meughen spreken:
Want gelijck spiegheling der Meetconst {Theoria Geometriæ.} voorderlick is totte meetdaet {Praxin Geometriæ.}, hoe wel daer in nochtans platten en rechte linien der meetbaer velden en lichamen, niet de volcommenheyt en hebben die de bepalinghen der Spieghelinghen mebrenghen, alsoo can dese spiegheling oock voorderlick sijn totte daet, voornamelick int stuck der zeevaert, hoe wel nochtans de formen der zeen, niet de volcommenheyt en hebben die dese begheerte en de volghende bepalinghen inhouden.

  Wesende ghetrocken een rechte lini van des Eertcloots middelpunt totte Maen : Het punt daerse des waters oppervlack gheraeckt noemen wy Manens vloettop : En t'punt daer teghenover Teghepunts vloettop.

V E R C L A R I N G.

  Latet rondt ABCD den Eertcloot beteyckenen, diens middelpunt E, welcke teenemael bedeckt sy met water, totten omtreck FGHI toe, en dat sonder storm, wint, of eenich beletsel, na luyt der boveschreven 2 begheerte: Voort sy het rondt KL de Maenwech, waer in K de Maen bediet, en L haer teghepunt: Welcke twee deur haer trecking niet toe en laten, het water om den Eertcloot sijnde, hem totte rontheyt te begheven, maer een eysche form doen hebben:
Ick treck daer na de rechte lini KEL, snyende des waters oppervlack in F en H: Voort treck ick IEG rechthouckich op KL.
Dit soo sijnde, F is des vloets hoochste punt, of top na de Maen toe, t'welck ick daerom noem Manens vloettop. En om derghelicke redenen H haer teghepunts vloettop.

2   B E P A L I N G.

  Het rondt op den Eertcloot diens plat de rechte lini tusschen beyde de vloettoppen int middel deursnijt, en daer op rechthouckich is, noemen wy Ebront.

V E R C L A R I N G.

  Als het rondt IFG [IEG] overcant ghesien, heet Ebront, om dat daer in altijt ebbe of leeghste water gheschiet. En valt daer in ten alderleeghsten om dat EI de cortste lini is, diemen van des Eertcloots middelpunt E, tot des waters oppervlack trecken can.

  T'ondersoucken de ghemeene ghedaente van ebbe en vloet.

  Om lijckformicheyt te hebben der ghestalt van vloettoppen en ebront tot alle plaetsen des Eertcloots, soo ist voorderlick te doen maken een ebbenvloettuych, welcke op een Eertcloot gheleyt, en daer op verschoven sijnde na ons wille, altijt de selve twee vloettoppen en ebront anwijse: Hier toe heeft sijn V O R S T E L I C K E   G H E N A D E  hem in dees spiegheling oeffenende, doen bereyden seker ronden van stijf papier, daer me sulcx te weghe ghebrocht wiert, t'welck yder tot derghelijcke lust hebbende, oock so sou meughen doen. Doch want op de hemelclooten der vaste sterren, seker twee ronden en vier punten gheteyckent worden, die ons verstrecken meughen voor ebronden en vloettoppen van eenighe besonder plaetsen, soo sullen wy die voorbeeltsche wijse daer toe ghebruycken, want den sin daer me verstaen sijnde, soo salse metten boveschreven ebbenvloettuych openbaer wesen int ghemeen overal.

I Voorbeelt gaende de Maen onder de lentsne, dats boven t'middelront.
  In handen hebbende een Hemelcloot, ick stel my voor de lentsne en herbsne {Sectionem vernalem & autumnalem.} de twee vloettoppen te sijn, wesende de Maen onder t'begin des duysteraers, en sal alsdan ebront sijn het rondt deur den 90 tr. en de aspunten des Eertcloots. Dit aldus wesende, soo lang de Maen onder de lentsne loopt, salt tot elcke plaets opt middelrondt daer de Maen boven is hoochwater sijn: En 6 uyren daer na (meer van weghen haer eyghen loop ontrent 1/4 dats 6 1/4 uyren) sal het ebront tot die plaets ghecommen sijn, en daerom alsdan t'water ten leeghsten: En binnen ander 6 1/4 uyr daer nae weerom hooghe vloet, en soo overhant gheduerlick mette volghende ebbe en vloet.

2 Voorbeelt gaende de Maen onder des duysteraers 90 tr.
  Ten tweeden stel ick my op den Hemelcloot voor, des duysteraers 90 tr. en haer teghenoverpunt den 270 tr. de twee vloettoppen te sijn, wesende de Maen onder den 90 tr. en sal alsdan t'ront deur de lentsne, en des duysteraers aspunten ebront sijn. Hier me en sullen de tijden tusschen ebbe en vloet niet evegroot vallen als int eerste voorbeelt, maer verschillen, en dat tot d'een plaets meer als d'ander na t'verschil haerder breeden.
Om nu t'selve te vinden tot een ghegeven breede, als van 50 tr. ick verhef den aspunt op sulcken hooghde boven den sichteinder, en breng den 90 tr. des duysteraers onder t'middachront, keer daer na den cloot tot dattet ebront deursnijt het middachront inden voorschreven 50 tr. der breede, dats int toppunt: En sie hoe veel trappen des evenaers daerentusschen verloopen sijn, bevinde neem ick 121 tr. 13 (1), die, 15 tr. op de uyr gherekent, bedraghen 8 uyr 5 (1), voor den tijt van t'hoochste water tottet leeghste: En van daer tot d'ander vloet sal sijn 3 uyr 55 (1), te weten t'verschil tusschen 8 uyr 5 (1) en 12 uyren; welverstaende dat hier tot elck noch soude moeten vergaert worden t'ghene de Manens eyghenloop veroirsaeckt, t'welck ick cortheyts halven achterlaet.

M E R C K T.

  Sijn V O R S T E L I C K E   G H E N A D E  dit boveschreven 2 voorbeelt metten Hemelcloot ondersouckende, en voorder lettende opt vervolgh van verscheyden ebben en vloeden achter malcander, heeft daer in de volghende oirden bemerckt.

  Den tijt van ebbe na de boveschreven vloet, sal sijn van 3 uyr 55 (1): En de volghende vloet weerom 8 uyr 5 (1). Sulcx dat by aldien de Maen gheduerlick liep in des duysteraers 90 tr. (t'welck om de leerings wil soo mach ghestelt worden) d'oirden van ebbe en vloet soude dusdanich sijn.

      Ebbe      8 uyr  5 (1)
      Vloet     3 uyr 55 (1)
      Ebbe      3 uyr 55 (1)
      Vloet     8 uyr  5 (1)
      Ebbe      8 uyr  5 (1)
      Vloet     3 uyr 55 (1)
      Ebbe      3 uyr 55 (1)
      Vloet     8 uyr  5 (1)
      Ebbe      8 uyr  5 (1)

  En soo gheduerlick voort. Doch valt hier daghelicx noch sulcke verandering by, als de Maenloop veroirsaeckt.

  Maer om de voorschreven vinding des tijts deur rekening der clootsche driehoucken af te veerdigen, ick aensie int eynde der voorgaende wercking op den Hemelcloot, de gestalt des driehoucx begrepen tusschen de drie punten als Eertcloots aspunt, Duysteraers aspunt, mettet toppunt, en merck den houck an des duysteraers aspunt recht te wesen: De sijde tusschen beyde de aspunten te doen 23 tr. 30 (1): En de sijde van des Eertcloots aspunt tottet toppunt 40 tr. te weten schilbooch vande gegeven breede 50 tr.
Sulcken driehouck teycken ick hier als ABC, alwaer A het toppunt bediet, B des Eertcloots aspunt, C des duysteraers aspunt, wesende den houck ande selve C recht, de sijde AB van 40 tr. en BC 23 tr. 30 (1).
Sulcx dat den driehouck drie bekende palen heeft, waer me ghesocht den houck B, wort deur het 32 voorstel der clootsche driehoucken bevonden van 58 tr. 47 (1): Die ghetrocken van 180 tr. blijft 121 tr. 13 (1), en soo groot is den verloopen evenaerbooch die doet voor t'begheerde 8 uyr 5 (1).

T B E W Y S.

  BA, BC, voortghetrocken totten evenaer, begrijpen daer des evenaers booch als grootheyt des houcx B, dats 58 tr. 47 (1): Maer de voortghetrocken BC valt in des duysteraers 270 tr. tusschen welcke en des evenaers 90 tr. sijn 180 tr. die ten tijde des hooghen waters int middachront was, daerom vanden tijt des hoogsten waters totten tijt des leeghsten dattet ebront deursneet het middachrondt inden 50 tr. der breede, sijn verloopen 180 tr. min den houck B 58 tr. 47 (1), dats 121 tr. 13 (1), als int werck.

I   V E R V O L G H.

  T'water is op de Eertcloots aspunten ten leeghsten, loopende de Maen onder den evenaer als gheseyt is int I voorbeelt; En ten hoochsten wesende in haer uyterste noortsche en zuytsche breede, waer uyt volght datmen daer met elck Maenschijn maer tweemael hooch water en heeft, en tweemael leeghwater: En dattet ten leeghsten sijnde daer na ontrent 7 daghen lanck wast, en weerom ontrent 7 daghen daelt, en so overhant voort. Doch crijcht dese oirdentlicke ebbe en vloet soo daer als overal eenighe verandering deur dien de vloettoppen hoogher rijsen, in saming en teghestant van Son en Maen, dan alsse een vierendeelronts schijnbaerlick van malcander sijn.

2   V E R V O L G H.

  Tis kennelick dat ebbe en vloet opt middelront elck altijt ghedueren ontrent 6 1/4 uyren, tot wat plaets de Maen oock is. Laetse by voorbeelt sijn in des Duysteraers 90 tr. Dit soo ghenomen, het ront deur le lentsne en weerelts [duysteraers] aspunten streckende is dan ebront, dat openbaerlick 6 uyren in evenaerloop verschilt vanden selven 90 tr. des duysteraers: En derghelijcke bevint sich oock alsoo tot alle plaetsen daer de Maen is, ghelijckmen lichtelicker siet deur t'behulp eens papieren ebbenvloettuychs daer int begin des I voorstels af gheseyt is.

3   V E R V O L G H.

  Het blijckt op den Eertcloot, dat plaetsen naerder den aspunt, dan de Maen den evenaer, alsdan vant ebront niet gherocht en worden: Sulcx datse op dien tijt soo leeghen ebbe niet en crijghen, als wanneer het ebront daer over comt.

M E R C K T.

  Alsoo sijn V O R S T E L I C K E   G H E N A D E  het inhout des voorgaende 3 vervolghs deur een Hemelcloot ondersocht, heeft met een willen weten, wat tijt datter tot sulcke plaets verloopt, tusschen het leeghste der ebbe en hoochste des vloets; Maer bevant (soo yghelick sal die derghelijcke doet) altijt 12 uyren, besloot daer uyt dat sulck geval somwijlen soude moeten overcommen alle plaetsen diens breede over de 6I tr. 30 (1) streckt, want soo veel blijfter alsmen de Manens grootste evenaerbreede 28 tr. 30 (1) treckt van 90 tr.
  Nu ghedenckt my eenich zeevarent volck te hebben hooren bevestighen, datse tot plaetsen gheweest hadden daert 12 uyren ebde, en 12 uyren vloeyde, doch dat sulcx niet lang en duerde, dan dat daer na weerom een onghereghelde ebbe en vloet volghde. Maer of dit om dese oirsaeck gheschiet, daer soudemen bescheyt af connen weten, alsmen de ervaringhen te werck stelde daer int 9 voorstel af gheseyt sal worden.

4   V E R V O L G H.

  Tis kennelick dattet een der twee vloettoppen t'welck een gestelde plaets naest comt, aldaer hoogher vloet veroirsaeckt als t'ander. Waer uyt volght dat wesende de Maen over de noortsijde, soo sullen des Eertcloots plaetsen over de noortsijde gheleghen hoogher vloet crijgen van de Manens vloettop, als van haer teghepunts vloettop. Maer wesende het teghepunt over de noortsijde, dat alsdan t'verkeerde ghebeuren sal.

M E R C K T.

  Uyt het voorgaende valt te besluyten, datter op den Eertcloot vier merckelicke verscheydenheden van ebben en vloeden sijn angaende de gheduericheyt.
  Ten eersten opt middelront altijt van ontrent 6 1/4 uyren, als int I voorbeelt en 2 vervolgh.
  Ten tweeden buyten t'middelront, tot op ontrent den 61 tr. 30 (1) der breede, alwaerse verschillen connen na t'inhout des 2 voorbeelts.
  Ten derden vanden 61 tr. 30 (1) tot byden aspunt, daerse tot sommige tijden elck van 12 uyren sijn, als int Merck des 3 vervolghs.
  Ten vierden onder den aspunt, daer ebbe en vloet altijt elck ontrent 7 daghen duyren als int I vervolgh.

5   V E R V O L G H.

  Tis kennelick dat deur de boveschreven twee voorbeelden en vervolghen, in welcke vloettoppen en ebronden op den Hemelcloot gheteyckent waren, lichtelick can verstaen worden de ghemeene regel van ander voorbeelden, diens vloettoppen en ebront daer op niet en sijn, doch daer op beteyckent connen worden metten ebbenvloettuych daer int begin deses voorstels af geseyt is.

  T B E S L V Y T.  Wy hebben dan ondersocht de gemeene gedaente van ebbe en vloet, na den eysch.

2   V O O R S T E L.

  Te verclaren d'oirsaeck waerom na de hooghe sprinckvloeden leegher ebben volghen dan na leeghe vloeden.

  T'wort dadelick bevonden dat de ebbe die nae sprinckvloet volght, leegher comt dan de ebbe na vloet ontrent vierdeschijn: Sulcx datmen in zeewercken die op diepe drooghe gront moeten ghemaeckt worden, als onder anderen nu ter tijt inde belegherde Stadt Ostende, na sprinckvloet wacht, om het strant leeghe drooch te hebben. D'oirsaeck hier af is openbaer om dese reden: Anghesien inde form van d'eerste bepaling t'water met sprinckvloet, die in saming en teghestant ghebeurt, in meerder menichte hoogher ghetrocken wort an F en H, dan ten tijde van vierdeschijn, soo moetet alsdan opt ebront IG meer ghebreken, en daer minder en leegher wesen dan ten tijde van vierdeschijn.

  T B E S L V Y T.  Wy hebben dan verclaert d'oirsaeck waerom na de hooghe sprinckvloeden leegher ebben volghen dan na leeghe vloeden, na den eysch.

  Tot hier toe sijn de voorstellen gheweest vande ghemeene eyghenschappen van ebbe en vloet: De volghende sullen van besonder wesen, te weten van de oirsaken waerom op besonder plaetsen des Eertcloots, de voorgaende ghemeene reghels gheen plaets en houden.

3   V O O R S T E L.

  Te verclaren de reden, waerom cleene wateren vande Maen en haer teghepunt, soo hooch niet ghetrocken en worden als groote.

  Men merckt niet dat cleene waterkens, als binnelantsche meerkens, grachten, water in een glas of ander vat, vande Maen opghetrocken worden: Nochtans mocht ymant dencken, so de eyghenschap der Maen waer t'water na heur inde hooghde te trecken, dat soude so wel over sulcke cleene behooren te geschien, als over ander der groote zeen: Ia datse de cleyne noch hoogher behoort te trecken, deur diense lichter sijn dan de groote.
Om hier af de reden te verclaren, laet ABCDEFG een vat vol waters sijn, elcke sijde als ABCD een rechthouck wesende 4 voet lanck, en 4 voet breet, en sal tegen de selve sijde ABCD perssen een ghewicht even an t'ghewicht van 32 voeten waters deur het 15 voorstel vande beginselen des waterwichts, en t'geheel water sal begrijpen 64 voeten. Ghenomen voort dat elcke sijde die wy gestelt hebben op 4 voet lanck en breet, ghemaeckt sy van 4 plancken elck lanck 4 voet, en breet I voet, als de planck AHID met dierghelijcke, en sal teghen elcke planck ancommen een ghewicht even an t'ghewicht van 8 voeten waters, als vierendeel vande 32 voeten, en sullender in als sijn 16 sulcke plancken.

Ghenomen voort dat elcke planck om in die standt ghehouden te worden, een teghendrucking moet hebben van buyten, even so stijf als t'water van binnen, dat is t'ghewicht ghelijck voor gheseyt is van 8 voet waters: Hier toe neem ick te wesen 64 verscheyden crachten, of om by claerder voorbeelt te spreken 64 mannen, te weten soo veel alsser voeten waters int vat sijn, en sal commen tegen elcke planck 4 mannen.
Laet nu K een ander cleender vat vol waters sijn, ghemaeckt alleenelick van 4 plancken, even en ghelijck mette voorgaende, en sal dat vat begrijpen 4 voet waters, staende 4 voet hooch. Dit soo sijnde, dat ymant nu aldus seyde: Anghesien 64 mannen ant groot vat connen houden 64 voeten waters 4 voet hooch, soo connen 4 mannen ant cleen vat houden 4 voet waters 4 voet hooch, en wilde over sulcx teghen elcke der vier plancken des cleen vats K, stellen alleenelick een man, daer teghen yder planck des groot vats ghestelt sijn 4 mannen, dat waer ghemist, om dat teghen elcke planck des cleen vats, even soo veel ghewicht perst als teghen elcke planck des groot vats deur het 11 voorstel vande beginselen des waterwichts. Sulcx dat teghen de 4 plancken des cleen vats, niet en souden moeten ghestelt sijn 4 mannen, om t'water in die standt te houden, maer I6 mannen: En vervolghens 4 mannen en sullen 4 voeten waters int cleen vat soo hooch niet connen opperssen, als 64 mannen sullen connen opperssen 64 voeten waters int groot vat. Waer uyt wijder volght, dat soo een bevelhebber over sulck volck, tot een cleen water een menichte van mannen veroirdende, in sulcken reden totte mannen teghen een groot water, als het cleen water tottet groot, dat hy daer me de cleene wateren soo hooch niet perssen en sal als de groote: En alsoo is derghelijcke te verstaen mette Maen en haer teghepunt, welcke deur haer trecking over eveveel waters eveveel ghewelts doende, en trecken de cleene wateren soo hooch niet als de groote: En vervolghens hoe wel sy heur treckende werck soo sterck doen op cleene waterkens als op groote, soo en cant nochtans op de cleene om de boveschreven oirsaken niet bemerckt worden.

  T B E S L V Y T.  Wy hebben dan verclaert de reden waerom cleene wateren vande Maen en haer teghepunt, so hooch niet ghetrocken en worden als groote, na den eysch.

4   V O O R S T E L.

  Te verclaren de reden waerom de vloet tot veel plaetsen niet an en comt van oosten na westen, ghelijck de gemeene reghel der spiegheling mebrengt.

  Het blijckt deur het 2 [3] voorstel, dat cleene waters soo hooch niet ghetrocken en worden als groote: Hier uyt volght dat rivieren cleene waters sijnde, in haer selven gheen vloet en hebben, en dat de vloet diemender in siet, niet uyt de rivier, maer uyt de zee comt, waer uyt wijder volght, dat alst vande mont der rivier opwaert, of na de lantsijde, van westen na oosten streckt, dat dan de vloet daer in moet loopen, teghen de ghemeene reghel van westen na oosten, en die strecking der rivier anders sijnde, so comt den vloet oock anders in. Als de vloet commende uyt zee in Schelde loopt van Berghen op Zoom na Antwerpen zuytwaert van daer na Baestroo ghelijck haer de form der rivier leyt.

T'gene wy hier gheseyt hebben vande zee en een rivier, verstaet hem oock alsoo met een groote zee en een cleene: Als by voorbeelt, men siet langs de Fransche, Vlaemsche en Hollantsche stranden, den vloet incommen uyt westen na oosten, en dat deur dien de groote wijde Spaensche zee streckende tot America toe, ghescheyden wort met Engelant en Schotlant, vande cleene Duytsche zee, in welcke sulcke verheffing niet wesende als in d'ander, soo comt de groote vloet uyt de groote zee tusschen Enghelant en Vranckrijck daer invallen van westen na oosten, ghelijck wy vooren van t'vallen des vloets in een rivier gheseyt hebben; T'welck in veel zeen schijnende teghen de ghemeene reghel der spiegheling te wesen, nochtans om bekende oirsaken soo wesen moet.

  T B E S L V Y T.  Wy hebben dan verclaert de reden waerom de vloet tot veel plaetsen niet an en comt van oosten na westen, ghelijck de ghemeene regel der spiegheling mebrengt, na den eysch.

5   V O O R S T E L.

  Te verclaren d'oirsaeck, waerom dattet tot veel plaetsen gheen hoochste water en is, wesende de Maen of haer teghenoverpunt int middachront, ghelijck de ghemeene reghel der spiegheling mebrengt.

  Angesien de vloet der cleene zeen, veroirsaeckt wort deur de vloet der groote ghelijck int 4 voorstel gheseyt is, soo volght daer uyt dat de plaetsen der cleene zee naest de groote ghelegen, eer hooch water moeten hebben als ander verder plaetsen der cleene zee: Daerom alwaert inde groote zee altijt hooch water wesende de Maen of haer teghepunt int middachront, soo en cant op den selven tijt tot ander plaetsen verre ghenouch inde cleene zee gheen hoochste water sijn: Ghelijckmen siet in ons cleene Duytsche zee, alwaer de oostlicker plaetsen later vloet hebben dan de westelicker.

  T B E S L V Y T.  Wy hebben dan verclaert d'oirsaeck waerom dattet tot veel plaetsen gheen hoochste water en is wesende de Maen of haer teghenoverpunt int middachront, ghelijck de ghemeene reghel der spiegheling mebrengt na den eysch.

6   V O O R S T E L.

  Te verclaren d'oirsaeck waerom sprinckvloet tot sommighe plaetsen deurgaens eenighe dagen later comt dan met volle of nieu Maen.

  Int 5 voorstel is gheseyt, dattet hoochste water tot ettelicke plaetsen eenighe uyren gheschiet na de comst der Maen of haer teghenoverpunts int middachront, waer uyt niet vreemt en is dat de sprinckvloeden die altijt metten hoogen vloet commen, aldaer oock soo veel uyren later vallen dan na de ghemeene reghel: Maer ettelicke daghen van volle en nieu Maen te verschillen ghelijck dadelick bevonden wort (want voor Hollandt, soo ick van zeevolck verstae, verschillet over de twee daghen, westwaert min, oostwaert meer) dat mocht ymant bedencking gheven. Om hier af d'oirsaeck te verclaren, ick segh voor al kennelick te wesen deur t'ghene gheseyt is int 4 voorstel, dat sprinckvloet der rivieren en cleene zeen, niet en commen uyt haer selven, maer veroirsaeckt sijn deur de sprinckvloet der groote zee, waer uyt volght dattet verschil des tijts tusschen de

sprinckvloeden van een groote en cleene zee, grooter can sijn dan t'verschil des tijts tusschen de sprinckvloet der groote zee en een rivier, uyt oirsaeck dat de rivierens sprinckvloet om het afcommende water dat achter veel hoogher is, niet soo verre loopen en can als de sprinckvloet der cleene zee, die van achter soo veel niet hoogher en is.
Om hier af deur een form breeder verclaring te doen, laet ABCDEFG het oppervlack der cleene zee beteyckenen, waer af de verheventheyt A, sy ande mont der groote zee beduydende den hooghen sprinckvloet, welcke binnen ses uyren daer na ten leeghsten sijnde, en ses uyren daer na weerom ten hoochsten, soo wort die cleene zee in gheduerlicke beweging ghehouden, met verscheyden hooghe sprinckvloeden, en ebben tusschen beyden, d'een achter d'ander, al veroirsaeckt uyt den eersten hooghen sprinckvloet A, wordende allencx cleender en cleender, sulcx datmen ten laetsten geen ebbe en vloet meer en merckt.

Maer wanttet eenighe daghen can anloopen eer den eersten hoogen sprinckvloet A, comt totten laetsten hooghen sprincvloet G, en dat de hooghe vloeden in alle nieu en volle Maen oock den sprinck me brenghen als gheseyt is, soo en can den grootsten vloet diemen sprinck noemt an A ten grootsten wesende, haer aldergrootsten vloet te weten sprinck an G, niet veroirsaken dan soo veel tijts na nieu of volle Maen, als den eersten sprinck an A, behouft om over al de sprinckvloeden B, C, D, E, F, tot G te commen, t'welck na dattet verre is ettelicke daghen an can loopen:
Als by voorbeelt: Angesien het na luyt der Almenacken, met volle en nieu Maen hooch water is tot Calis ten 10 uyren: Tot Nieupoort ten 11 uyren: Tot Ostende ten 11 1/2 uyren. Tot Blanckeberghe te I uyr: Tot Vlissinghen ten 2 uyren: Tot Berghen op Zoom ten 4 uyren: Tot Antwerpen ten 6 uyren: Tot Baestroo ten 8 uyren: Soo is de vloet I uyr doende met te commen van Calis tot Nieupoort: 1/2 uyr van Nieupoort tot Ostende: 2 uyren van Ostende tot Blanckeberghe: 1/2 uyr van Blanckeberghe tot Vlissing: 2 uyren van Vlissing tot Berghen op Zoom: 2 uyren van Berghen op Zoom tot Antwerpen: 2 uyren van Antwerpe tot Baestroode: Maeckt t'samen om den vloet te commen van Calis tot Baestroo 10 uyren.
Waer uyt blijckt dat wanneert te Calis sprinckvloet is, so moetet te Baestroo 10 uyren daer na eerst sprinckvloet wesen. En die derghelijcke berekende op een plaets van Baestroo veel verder westwaert dan Calis, soude also in plaets van 10 uyren meughen vinden verschil van eenighe daghen: Daerom al ist dat sprinckvloet ter plaets daer geen hinder en is, met volle Maen comt, volghende de ghemeene reghel der spiegheling, soo moet nochtans om t'belet der uytstekende landen, tot sommighe plaetsen de sprinckvloet eenighe daghen nae volle en nieu Maen commen.

  T B E S L V Y T.  Wy hebben dan verclaert d'oirsaeck, waerom sprinckvloet tot sommighe plaetsen deurgaens eenighe daghen later comt dan met volle of nieu Maen, na den eysch.

7   V O O R S T E L.

  Te verclaren d'oirsaeck waerom tot sommighe plaetsen verder vanden vloettop gheleghen als ander, nochtans hoogher vloet comt.

  Na de ghemeene reghel der spiegheling, so behoort den vloet ten hoochsten te wesen anden vloettop, en de plaetsen die den vloettop naerder sijn, behooren den vloet oock hoogher te hebben als ander verder daer af ghelegen; nochtans sietmen dadelick tot veel plaetsen t'verkeerde ghebeuren. Om hier af d'oirsaeck te verclaren, soo segh ick eerst by voorbeelt aldus: Men siet dat een bare waters commende teghen een hooft in zee uytstekende, datse daer vooren verhoocht, ja daer overloopt veel hoogher als ander baren in zee: De reden daer af is dese: Soo t'voorste der baer teghen t'hooft steutende alleen waer sonder vervolgh van water, het soude als kennelick is stracx te rugghe keeren sonder sulcke hooghe verheffing te doen: Maer de rest der sware groote baer op haer ganck wesende, en can op soo corten tijt niet keeren, dan het voorste water wort opghehouden van het volghende, en dat volghende oock van ander volghende, sulcx dat t'een t'ander onderhoudende en voortdringhende, het gheraeckt tot die voorschreven verheffing, hoogher dan t'ghemeen water der zee.
Dit verstaen sijnde, laet ons het heel verheven water eens vloets nemen voor een baer, welcke ettelicke mijlen lanck sijnde, ten is gheen wonder dat daer af tot sommighe plaetsen daerse recht teghen an comt, hoogher verheffing gheschiet dan in zee, als by voorbeelt de vloet der groote Spaensche zee, treckende na de leeghe cleyne Duytsche zee als boven geseyt is, en vallende teghen de landen des inhams van Bretaigne, crijcht een verheffing boven de ebbe van 10 of 11 vamen, dats hoogher dan de vloet tot ander plaetsen die den vloettop naerder sijn, ja hoogher dan onder den vloettop self, en dat om bekende reden.

  T B E S L V Y T.  Wy hebben dan verclaert d'oirsaeck, waerom tot sommighe plaetsen verder vanden vloettop ghelegen als ander, nochtans hoogher vloet comt, na den eysch.

8   V O O R S T E L.

  Te verclaren d'eyghenschappen dieder van ebbe en vloet sijn souden, soose gheschiede deur persing der Maen en haer teghepunt.

  Wy hebben tot hier toe de saeck ghenomen, al of de Maen en haer teghepunt het zeewater na hun trock of soghen, volghende t'inhoudt van d'eerste begheerte: Maer sooder een verkeerde eyghenschap van persing in waer, soo souden eenighe reghelen verkeert vallen. Om van t'welck by voorbeelt te spreken, laet inde volghende form de letteren van beteyckening wesen als inde form der I bepaling, uytghenomen dat de Maen K, en haer teghepunt L, nu t'water niet en trecken als daer, maer perssen als hier, sulcx dat de lini FH nu corter sy dan IG. T'welck soo ghenomen, F en H sullen ebtoppen sijn, IG vloetront, en veel gedaenten van ebbe en vloet sullen op verkeerde wijse commen vande voorgaende des I en 2 voorbeelts, oock des I, 2, 3, en 4 vervolghs vant I voorstel.

  Ten eersten, soo salt ter plaetsen daer de Maen boven is leegh water sijn, teghen d'eerste stelling.
  Ten tweeden, gaende de Maen onder des duysteraers 90 tr. soo sal t'ghene int 2 voorbeelt des I voorstels berekent wort op 8 uyren 5 (1), sijn van 3 uyr 55 (1); En weerom verkeert dat daer berekent wiert op 3 uyr 55 (1), sal sijn van 8 uyr 5 (1).
  Ten derden, sal t'water op des Eertcloots aspunten ten hoochsten sijn, loopende de Maen onder den evenaer, en ten leeghsten wesende in haer uyterste noortsche en zuytsche breede, teghen de reghel des I vervolghs vant I voorstel.
  Ten vierden, een der twee ebtoppen dat een ghestelde plaets naest comt, veroirsaeckt aldaer leegher ebbe als t'ander: T'welck verschil heeft vant 4 vervolgh des I voorstels.
  Ten vijfden, blijcket dat plaetsen naerder den aspunt, dan de Maen den Evenaer, alsdan vant vloetront niet gherocht worden, sulcx datse op dien tijt so hooghen vloet niet en crijghen, als plaetsen daer het vloetront over comt, teghen de reghel vant 3 vervolgh des I voorstels.

  Nu welcke stelling van beyden recht is, of wat ander derde int natuerlick wesen mach sijn, daer af acht ick ons dadelicke ervaringhen te ghebreken; maer hoemen daer toe soude meughen commen, van dies sal ick mijn ghevoelen int volghende voorstel segghen.

  T B E S L V Y T.  Wy hebben dan verclaert d'eyghenschappen dieder van ebbe en vloet sijn souden, soose deur persing der Maen en haer teghepunt gheschiede.

9   V O O R S T E L.

  Te verclaren hoet schijnt datmen de saeck an soude meughen legghen, om te gheraken tot grondelicker kennis van ebbenvloet dander nu af is.

  Als ebbe, vloet en sprinck, niet en overcommen in tijt en grootheyt, mette gemeene rekening der ghetijden daer de Schippers hun na ghevougen, als wat vrougher of later ghebeur[en]de, of datter leeghe vloet comt, met wint die nochtans hooghe vloet veroirsaeckt, of verkeert hooghe vloet met wint die cleene vloet mebrengt, men segt dan ghemeenelick daer moet ander wint in zee sijn, of gheweest hebben, daert nochtans misschien sal meugen ghebeurt sijn om redenen der ghemeene reghel die wy boven beschreven hebben, of by anderen daer af beschrijvelick sijn. Doch want hier uyt somwijlen volcht verlies van schip lijf en goet, soo en schijnet niet buyten reden datmen tracht na sekerheyt en kennis der oirsaken deser stof.
Maer want uyt veel ghewisse ervaringhen de sekerste reghels gemaeckt worden, so soudet seer voorderlick sijn dat veel menschen, tot allen plaetsen des Eertcloots daert te pas can commen, daghelicx gasloughen en opschreven al t'ghene sy dadelick daer af sien gebeuren, als tot wat uyr ebbe, tot wat uyr vloet comt, metende oock de hooghde van yder vloet, en de leeghde van yder ebbe, daer by opteyckenende de winden of stilten dieder dan sijn, sulcke schriften daer na int ghemeen, en (soo den Gaslagher self gheen spieghelaer en is) ter hant der spieghelaers commende, sy souden sien hoe alles mette ghemeene spiegheling overquaem, acht nemende op des ghemeene reghels belet van landen en winden.
Tis oock te weten dat d'ondersoucking der ghemeene ghedaente van ebbe en vloet daer int 2 voorstel af gheseyt is, bequamelicxt soude meughen gheschien op cleene Eylandekens in een groote zee geleghen, en (om geen hinder der ebbe en vloet te hebben) seer verre van lant, als Sint Helena en dierghelijcke. Hier uyt soudemen meughen mercken, ten eersten ofter recht onder de Maen en haer tegepunt twee vloettoppen loopen met een ebront, volghende t'eerste ghestelde: Of twee ebtoppen met een vloetront, volghende het tweede ghestelde des 8 voorstels.
  Ten tweeden, als de Maen onder den evenaer loopt, of dan ebbe en vloet 6 1/4 uyren achter malcander volghen na t'inhout der spiegheling verclaert in des I voorstels I voorbeelt.
  Ten derden, als de Maen met groote afwijcking vanden evenaer loopt, of dan sulcke tijden tusschen ebbe en vloet, verschillen na t'inhout der spiegheling verclaert in des I voorstels 2 voorbeelt; of nae t'inhoudt des 2 lidts vant 8 voorstel, want ons dat oock versekeren soude van suyging of persing.
  Ten vierden, of t'water ontrent des eertcloots aspunten ten leeghsten is loopende de Maen onder den evenaer, volghende t'eerste ghestelde, als int I vervolgh des I voorstels, of ten hoochsten volghende het tweede ghestelde, als int 8 voorstels derde lidt, t'welck ons van suyging of persing oock soude wetenschap gheven.
  Ten vijfden, of alsdan dien vloet hoogst comt, wiens treckende cracht te weten der Maen of haer teghepunts, naest des Doenders toppunt {Efficientis punctum verticale.} is, na t'inhout der spiegeling verclaert in des I voorstels 2 voorbeelt; Of anders dat de vloeden even hooch commen, maer datter sulck verschil inde ebben valt, t'welck uyt persing volghen soude. Alle welcke dinghen soose bevonden wierden te overcommen met een der twee voorgaende spieghelinghen, t'soude verstrecken tot sekerheyt des handels: Maer verschillende men soude deur dat ghevonden meughen trachten na verbetering.

  T B E S L V Y T.  Wy hebben dan verclaert hoet schijnt datmen de saeck an soude meughen legghen, om te geraken tot grondelicker kennis van ebbe en vloet d'ander nu af is, na den eysch.

E B B E N V L O E T S

E Y N D E.