[ ... ]

V A N D E   V E R N I E V W I N G   D E S

Wysentijts, t'welck is verclaring hoet schijnt datmen de
saeck mocht anlegghen, om allencx weerom te ghe-
raken an sulcke groote wetenschappen alsser
inden Wysentijt geweest sijn.
Nghesien het seker is de mensch tot eenighe tijt soo seltsame groote wetenschap ghehadt te hebben als inde 6 bepaling verclaert is, en dat mijns wetens nerghens an en blijckt sijn verstant een haer vermindert te wesen, so gevet met reden vermoen, meughelick te sijn dat hy daer an weerom soude connen gheraken, by aldien hyder sulck middel als voormael toe gebruyckte. T'selve heeft my veroirsaeckt te schrijven mijn ghevoelen, van t'gene de mensch nu ghebreeckt dat hy doen hadde: Alles vervatende in vier leden, waer af de somme, die ick daer nae van elcke breeder verclaren sal, dusdanich is.

I   L I D T.

  Ten eersten ghebreken ons seer veel dadelicke ervaringen daermen de consten een vasten gront op gheeft. Om tot sulcke ervaringhen te gheraken, soo souden hun seer veel menschen t'samen daer toe moeten begheven.

2   L I D T.

  Om te gheraken tot soo groote menichte van menschen als hier toe noodich sijn, soo souden de voorschreven ervaringhen en oeffeningen der consten ghehandelt moeten worden by een gheslacht {Gentem.} in sijn eyghen angeboren tael, welcke om wat besonders daer in uyt te rechten, besonderlick goet soude moeten wesen, t'welck ick sedert den Wysentijt niet en merck gheschiet te sijn, uytghenomen byde Griecken, maer alleenlick int stick der Meetconst, want de rest en treft niet.

3   L I D T.

  Na dien goede talen noodich sijn, men soude om na goede talen te connen trachten, voor al moeten weten waer in talens goetheyt bestaet, want die rechte kennis nu by soo weynich menschen is, datse met d'ander wetenschappen des Wysentijts verloren schijnt.

4   L I D T.

  Anghesien goede oirden in beschrijving en leering der consten, tot haer bevoordering seer behulpich is, t'waer oiboir daer op vlietich te letten, en met goet oirdeel van dies t'beste te verkiesen. Tot welck eynde ick in stof der wisconsten gheen beter en merck, dan d'oirden des Wijsentijts.

V E R C L A R I N G   D E S   I   L I D T S.

  Maer om van elck deser vier leden breeder reden te geven: En ten eersten dat ons veel dadelicke ervaringhen gebreken, daermen de consten een vasten gront op geeft, ick sal tot verclaring van dien beginnen met voorbeelt des Hemelloops, tot kennis van welcke die des Wysentijts openbaerlick gherocht sijn deur een groote menichte van ervaringhen, als breeder daer af inde 6 bepaling gheseyt is, en noch breeder gheseyt sal worden int eerste voorstel des volghenden boucx vande Sonloop , voort inde boucken der Dwaelderloopen, daer wy berekende dachtafels voorbeeltsche wijse ghebruycken sullen al ofse deur ervaringhen becommen waren, en bethoonen hoe t'vinden der Dwaelderloopen daer deur al een ander lichte anvanck en voortganck crijcht, danmen sedert den Wysentijt ghebruyckt heeft.

  Al dit overleyt wesende, ick acht openbaer ghenouch te sijn, ghebreck van overvloet der ervaringen, oirsaeck te wesen dat de menschen met groote moeyte en hooftbreking, hun tijt overbrenghen met te soucken Hemelloopsche gedaenten die alsoo niet vindelick en sijn.
T'gaet hier me, op dat ickt deur voorbeelt van Eertclootsche stof noch opentlicker verclare, als met eenen varende langs de cant vant onbekende Zuytlandt {Terra incognita Australis.}, en siende de mont van een groote rivier daer uyt aldus beslote: Langs groote rivieren sijn vruchtbaer landen: In vruchtbaer landen langs groote rivieren verkiesen veel menschen haer wooning: Daer veel menschen woonen geraken goede Steden: Daerom an die rivier legghen groote welvarende Steden.

En of hy voort op sulck ghestelde (deur een ghesien deel vant heel besluytende) sulcke Landen en Steden in caerte teyckende, denckt eens wat sekerheyt of ghelijckheyt die mette Landen soude hebben, en hoe sulcke caerten en schriften souden overcommen mettet ghene men daer na dadelick sage, want daer deur machmen met een verstaen, wat sekerheyt datter can wesen in besluyt van eens Dwaelders heelen loop, uyt een ghesien deel ghetrocken, en hoe dat sulcke reghelen en schriften souden connen overcommen mettet ghene wy daer na dadelick sien.

  Nu sulcx als hier gheseyt is vande noodighe ervaringhen in stof des Hemelloops, dergelijcke is oock te verstaen van ander, als Ebbenvloet, tot wiens grondelicke kennis ons louter ervaringhen ghebreken, daer int volghende 6 bouck afgheseyt sal worden: S'gelijcx vant Eertcloots Stofroersel int volgende 2 bouck beschreven: Voort Ervaringhen der Steroirdeelen {Iudicariæ Astrologiæ.}, of voorsegginghen deur Sterren: Oock der Stofscheyding {Alchimiæ.}: En Ghenesing, waer inmen (om niet te bewijsen met, Hippocrates segt) al een ander dadelicke oeffening soude moeten wesen soo in opsnijding {Anatomia.}, als ondersoucking vande ghedaenten der cruyden en Gheneesstoffen {Medicamentorum.}, die veel door stofscheyding ghevonden worden. Maer want van elck van dese int besonder te schrijven, meer tijts soude behouven dan my te pas comt, en dan noodich schijnt daer an te besteden, so sal ickt cortheyts halven overslaen.

  Ick houde dan voor openbaer, dat ghelijck int eerste lidt gheseyt is, ons seer veel dadelicke ervaringhen ghebreken, daermen de consten een vaste grondt op gheeft. Maer om nu te verclaren dat (ghelijck daer voorder staet) om tot sulcke ervaringhen te gheraken, seer veel menschen t'samen hun daer toe souden moeten begheven, ick sal weerom met voorbeelt des Hemelloops beginnen.
Ten eersten, een mensch en can niet gheduerlick by dage by nachte, Iaer uyt Iaer in, gaslaen de Dwaelders plaetsen en alles datter noodich is: Maer een seer groote menichte sulcx doende, t'ghene by d'een ghebreeckt, wort by d'ander bevonden.
Ten tweeden, de ervaringhen van eenen, al warense in haer selven gewis, soo en verstreckense anderen nochtans tot gheen seecker gront, om int veroirdenen der spieghelinghen {Theoriarum.} daer op te werck te gaen, deur diender gheen proef af en is: Maer seer veel verscheyden menschens ervaringhen, die daer nae teghen malcander overleyt sijnde, bevonden worden so na t'overcommen als de saeck vereyscht, daer machmen op steunen. Tot voorbeelt van desen connen verstrecken de ervaringhen onlancx ghedaen tusschen den Doorluchtighen Vorst Willem Landtgraef van Hessen, en den vermaerden Gaslagher {Observatorem.} Tuychobrahe in druck uytgaende [1596]: Ervaringhen voorwaer diens ghelijcke ick sedert den Wysentijt niet en merck ghebeurt te wesen. En sulcke soudemen dan met groote menichte vinden.
Ten derden, soo isser dickwils tot sommighe plaetsen overtogen locht, inder voughen datmender in ettelicke weken geen Hemelsche lichten en siet: In sulcken ghevalle canmen dan hebben d'ervaringhen van anderen ghedaen inde Landen daert clare locht was.
Ten vierden soo souder tusschen de Gaslaghers een eergiericheyt en twist te verwachten staen, willende elck het sijne voor best bewijsen, waer me de consten (hoe wel de menschen daerentusschen int stuck der seden hun dickwils misgaen) gemeenlick gheen cleene voortganck en crijghen: Daer anders den handel by weynich menschen bestaende, elck sijn vonden bewaert en verberght.

  Angaende sommighe achten de stof te weerdich te sijn om vande gemeente ghehandelt te worden, en alleen den Vorsten toestaet: Mijn ghevoelen is daer af anders, want de Vorsten des Eertrijcx sijn weynich, en onder die weynighe isser luttel dieder een natuerlicke gheneghentheyt toe hebben.

Siet eens tot voorbeelt van desen t'gene den Coninck Alfonsus weervoer, die tottet maken der tafels op sijn naem uytgaende, over de vier hondert duysent ducaten oncosten dede: Seker sijn yver tot sulcken const was lovelick, maer wat isser eyntlick uytgherecht? niet besonders, want sijn Wisconstnaers hebben sonder nieuwe ervaringhen, te werck ghegaen op Ptolemeus bloote stelling, waer uyt met die groote schat niet dan wat onsekers ghemaeckt en conde worden. Maer dese const byde ghemeente ghehandelt wesende, men can alles met meerder sekerheyt en kennis der oirsaken voor niet crijghen.

  Nu sulck voorbeelt als ick hier tot verclaring des voornemens ghetrocken heb uyt Hemelloopsche stof, derghelijcke soudemen oock meughen bybrengen uyt ander consten: Maer achtende hier me ghenouch te blijcken dat om in elck veel ervaringhen te crijgen, noodich is dat seer veel menschen t'samen hun daer toe souden moeten begheven, ick sal die om cortheyts wille overslaen, en voortvaren.

V E R C L A R I N G   D E S   2   L I D T S.

  Angaende het tweede lidt, te weten dat om te gheraken tot soo grooten menichte van menschen als hier toe noodich sijn, dese oeffening der consten soude moeten ghehandelt worden by een gheslacht in sijn eyghen angheboren tael, welcke om wat besonderlicx daer in uyt te rechten, besonderlick goet soude moeten wesen, hier op segh ick aldus:
Soude een ghemeente haer in een const oeffenen, sy soude moeten de tael verstaen daerse in gheschreven is, t'welck haer eyghen tael moest wesen, want hoe wel ettelicke ouders hun kinders t'Latijn doen leeren, waer in men de vrye consten nu meest handelt, de selve sijn weynich int ansien vande gemeente. Ten anderen leertmen de Ionckheyt t'Latijn, om hun eyntlick te begheven totte Rechten, Godheyt, of ghenesing: Isser onder de sulcke ymant die hem daer na gantschelick totte Wisconsten schickt, dat ghebeurt seer selden, en ghemeenelick teghen hun ouders danck, ghelijck onder anderen den vermaerden Gaslagher Tuychobrahe hem schrijft ghebeurt te sijn: Daer isser onder die oock een grooten deel, welcke hun tijt voort deurbrenghen in oeffening der Latijnsche spraeck, leerende veersen der Dichters {Poëtarum.} van buyten, om op alle dingen die in gemeene t'saemspraeck voorvallen, een Latijns veers te connen vervoughen: Soucken voort bloemkens van woorden en spreucken om in haer brieven en schriften te pas te brenghen: En hoe wel sulcke opghetoeyde*) stijl an sommighe mishaecht, soo isser nochtans veel ander dieder hun niet me versaen°) en connen.
In somme men vintter onder soodanighe weynich die hun volcommelick totte wisconsten begheven, en daerom ist noodich ghelijck wy gheseyt hebben dese stof ghehandelt te worden inde ghemeentens aengheboren tael. Doch moetse daer benevens noch goet sijn, connende alles uytbeelden dat totte saeck noodich is.
Maer want dit stuck der talen een vande voornaemste punten is, die my doen wanhopen van weerom tot een wysetijt te meughen gheraken, om dat als vooren gheseyt is, metten onderganck van veel wetenschappen des selfden wysentijts, oock t'ondergegaen schijnt s'menschen kennis of oirdeel van goetheyt der talen, en dattet swaricheyt sal hebben hun dat te doen verstaen, soo moet ick na mijn vermeughen daer af breeder mijn ghevoelen verclaren.

---

  [ *)  Zie WNT, 'optooien'.]     [ °)  Zie WNT, 'verzaden': verzadigen.]

Tis openbaer dat de Francoysen (op dat wy met voorbeelt der Fransche tael beginnen) de vrye consten in haer spraeck meer beschrijven als ander volcken, t'welck wel oirsaeck is datter hemlien in haer gemeente meer menschen daer in oeffenen, dant souden by aldienser niet af en handelden, maer wantse daer in seer veel Griecksche en Arabische constwoorden stellen, de groote voortganck met kennis der oirsaken, om weerom tot een Wijsentijt te geraken, en can daer uyt niet volgen: Want alsmen de constwoorden niet grondelick en verstaet, als by voorbeelt inde Fransche tael te seggen van Prostapherese, Parallaxe, Nadir, Almincantarat, en veel dergelijcke, haer beteyckening geduerlick t'onthouden valt de gemeente lastich, de oeffening moeylick, verdrietich, en de saeck van slappe voortganck, sy en connen niet verbeteren gebreckige constwoorden die dickwils beter bepaling vereysschen, noch de dwalingen mercken dieder uyt volgen, dan verblijden hun te connen spreken woorden die ander haer lantslieden niet en verstaen, en datmen hun met verwondering voor Hoochgeleerden hout.

  Maer groote dwalingen uyt onverstaen qua constwoorden*) te volghen, dat hebben wy int voorgaende tot sommige plaetsen anghewesen, ende veel meer soudemender noch connen byvoughen, dan sullent laten ghenouch sijn mette groote gemeene oude raserie inde stof der Singconst {Matheriæ Musicæ.} vande redens der toonen, waer in de palen der vijfde gestelt sijn van 3 tot 2, uyt het welcke na vergaring en aftrecking der redens bevonden worden tweederley halftoonen, d'een grooter als d'ander, de minste van 256 tot 243, d'ander van 256 tot bycans 240: Het welck anders geseyt aldus te verstaen is, de heele snaar eens speeltuychs ghedeelt in 256 even deelen, en daer af gestopt de 13 (als overschot van 256 boven de 243) soo sal tgeluyt der heele snaer, tegen t'geluyt der 243 deelen, maken de cleenen halftoon: Maer vande voorschreven 256 deelen ghestopt de 16 (als overschot van 256 boven de 240) soo sal t'gheluyt der heele snaer teghen t'gheluyt der 240 deelen, maken den grooten halftoon:
En om by voorbeelt daer af noch claerder te spreken, de banden die de halftoonen ande halsen der speeltuyghen onderscheyden, en sullen niet everedelick malcander naerderen, gelijckse deur Luytslagers en ander na t'gehoor geleyt worden, dan die des grooten halftoons, sullen wel soo veel wijder moeten liggen als ontrent het vierendeel der langde tusschen d'ander. Maer want sulcx niet overeen en comt mette ware halftoonen die wy uyter natuer al evegroot singen, of mette legging der banden diemen na t'natuerlick gehoor ande halsen der speeltuygen vervought, soo heeft dit by de Griecksche Spiegelaers {Theoricos.} der Singconst groote dwalingen veroirsaect, hemlien al tastende daer af doen handelen, goe gheluyden voor quaet oordeelen, ende een onghegront werck beschrijven.

  Maer om hier af by cort voorbeelt wat claerder te spreken, t'is te weten dat de vijfde diens ghemiste reden ghestelt is op Reden 3/2, ghetrocken sijnde vande achtens {Octavæ.} ware Reden 2/1, blijft de vierdens Reden 4/3, die getrocken vande vijfdens Reden 3/2, blijft des toons of groote eerstens Reden 9/8, waer toe noch sulcken reden vergaert comt den tweetoon of groote derde 81/64, die ghetrocken vanden tweenhalftoon of cleene vierde, dats van Reden 4/3, blijft voor den halftoon als vooren Reden 256/243, die ghetrocken van Reden 9/8 des toons, blijft voor de ander halftoon Reden 2187/2048, dats bycans Reden 256/240, want seggende 2187, geeft 2048, wat 256 ? comt naghenouch 240: Sulcx dat dese stelling mebrengt twee oneven halftoonen d'een grooter als d'ander, die ons inde dadelicke sanck niet en ontmoeten, ghemerct wy de selve gelijck vooren geseyt is, al evegroot singen: En nochtans hebben de Spiegelaers over duysent en veel hondert jaren, geduerlick blijven seggen de reden der vijfde van 3 tot 2 wel gestelt te sijn: Dat voorwaer merckelick getuychnis geeft de menschen van Pytagoras tijt af (die, hoewelmen daer an twijffelen mocht, den Vinder {Inventor.} geseyt wort) tot nu toe niet genouch verstaen te hebben, wat everedenheyt met haer vergaring en aftrecking is.

---

  [ *)  Betekenis: niet begrepen verkeerde woorden uit de wetenschap.]

Om van t'welck by voorbeelt te spreken, genomen dat ymant weet of toelaet, vier pinten waters een stoop te maken, maer soo dickwils hy in een vat twaelfmael een maet giet die hy meent een pint te doen, soo dickwils bevint hy min dan drie stoop: Nu soo die mensch niet en wist dat sijn genomen maet cleender dan een pint moest wesen, t'soude by de gene die wel ghenouch weten wat pinten stoopen en haer vergaringen sijn, voor een groote slechticheyt gehouden worden: En alsoo mach t'ander oock voor een groote slechticheyt gehouden worden byde gene die wel genouch weten wat everedenheyt met haer vergaring en aftrecking is.
Maer wat mach hier af d'oirsaeck wesen? De voornaemste schijnt dat de menschen onbequaem constwoorden gebruycken: Als datmen by ons in plaets vant inlandich woort everedenheyt, genomen heeft het uytheems Proportie. Want die t'woort Everedenheyt uytspreken, hun comt inde sin te seggen, hier en sijn geen even redenen, hoe souder dan everedenheyt wesen? welcken inval den genen soo niet en ontmoet, die altijt t'onverstaen woort proportie inde mont hebben. Angaende der toonen ware reden, welcke ymant hier begeeren mocht, anghesien dit haer plaets niet en is, soo sal ick die int laetste stuck der ghemengde stoffen vervoughen, en daerentusschen meughen sy die welgenouch weten wat everedenheyt met haer vergaring en aftrecking is, verstaen hoe de oude en nieuwe schrijvers, groote boucken gemaeckt hebben diese seggen te handelen vande Singconstige everedenheyt, sonder nochtans die te raken: En dat der Griecken grootste, middel, en cleynste soetluydicheyt {Harmonia maxima, media, minima.}, niet dan ghedwaelde rammelingen en sijn, die veel menschen in ydelheyt den tijt doen verliesen: Voort hoe de onvolcommenheyt die sy hun segghen inde toonen te vinden, als d'een heele grooter als d'ander, en d'een halve grooter als d'ander, t'welck d'een dus d'ander soo verlappende en verdeelende, niet en is onvolcommenheyt der toonen, maer quaet vervolgh commende uyt qua stelling des redens der vijfde van 3 tot 2.

  Ant voorgaende sietmen merckelick hoe veel datter an goe verstaenlicke constwoorden gelegen is, en hoe sy dwalen die de vermenging der uytheemsche woorden voor de Fransche talens (op dat wy weerom daer an commen) suyvering en verrijcking achten, dat nochtans niet dan haer vervuylling en veraerming en is. Maer sal ymant seggen nadien t'gemeen gevoelen deur gantsch Europa anders is, van geleerden, ongeleerden, eel en oneel, die t'samen eendrachtelick als uyt een mont loven de suyverheyt en rijcheyt die de Fransche tael deur sulck middel gecregen heeft: Wilt ghy de saeck beter alleen verstaen als d'ander al t'samen? Ick antwoorde dattet met my hier in gaet, gelijct misschien met u soude, so ghy deur gantsch Turckie saeght en hoordet de menschens gemeen gevoelen van Mahomets heylicheyt, en sijn religiens sekerheyt: Want gelijck de veelheyt der hondert duysenden u niet en can bewegen dat te gelooven, also en can de veelheyt der hondert duysenden my niet bewegen te gelooven dat de Fransche tael rijck, suyver of goet is. En gelijck d'alder ervarenste in Mahomets religie, die hun vermeten t'meeste bescheet te weten van Mahomets heylicheyt, na u oirdeel minst verstaen wat heylicheyt is: Also d'aldergeleertste die hun vermeten t'meeste bescheet van de goetheyt der Fransche tael te weten, die geloof ick minst te verstaen wat goetheyt van tael is.
En gelijck ghy misschien niet geern u hooft en sout breken, met int besonder te weerlegghen de redens der ervaren Mahometisten, om dat ghy haer eerste stelling, en t'vervolgh d'een metten anderen voor een hoop beuselinghen houdt: Alsoo en soude ick niet geern mijn hooft breken, noch tijt verliesen, met int besonder te weerstaen de redens der ghene die my de goetheyt der Fransche tael willen wijsmaken, immers na de manier diemen tot noch toe gebruyct heeft,

om dat ick haer eerste stelling en al t'vervolgh van dien voor ongeschickt houde, en datse van dinghen spreken buyten hun verstant: want te segghen dat ghelijck bloemen van verscheyden verwen een cruythof vercieren, alsoo verscheyden vreemde talen het Francois, tis al te hinckende ghelijcknis, gheen weerlegghing weerdich. Te segghen dattet Orliensche cha, als van chandelle, chanter, chaleur, veel hubscher gheluyt is dan het Picartche ca, van candelle, canter, caleur, ten heeft gheen gront, want ghy spreeckt u selven teghen als ghy int Latijn, t'welck haer oirspronck is, seght u wel te bevallen t'gheluyt van ca in candela, cantare, calor: En dierghelijcke is ooc te verstaen van veel oude inlantsche woorden der Picarden, en Luyckenaers, daer de Orliensche deur onwetenheyt me spotten, want der talen goetheyt wort uyt wat anders ghekent.

  Te segghen de veersen der Fransche ghedichten soo lieflick te sijn, datse yghelick niet weynich en behaghen: Voorwaer ick beken dat ick met gheen cleen vermaking, ettelicke Dichters {Poëtas.} ghelesen heb: Maer sulck behagen uyt de goetheyt der tael te commen, dat machmen met eere wel ontkennen, gemerct dattet ghebeurt om de stof, tot wiens vinding en forming Vranckrijck met veel wonderlicke besonder gheesten en gheleerde dichters begaeft is: Want ghelijck ghy wel seght een vat wijns seer goet te wesen, daer af nochtans de tonne niet en deucht: Alsoo segh ick de Fransche veersen te wesen vol gheest, vol gheertheyt, vermaecklickheyt, en const, nochtans en deucht de tael niet: En ghelijck goe wijn wel can ligghen in een qua tonne, dat also scherpsinnighe vonden, en goe stof, wel in qua talen connen ghehandelt sijn.
Ick segh eintlick noch dit daer by: Toont my een tael meer ghemengt met vreemde woorden die de gemeente niet en verstaet dan t'Francois, ick toon u een aermer ghebreckigher tael dan t'Francois: Toont my een aermer ghebreckigher tael, die van rijckheyt en suyverheyt hoogher ghelooft wort by gheleerden en ongheleerden, ick toon u een ongheluckigher tael, daer weyniger hope van verbetering, en grooter toecommende aermoet af te verwachten staet.

  Nu sulcx als wy hier gheseyt hebben van Francois, dergelijcke is oock te verstaen vant Italiaens, en Spaens, die met uytheemsche talen, hoe wel niet met sulcken overvloet in veel consten en verscheyden stoffen als t'Francois, oock gemengt sijn, want met sulck misverstant als int François het Orliens sijn naburens talen veracht, met derghelijcke veracht het Tuscaens en Castiliaens elck de sijne, sonder kennis te hebben waer in goetheyt bestaet.

  Belanghende ymant nu mocht dencken wat my overgaet in Wisconstighen handel aldus met verachting van talen besich te sijn: Ick seg daer op mijn voornemen anders niet te connen verclaert worden, hoemen na mijn ghevoelen weerom soude meughen an een Wysentijt gheraken, want deur t'ghebreck van qua talen, wort de cracht van goe bekent.

V E R C L A R I N G   D E S   3   L I D T S.

  Nu dan tot hier geseyt hebbende hoe onbequaem dat qua talen tot beschrijving van consten sijn, en hoe voorderlick de goe, wy sullen commen tot verclaring des 3 lidts, inhoudende dat nadien goe talen noodich sijn, datmen om nae goetheyt te trachten soude moeten weten waer inse bestaet: Hier op segh ick: Ten eersten dat proef van dien bequamelick ghedaen can worden int beschrijven van vrye consten, en voornamelick Wisconstigen handel: Want geschiedenissen {Historiæ.}, als hoe Paris  Helena ontschaecte, en wat groote slagen Achilles slouch, die en derghelijcke stof conden de Mimi te kennen gheven deur grimmatsen sonder spreken,

maer niet also de Wisconsten, welcke als geseyt is deur Fransche Italiaensche en Spaensche woorden, ick laet grimmatsen varen, niet en connen uytghebeelt worden, maer stellen in die plaets Griecksche, ghelijck oock doet de arme Latijnsche, deur welck gebreck oock onder de Romeynen geen Wisconstnaers {Mathematici.}, diemen deur uytnementheyt {kathexochèn.} wisconstnaers noemen mach, gevonden en wierden: En de selve dieder wat af wisten, mochten de ghene sijn die tot letteroeffening van hun ouders na Athenen in Grieckelant ghesonden waren.
Het Griecx dan sulcx wesende dattet de wisconsten leeren can, is voor een goe tael te houden. Maer waer in bestaet dese goetheyt, wat verschil heeftse van d'ander, deur t'welck sy vermach dat d'ander niet en connen? Voornamelick de t'saemvouging, daerse rijck af is, want daer me goe constwoorden {Vocabula artium.} ghemaeckt worden, deur t'welck het uytspreken der everedenheden {Proportionum.} cort en verstaenlick valt, en alle ontmoetende swaricheden licht.
Maer sijnder gheen ander goe talen dan Griecx? Iaet noch een die veel beter is, namelic het Duytsch, om dattet de t'saemvouging corter en ghewisser heeft: Corter, overmits de Duytsche tael tot dien eynde ghemaeckt is uyt louter eensilbige grontnamen, en grontwoorden, deur so gemeenen reghel, dat de meersilbighe, sijn of eyghen namen van menschen, plaetsen, uytheemsche cruyden, vruchten, en dierghelijcke: Of sijn na d'eerste insetting deur onwetentheyt inghewortelt: Als voor op sijn Noorthollants Vaer, Moer, Sus, Broer, te segghen Vader, Moeder, Suster, Broeder, daer sommighe noch een e meer an hanghen, als Vadere, Moedere, Sustere, Broedere. Of anders datse bestaen uyt t'saemghevouchde sonder datment merckt. Als by voorbeelt dat menighe meynt Navel een tweesilbighe grontnaem te wesen, die nochtans vergaert mach sijn van Na met Vel.
Maer om van dese eensilbige seltsaemheyt bewijs te doen, ick heb verscheyden woorden en namen oirdentlick byden anderen vergaert, en in Duytsch bevonden 742 eensilbighe woorden in den eersten persoon: Maer int Latijn alleenlick 5, Int Griecx eyghentlick geen, maer langhe vercort tot 45. Angaende Duytsche namen, bynamen, voorstellinghen &c. vinde ick in ghetale tot 1428. De Latijnsche (totte t'saemvouging onbequaem) alleenlick 158. Griecksche 220, welcke ick metter haest versaemt heb yder uyt sijn woortbouck {Dictionario.} als volght.

---

[ 38 ]

  Tot hier toe sijn de eensilbighe grontnamen en grontwoorden beschreven, die wy voorgenomen hadden. Maer datse inde t'saemvouging beneven meerder cortheyt, oock meerder sekerheyt hebben dan de Griecksche, gelijck vooren gheseyt is, t'selve blijckt daer an, dat de ongheleerde Duytsche ghemeente die A noch B en can, de t'saemvouging doet sonder daer op te dencken, of sonder dat sijt weten, en dat deur de talens eyghenschap en de reghels welgheoirdende vasticheyt.

  Als by voorbeelt soo ymant een seker mes eyghentlick ghebruyckte om cork me te snijen, hy sal dat sonder hem te bedencken noemen corckmes, niet teghenstaende hy die versaemde naem noyt ghehoort en had, oock verstaent ander al oft lang inde ghebruyck waer gheweest, te weten datmen meent een mes t'welckmen eyghentlick besicht om corck te snijen, en yder van hemlien soudet deur de talens eyghenschap mette selve silben en oirden also noemen, niemant en seght mescorck, noch en ghebruyckter ander vallen {Casus.} of silben toe. Meer ander voorbeelden soudemen hier vande Duytsche t'saemvouging by meugen stellen, maer ghelijckt onnoodich waer deur veel verscheyden redenen te bewijsen waermen locht vint, ghemerckt wy nerghens uyt de locht en commen, alsoo ist benevens corcmes, onnoodich ander voorbeelden te beschrijven, om dattet inde Duytsche tael deurgaens al versaemlick is wat ons ontmoet.

  Men soude hier veel meugen schrijven vande besonderlickheden deses taels, maer wanttet wel een eyghen Duytsche letterconst {Grammaticam.} soude vereysschen, sullent overslaen, uytghenomen seker drie oude woorden, t'gesicht angaende, die vande Duytschen een voorder nadencken gheven: Te weten Steerooghen, Sprietooghen, en Anschauwen.
Mettet woort Steerooghen [<], verstaen wy als kennelick is, seer ernstelick sien, of de ooghen erghens op seer vlietelick slaen, maer onder alle dinghen daermen d'ooghen vlietich op slaen moet, om te sien t'ghene men begheert, soo en weet ick gheen daert noodigher valt dan op de sterren, alsmense by daghe sien wil de Son boven den sichteinder {Horizontem.} wesende, want soomender niet gheduerich op en blijft siende, of bequamen tuych te hulp en neemt, t'ghesicht eens daer afghekeert sijnde, t'can licht ghebeuren datmense voor datmael niet weder int ghesicht en crijcht, ghelijck ick metter daet bevonden heb. Nu dan deur het sien, of het ooghen op de sterren, d'alder scherpste en ernstichste ooghing ghebeurende die ons te vooren comt, soo is het woort steerooghen met goede reden daer uyt ghetrocken. En vervolghens soude daer uyt moghen besloten worden, dat de Duytschen eertijts dapper Sterooghers gheweest hebben, ja in dat deel der sterooging, daer Hypparchus noch Ptolemeus niet af vernomen en hadden, als vooren van dies breeder gheseyt is.

  Belanghende het woort Sprietooghen,  beduydende qualick of twee voor een sien: Het is te weten dat met spriet beteyckent wort cruys, als de spriet eens schips cruyswijs voor de mast commende, S'ghelijcx een swijnspriet, soo veel als swijncruys, om dat de staf wat heeft cruyswijs daer op commende: Oock sijnder die sprietwech voor cruyswech segghen. Sulcx dat sprietooghen soo veel is als cruysooghen, dat sijn ooghen wiens sichtstralen niet evewijdich {Paralleli.} en strecken als vande rechtsiende, maer malcander cruysen, als van schele menschen die daerom twee voor een sien. Inder voughen dat dit woort comt uyt kennis der omstandighen vant ghesicht, als uyt cruysing of sprieting der sichtstralen.

  Om nu te segghen vant woort anschauwen, het is te weten dat wy gheen wesentlicke saeck self en sien, maer alleenlick sijn schaeu, gelijck daer af breeder gheseyt sal worden onder d'eerste begheerte vant I bouck der volghende verschaeuwing: Sulcx dat al t'ghene wy sien niet dan schaeuwen wesende, en vervolghens

het ansien oock een anschaeuwen, so hebben de Duytschen daer af het woort Anschauwen ghemaeckt, om dat benevens t'woort Ansien te meughen ghebruycken. T'welck ghetuychnis gheeft dat soodanighe eyghenschap der schaeuwen by hun bekent was.

  In somma een die t'wesen der Duytsche tael met verstant insiet, heeft oirsaeck om daer af so seer te verwonderen, als vande teyckens inde 6 bepaling des Wysentijts beschreven. Want onder een gheslacht van volck {Gentem.}, gevonden te worden soo veel verstandighe menschen die weten wat eensilbicheyt vermach, datse connen besluyten en volbrenghen het maecksel van een eensilbighe tael, tis voor my te seltsaem: De weerelt en is nu met sulcke menschen niet voorsien, noch gheweest en heeft inde tijden daer schriftelicke ghedachtenis af ghebleven is. Dit ghetuychnis des eensilbighen taels, met haer constich maecksel, en sulcke woorden daer in alsboven, is voor my soo wonderlick, dat ick vryelick darf bekennen in vermoeden te sijn, dattet volck t'welck die maeckte, de menschen des onbekenden Wysentijts meughen geweest hebben. Ick acht oock dat soose weerom tot grondelicke kennis vant wesen haers taels conden gheraken, en die hielden voor t'ghene sy is, dat sulcx tot vrougher bevoordering eens Wysentijts mocht helpen.

  Maer om sulcke grondelicke kennis bequamelicxt te becommen, soo soudet nut sijn datmen wist tot welcken oirt het beste Duytsch is, op dat ander die verdorvender Duytsch spreken, hun tael daer na mochten verbeteren. Als ick hier af mijn ghevoelen soude segghen, soo en weet ick in gantsch Duytslandt gheen plaets daermen de eensilbicheyt soo volcommelick houdt, en soo suyver onvermengt Duytsch spreeckt, als in Noorthollandt: Van daer sijn my deur een gheleert man toegheschickt, een groote menichte van eensilbige Noorthollantsche woorden, die onder de voorgaende niet begrepen en sijn, welcke ick met gheen cleen vermaken oversien hebbende, was wel van wille de selve hier by te voughen: Maer, denckende dat sulcke besonder Noorthollandtsche stof, beter deur een besonder Noorthollants Schrijver gheformt soude connen worden, dan deur my; heb nutter gheacht yghelick ervaren Noorthollander tot sulcx te vermanen. Waer benevens ick noch segh, my te bedrouven inde verderfnisse dieder van dit beste overblijfsel der Duytsche tael voor handen is, en alree begost heeft, deur dien veel Noorthollantsche inghesetens haer eyghen tael niet kennende, seggen datse al te plat is, en die verdervende, mengense mettet Duytsch der vreemden die om den coophamdels wil haer bywoonders gheworden sijn: Doch alsoot met gheen ghewelt te beletten en is, men moettet sijn loop laten hebben.

  Tot hier toe is gheseyt t'ghene in dit derde lidt het voornemen was, te weten waer in goetheyt der talen bestaet, daer toe ick het Duytsch tot voorbeelt ghebruyckt heb: Doch sooder buyten mijn weten beter talen waren, men souder beter voorbeelt uyt meughen trecken.

V E R C L A R I N G   D E S   4   L I D T S.

  Ymant onbekent sijnde d'oirden des Wysentijts, soude meughen segghen dat de leering en t'onthoudt van soo veel verscheyden diepsinnighe stoffen als de vrye consten in haer hebben, niet gheschien en can sonder een verdrietich leven, en verswijmnis van ander saken die de schoorsteen doen rooken, en totte huyshoudinge noodich sijn: Ia daer isser nu veel die niet en connen ghelooven, dat dese oeffening van sijn V O R S T E L I C K E  G H E N A D E  int middel

van een regiering diens mare (sonder stoffering {Hyperbole.} geseyt) rontom den Eertcloot loopt, geschien can sonder verachtering van dingen die anders beter souden gedaen worden: Doch dit klinckt inde oiren van een die weet wat oirden des Wysentijts is, even al oft ymant onervaren int lesen en schrijven, seyde met verwondering: Hoe soude een man connen t'hooft breken, en gheduerlick onthouden de besonder namen en formen van al die letters, voort de spelling, lesing, en alle omstandighen die de letterconst {Grammatica.} mebrengt, sonder verachtering van sijn ander saken? Maer ghelijck daer op gheantwoort wort, dat sulcke oeffening en onderhout van lesen en schrijven hem niet beswaerlick en is, dan heel verkeert een verlichting geeft, en eer te verwonderen waer hoe ymant veel groote saken wel uyt soude connen rechten, sonder kennis van lesen en schrijven te hebben: Alsoo machmen die ander oock antwoorden, sulcke leering en oeffening der vrye consten met een oirden des Wysentijts niet beswaerlick, verdrietich, noch verachterlick in ander saken te wesen, maer datse heel verkeert over al een verlichting gheeft, en eer te verwonderen soude sijn, hoe ymant sonder kennis van dien seer bequaem can wesen tot uytrechting van veel groote saken.

  Van dese oirden, sonder welcke onmeughelick schijnt dat die des wysentijts tot haer groote wetenschappen souden hebben connen geraken, is mijn voornemen hier te beschrijven sulck bescheyt en omstandighen als my bekent sijn, die in vijven deelende, en segghende:
  Ten eersten vande leden des Wisconstich voorstels {Membris propositionis mathematicæ.}.
  Ten tweeden vande bepalinghen {Definitionibus.}.
  Ten derden vande tweescheyding {Dichotomia.}.
  Ten vierden vande selfwoordicheyt {Anaphora.}.
  Ten vijfden vant menghen der spiegheling en*) daet {Theoriæ & praxis.}.

---

  [ *)  Niet: "spieghelingdaet", zie 'Ghedructe fauten'.]