• Bepaling 6 - Wysentijt: definitie, chronologie, oorsprong van de exacte wetenschappen
• Vernieuwing des Wysentijts: om weerom te gheraken an sulcke groote wetenschappen
  1. seer veel dadelicke ervaringhen
  2. in sijn eyghen angeboren tael
  3. weten wat talens goetheyt is
  4. oirden des Wysentijts
     1. Vande leden des Wisconstich voorstels
     2. Vande bepalinghen
     3. Vande tweescheyding {Dichotomia.}
     4. Vande selfwoordicheyt {Anaphora.}
     5. Vant menghen der Spiegeling en Daet {Theoriæ & praxis.}

1. Vant Weereltschrift
   1. Vanden Driehouckhandel
   2. Vant Eertclootschrift
      1. Van syn bepalinghen int ghemeen
             6.  Wysentijt
      2. Vant stofroersel des Eertcloots
      3. Vande Eertclootsche Damphooghde
      4. Vande Zeylstreken
      5. Vande Havenvinding
      6. Vande Spiegeling der Ebbenvloet
   3. Vanden Hemelloop

Een belangrijk punt is: de taal waarin de wetenschap beoefend wordt. In de 'Weeghconst' stond daarover al de 'Uytspraeck vande Weerdicheyt der Dvytsche Tael' (zie ook: Taalparels). Hierin had Stevin zijn verwondering uitgesproken over "de Duytschen in die seer oude tijden vande welcke ter weerelt gheen opentlicke schriften gebleuen en sijn", en "haer talens constich maecsel, voorwaer gheen werck van slechte wilden". Zijn eigen 'Duytsche' taal moest wel de oudste zijn.

Nu gaat het om de stelling: al voor de oude Grieken en Romeinen was er veel kennis, die grotendeels verloren is gegaan. In de prehistorie was de echte tijd der wijzen.

Op blz 9 van het Eerstclootschrift staat Bepaling 6:

W Y S E N T Y T  noemen wy die, waer in by de menschen een seltsaem wetenschap gheweest heeft, t'welck wy deur seker teyckens ghewisselick mercken, doch sonder te weten by wie, waer, of wanneer.

Tis int ghebruyck datmen den tijt van ontrent neghen of thien hondert jaren, tot over ontrent 150 jaren, noemt Barbarum sæculum,  soo veel te segghen als Leecketijt, om dat de menschen seven of acht hondert jaren lanck waren als leecke, sonder oeffening der letters of vrye consten:
T'welck sijn oirspronck nam doen de Christenen d'overhant creghen boven de Heydenen: Van welcke sy te vooren veel gheleden hebbende, en daer benevens de Heidensche Religie seer hatende, verbranden en vernielden niet alleenelick alle boucken der Religie, mette ghene daer eenich vermaen van hare Goden in stont, maer oock der vrye consten d'een metten anderen, waer syse crijghen conden.

Ten laetsten heeft dit een eynde ghenomen, sulcx datmen heel verkeert de verborghen overbleven Heydensche boucken, weerom in allen houcken ghesocht heeft,

en met groote neersticheyt en cost doen drucken, niet alleen van vrye consten, maer oock hun Goden aengaende, sulcx dattet nu yder Christen vry staet die in sijn ghedichten te aenroepen; Ia ghedichten der Christelicke Religie te vermenghen met veersen vande rammeling der Heydensche Goden, en die daer in seer ervaren sijn, worden daerom oock seer gheleert ghenoemt.

Nu alsoo benevens eenighe ydelheden, oock ernstighe dinghen voort quamen, en dat de letters en vrye consten weerom op de beenen gherochten,

die met d'ander seven of acht hondert jaren, al t'samen niet dan leecketijt en sijn, verleken by den onbekenden tijt die wy deur teyckens sekerlick mercken gheweest te hebben.

T E N   E E R S T E N  datter byde menschen een groote ervaring en kennis des Hemelloops gheweest heeft, welcke ten tijde van Hypparchus  en Ptolemeus  bycans te niet en vergaen was, sulcx dat al t'ghene sy daer af beschreven hebben, maer voor overblijfsels te houden en sijn van t'ghene datter gheweest hadde

Het voorgaende wort bevesticht deur dienmen nae Ptolemeus  tijt in ettelicke Arabische schriften vernomen heeft, dat voor hem by verscheyden gheslachten {Diversæ gentes.} van volck int ghebruyck is gheweest, de vaste sterren op de Hemelclooten in ander formen te teyckenen dan de ghemeene Egypsche
[ ... ]
Soodanighe heeft my ghetoont den Edelen Hoochgheleerden Heer Iosephus Scaliger,  in boucken met verclaring der teyckens ghedaen in Arabische spraeck, en dat niet op een wijse, maer wel tot drie clooten toe, elck verscheyden vanden anderen. De formen van een dier clooten wierden gheseyt Hemelteyckens der Indianen

van welcke namen, doch sonder schilderie, my oock ghedenckt ghelesen te hebben in een Latijns bouck van seer ouden druck, maer des schrijvers naem is my vergeten, ick en weet oock niet waer t'bouck bleven is.
Een deel ander teyckens heb ick geschildert gesien tegen de mueren van een camer op t'Conincx hof in Polen tot Craco, wesende monsters, diens leden gemengt waren uyt verscheyden afcomsten van ghedierten, en stont daer by geschreven S I G N A   H E R M E T I S,  dats teyckens van Hermes.

Dan komt de vraag of de Aarde beweegt, omstreeks 1600 een delicate kwestie (zie Hemelloop):

Voort hebben de Hemelmeters eertijts wel gheweten dat den Eertcloot om de Son draeyde [ ... ] Aristarchus Samius  so Archimedes  int bouck des santtals {Arenæ numero.} betuycht

de Hemelmeters die de weerelt seyden een cloot te sijn, wiens middelpunt des Eertcloots middelpunt is, en halfmiddellijn even ande lini tusschen t'middelpunt der Son, en t'middelpunt des Eertcloots

Ghelijck cloots middelpunt,
Tot clootvlack,
Alsoo Eertclootwech,
Tot verheyt der vaste sterren.

In somme daer en is gheen teycken van wijsentijt.

Ook Hipparchus was niet zonder feilen. Ptolemaeus zegt

dat Hypparchus  een swaricheyt ontmoete, om dat hy deur stelling {Positionem.} des Maenloops in een inrondt {Epicyclo.}, tot ander besluyt quam dan deur stelling in een uytmiddelpuntichront {Eccentrico circulo.}

dat Hypparchus  onder ander vonden diemen hem toeschrijft, voor al gheen vinder en was des vertoochs {Theorematis.}, deur t'welck bewesen wort d'een en d'ander stelling een selve besluyt te gheven, maer veel eer dat hy sulck vertooch (t'welck wy niet en segghen tot sijn vermindering maer om t'voornemen te bewijsen) niet begrepen en heeft

dat so Hypparchus  uyt de boucken van sijn voorgangers niet beschreven en hadde het bouck daer na Ptolemeus  ter handt ghecommen, en van hem tot ons gherocht, dat wy nu vanden loop der Dwaelders weynich kennis souden hebben

waer afmen een van de vreemde seltsaemheden houden mach de Stelreghel {Algebram.}, die over weynich jaren deur Arabische boucken weer te voorschijne gecommen is, daer afmen deur naghelaten schriften niet en merckt gheweten te hebben Caldeen, Hebreen, Griecken [...] of Romeynen
[ ... ]
dat hemlien daer toe noodighe reetschap ghebrack, namelick talletters, met soodanighe thiende voortganck als de uytghesproken getalen hebben, so wast hemlien onmeughelick. Maer mochten sulcke telders sijn, als die nu met penninghen legghen, of met crijtschreefkens rekenen, of dierghelijcke.

leeren wat t'begin of punt des ghetals is, t'welck de leeckentijt (ick meen vanden anvang der vermaerde Griecken tot nu toe) qualick verstaende, gheseyt heeft de eenheyt {Vnitatem.} te wesen.

Want den Edelen Hoochgeleerden Heer Iosephus Scaliger,  heeft my getoont, dat de Arabiers daer voor teyckenden een punt, aldus . t'selve oock punt noemende, en wierden die punten onder de talletters ghebruyckt in plaets daer wy 0 stellen, overcommende mettet ghene wy over eenighe Iaren in onse Fransche Arithmetique onder de 2 bepaling daer af seyden.

D E F I N I T I O N   I I.
Nombre est cela, par lequel s'explique la quantité de chascune chose.

het is te weten dat alsoo ick over eenige Iaren de thiende beschreef, en my inbeelde met groote lichticheyt te meugen gebruyct worden in deyling der houckmaten en bogen met thiende voortganck; [...] So heb ick daer na bemerckt dat sghelijcx voor my al gedaen had geweest, oft immers gedaen scheen geweest te sijne in ouden tijt, die ick meyne dat den Wysentijt was

Stevin gaat verder met een beschouwing over het getal pi, op blz 14. Zelf was hij een keer uitgekomen op 3,14172 (tussen de 'palen' van Archimedes), maar later vond hij bij Peurbach dat "Indianen [uit India], Egiptenaers, en Arabiers" het al stelden op 3,1416. En dit ligt dichter bij de goede benadering van "den vermaerden Telder" Ludolf van Ceulen, die tot de 20^e decimaal kwam.

Inder vougen dattet schijnt te meughen besloten worden, datmen voor Regiomontanus  tijt de halfmiddellijn inde houckmaettafel gedeelt heeft in 10000000, of in een ghetal met een talpunt meer, t'welckmen met reden vermoeden mach den onbekenden wysentijt gheweest te hebben, ghemerckt datter geen teycken en is sulcx in bekende tijt gheschiet te sijn.

H E T   D E R D E   T E Y C K E N  is de Meetconst, want hoe wel de Griecken daer in seer ervaren sijn geweest, doch wort by velen bevesticht dat syse van ander gecregen hebben. [ ... ]
Hier af is ons t'meeste bescheyt ghebleven inde beginselen van Euclides,  waer in benevens de stof der Meetconst, noch wat seer besonders, seltsaems en nuttelicx te sien en leeren is, namelick des Wijsentijts oirden in beschrijving der Wisconsten

V O O R   V I E R D E   T E Y C K E N  schijnt datmen soude meugen houden den handel der Damphooghde onlancx inde Arabische spraeck weerom te voorschijn commen [...] dattet eertijts by de Wisconstenaers een seltsaem ondersoucking gheweest is vande weerelts ghestalt en natuerens verborghen eyghenschappen.

H E T   V Y F D E   T E Y C K E N  is den wonderbaerlicken seer seltsamen handel der Stofscheyding {Alchimiæ.}, [...]. Hier in achtmen Hermes Trismegistus  den ervarensten gheweest te sijn daer schriftelick bescheyt af bleven is, doch onbekent wie hy was, uyt wat lant, of tot wat tijt hy leefde, hoewelmen hem voor seer oudt acht.

seggende alle stof te bestaen in vier beginselen, als eerde, water, locht, en vyer, mette vervolgen dieser uyt trecken: Seker hun neersticheyt is lovelick geweest, als gedaen hebbende watse connen, maer wachaermen [ach, armen] t'was al van hooren seggen, met weynich bescheyt, met veel dwalinghen, en sonder kennis der oirsaken, wantse veel gehaelt wort uyt de dadelicke Stofscheyding daer sy niet af en wisten.

bedrieghers of missers sijn, brenghende ander lieden tot schade, hun belovende gout te maken van stof gheen gout wesende

H E T   S E S T E   T E Y C K E N  is de Gheesthandel {Magia.}, waer in men seght dat over seer langhe tijt eenighe volcken met kennis der oirsaken hun vlietelick gheoeffent hebben, want hoewel sulcx schrickelick is, soo mercktmen nochtans wat groote wetenschappen datter uyt de Wisconsten {Mathematicis.} volghden, diemen van soodanighe grondelicke kennis voor oirsaeck houdt, en wat een seltsaem wijsheyt datter voormael byde menschen gheweest heeft, welcken tijt wy den Wijsentijt noemen.

tot t'saemspraeck ghecommen was metten Hoochgheleerden Heer Doctor Huych de Groot,  en dat hy my verhaelde verscheyden plaetsen ghelesen te hebben, die van sulcke seer oude tijt ghetuychnis gaven

Iosephus  verhaelt [ in I-7 ] dat Berosus,  sijnde ghewest een Chaldeeus Priester, aldus spreeckt: Int thiende gheslacht vande groote watervloet, is by de Chaldeen geweest een rechtveerdich man, en seer vermaert, oock ervaren inde Hemelsche saecken. T'welck Iosephus,  en [...] duyden op Abraham  gheseyt te wesen.

• Volgens Herodotus  was de eerste "kender des Sterreloops" Zoroastres,  ten tijde van Ninus  (deze is daar te vinden, Zoroaster niet). "Maer de Egiptenaers houden voor den eersten Hermes"
• Dat men in de tijd van Alexander  "inde verovering der stadt Babylon,  aldaer ghevonden heeft opteyckening der Hemelsche saecken, van ontrent duysent neghenhondert en drie Iaren: T'welck soude sijn van t'sestich Iaren na de groote watervloet"
• Plato  "int derde bouck der wetten, is van die meyning, dat al de wetenschappen en consten met een groote watervloet vergaen wesende, d'een en d'ander allencxkens weer wat by een vergaert heeft". Ook zijn Timaeus  wordt genoemd.
• Plutarchus  zegt "dat Egipten by de Priesters in haer heylighe tael ghenoemt wort Chimie : Sulcx datmen alle Stofscheyders {Chimicos.} na t'lant mach Chimisten ghenoemt hebben, ghelijckmen eertijts de Hemelmeters {Astrologos.} na t'lant Chaldeen hiet."
• Dat Thales  "(die ontrent tachtentich Olympiades voor den tijt van Alexander  geleeft heeft) niet alleen uyt Egypten in Grieckenlandt ghebrocht heeft de Meetconst, maer oock veel bescheyts vande Sonstanden, met evenachten, en den loop des cleynen Beers, die te vooren byde Griecken onbekent was, alsoo sy nae den loop des grooten seylden. Heeft oock de Sonduystering voorseyt."
• Dat Pythagoras  "uyt Egipten en t'Chaldeeusche lant commende, uytghegheven heeft Hemelsche voorsegginghen, te weten vanden opganck en neerganck der Sterren, met datter an hangt."
• Plinius  zegt dat door Anaximander  "eerst is bekent ghemaeckt de scheeveloop der Son, en noch na hem eenighe namen der twaelf teyckens, alsdoen byde Griecken onbekent sijnde."

Opvallend is dat in het hele verhaal over de Wijzentijd Stevins grote voorbeeld Archimedes alleen terloops genoemd wordt. Van diens werk denkt toch niemand dat het kwam van horen zeggen? Er had op zijn minst een opmerking kunnen staan als: er zijn gevallen waarin de wetenschap door één persoon enorm vooruit is geholpen, zoals de wiskunde door Archimedes.

En Stevin ziet ook iets over het hoofd wat hij wel genoemd had in de 'Vytspraeck': langdurige accumulatie. Als het gaat over de oorsprong van de taal staat er:

dat de spraken niet duer eenen, maer duer velen van verscheyden gheuoelen ghemaect worden, d'een sus, d'ander soo, dese beter, die ergher willende
[ ... ]
daertoe ghecommen sijnde met langher tijdt, duer veel eruaringhen.

als of sy altemael de saken eruaren daer de talen toe dienen, met een selfde gheneghentheyt aldus eendrachtelick ghedocht hadden

dattet voormael een seer wys, gheleert, ende ouertreflick Gheslacht is gheweest

Maer sal ymant seggen nadien t'gemeen gevoelen deur gantsch Europa anders is, [...] Wilt ghy de saeck beter alleen verstaen als d'ander al t'samen?

om dat ick haer eerste stelling en al t'vervolgh van dien voor ongeschickt houde.

Namen

Zie ook: het lijstje van Hugo de Groot, in Hemelloop, in Eertclootschrift, en in Weeghconst.

Noten