Het 'Waterwicht' heeft 63 blz, hier verdeeld in stukken van zo'n 10 blz.

• Begin, met: Opdracht, Anden Leser, Cortbegryp, Bepalinghen, Begheerten
• Voorstel 1 t/m 9: drijven, zinken, zweven, wet van Archimedes (zie ook Anhang)
• Voorstel 10 en 11: kracht op bodem, hydrostatische paradox, kracht tegen wand
• Voorstel 12 t/m 16: kracht op wand dieper onder water, elke vorm, berekeningen
• Voorstel 17 t/m 22: vervolg, aangrijpingspunt, volume volgt uit gewicht, andere stoffen

1. Een schip ligt dieper in de Rijn dan in zee. Hoeveel?
2. Hydrostatische paradox - vijf daetlicke voorbeelden (dat den bodem des waters duer een grooter water niet meer beswaert en wort dan duer een cleinder)
3. Waerom een mensch diep onder t'water swemmende, niet doot gheprangt en wort.

Byvough der Weeghconst (1605): Vlietende Topswaerheyt, over evenwicht van een schip.

Zie deel 1 van Principal Works voor een facsimile.
  Originelen bij Google: UvA, BSB.

Anghesien kennelick ghenouch is, E. Heeren, de gheduerighe oefning die dese landen mettet water hebben, meer als ander; waer in oock blijckelick is, wat grooter voordeel hun de oirsaeckelicke kennis der wichtighe ghedaenten des waters doen can; ghemerckt daerbeneven dat onse Weeghconst die duer d'uyterste beghinselen openbaert

Wat beweeghlicke oirsaeck Archimedes had, om te schrijven t'ghene hy ons in t'Bouck vande dinghen die int water ghedreghen worden {Lib. de iis quæ vehuntur in aqua.}, naghelaten heeft; daer hy de natuer heerlick begon te treffen, en weet ick niet; maer wel dit, dat hy de myne gheweest is [...]
  [ Ed. Commandino, 1565. Ed. T. L. Heath, 'On floating bodies', 1897.]

dat icker een beter helpende oirsaeck toe ghehadt heb dan Archimedes, namelick de spraeck, welcke DVYTSCH was, de sijne maer Griecx.

Want dit moet ghy weten, dat de sprakens goetheyt niet alleen voorderlick en is om de Consten bequaemlick daer duer te leeren, maer oock den Vinders in haer soucking.

nieuwe Consten brenghen nieuwe woorden me

Stofswaerheyt, Stoflichtheyt, Euestofswaer, en dierghelijcke, [...] welcke woorden de Griecken soo cort, ende by haren yderman soo verstaenlic, oock so eyghentlick haer grondt beteeckenende, noyt en hebben connen segghen, [...] want datter niet in en is en cander niet uytghetrocken worden

Soo ist mettet Duytsch ghestelt, ende diets hem niet en verstaet, bidt hem, beminde leser, dat hijt leere, lieuer dan als een dwaes van het Duytsch dwaeslick te oirdeelen.
Angaende v yemandt voortbrenghen mocht, dat vele met dese nieuwe costlicheyt der Duytsche tael, daer wy elders breeder af gheseyt hebben, haer spot sullen houden, wanneer sijder af hooren, daer en stoot v niet an, want sulcx is den loop des weerelts

tottet einde, dat is de Waterwichtdaet, niet voorderlicker, soo worter begheert datmen toelate, yder waters oppervlack plat te wesen, euewydich vanden sichteinder.

in een droppel erghens op ligghende ofte anhangende, ofte in water daer eenich lichaem me bestreken mocht wesen [...]

maer in soo cleyne menichvuldigheyt waters als dese, noch in soo groote als daer t'ghinste in merckelick is, verkeeren de volgende voorstellen {Propositiones } niet.

T'ghestelde water houdt alle plaets diemen hem binnen water gheeft.

een water van t'welck een teerlincksche voet [kubieke voet] weeght 65 (soo veel weeght naer d'eruaring een Delfsche voet Delfs water, ende daerop sullen wyse inde volghende voorbeelden altijdt schatten)

Laet by voorbeelt een schip ligghen inden Rhijn te Leyen, ende men wil weten hoe veel dattet daerin dieper sincken sal dan in See voor Catwyck. Men sal ondersoucken de reden der stofswaerheyt van dat water tot dit, welcke sy als van 42 tot 43, soo heb ickse in Hoymaent duer d'eruaring beuonden, want nemende twee euegroote lichamen, dat vanden Rhijn wouch 4260 azen maer t'Seewater 4362 azen

T'vlackvat D vol waters, en is in t'water BC licht noch swaer, want het daer in alle ghestalt houdt diemen hem gheeft, duer het I^e voorstel, daerom t'water D uytghegoten, t'vlackvat sal t'ghewicht des waters lichter sijn dant in sijn eerste ghedaente was, dat is, van soo veel volcommentlick licht:  Laet ons nu daer in legghen t'lichaem A, t'selue sal daerin effen passen

sonder lichamelicke grootheyt, ende sonder ghewicht [...]
Vlacvat, ouermits siin stof uyt vlacken bestaet

Een uitbreiding van de wet staat in de Anhang:

so neemt dat een man gantsch onder t'water sy, aldaer by hem hebbende quicsiluer, gout, met een waegh, ende houdende t'water als voor locht: Ick seg dattet gaudt aldaer so veel lichter sal sijn int quicsiluer dan int water, als de swaerheyt des quicsiluers mettet gaudt euegroot

Waer uyt blijckt dat eenighe drijuende stof in t'water gheleyt, sy en verswaert noch en verlicht (welverstaende als t'water inde selfde hoochde blijft) den grondt niet.

dat den bodem des waters [...] duer een grooter water (d'hoochde de selfde blijuende) niet meer beswaert en wort dan duer een cleinder

want den menighen dat voor onnatuerlick mocht achten, sullen bouen t'voorgaende Wisconstich bewys, daeraf vijf daetlicke voorbeelden beschrijuen, welcke yghelijck versoucken, ende ooghenschijnlick sien mach.

dat I lb waters [...] meer ghewelts sal connen doen [ ... ] dan hondert duysent ponden [ ... ], t'welckmen der naturen verborghenheyt soude mueghen noemen dat d'oirsaken onbekent waren.

Het probleem wordt goed inzichtelijk gemaakt door kantelen (AC wordt MP) en een 'stijflichaem' in plaats van water:
dan wordt de situatie echt voelbaar:

alsulcken gheprang [...], te weten meer pranghende naer NO dan naer MP, om dattet aldaer dicker en swaerder is dan alhier

In de Waterwichtdaet blijkt het belang van deze stelling:

daer uyt is onder anderen kennelick, wat ghewicht waters datter druct, teghen elcke siide der duer van een sluys, ende dierghelijcke: Oock dattet water ouer d'een siide alleenlick een stroobreet, daer teghen soo stijf prangt als t'water diens breede de Zee van Oceane ouer d'ander siide; Welverstaende als sy euenhooghe siin.

En dit inzicht van het verschil tussen 'macht' en 'geprang' was ook toepasbaar op een ander gebied: dat van de vestingbouwkunde. In de Sterctenbouwing vinden we, na beschouwingen over "overwelfsels van kelders, brugghen, kercken" en over een "bornput", de opmerking:

soo der bolwercken ghebruijck inhielde, te moeten wederstaen een persinghe die van buijten over al daer teghen anquaem, soo soude de veelhouckighe, of ronde form tot dien einde wel stercker wesen, maer sulcke persinghe en worter niet op verwacht. Angaende de clooten die van buijten daer op gheschoten worden, dat en is gheen persinghe overal

Laet een mensch 20 voeten diep onder water ligghen, weghende elcke voet waters 65 lb, ende t'gheheel vlack sijns lichaems sy groot 10 [vierkante] voeten. Dit soo wesende, daer sal teghen sijn lijf perssen byde 13000 ponden ghewichts [...]
T'welck soo sijnde, hoe ist mueghelick, sal ymant segghen, dat sulcken ghewicht den mensch niet doot en druct?

A.   Alle duwing die t'lichaem weedom andoet, verset eenich deel des lichaems uyt siin natuerlicke plaets ;
O.   Dese duwing des waters en verset gheen deel des lichaems uyt siin natuerlicke plaets ;
O.   Dese duwing des waters dan, en doet het lichaem gheen weedom an.

Soo eenich deel als vleesch, bloet, vochticheyt, wattet sy, uyt sijn natuerlicke plaets verset wierde, t'soude moeten plaets hebben daert in ghinge, die plaets en is buyten t'lichaem niet, [...] sy en is oock binnen t'lichaem niet, wanttet [omdat het] daer soo vol lichamelickheyts is als daer buyten, waer duer yder dit deel, soo stijf stoot teghen yder dat deel, als yder dat, teghen yder dit, ouermits t'water rondom t'lichaem tot allen sijden met een selue reden staat. ³

Maer wildi nu daetlick sien dit de waerachtighe oirsaeck te wesen, so trect den tap E uyt, ende dan en sal teghen sijn rug an E gheen stootsel sijn, als an alle d'ander plaetsen sijns lichaems, daerom oock sal het lichaem daer prangsel lijden, ende dat soo stijf [ ... ] als veroirsaeckt wort duer t'ghewicht des pilaers waters, diens gront het gat E is, ende hoochde, de hoochde des waters bouen hem, waermede t'voornemen opentlick bewesen is.

Noten