Home | Chr. Huygens | Varia | Schott | Vertaling

I. Magdeburg , II. Würzburg , III. Argumenta pro ... , IV. contra vacuum , V. Kircher , VI. & VII. Guericke , VIII. Zucchi.
Andere bronnen.   Vacuüm.

---

Gaspar Schott ,  Mechanica hydraulico-pneumatica
Francofurti/Herbipoli, 1657

---

[ 441 ]		[ v ]
	Experimentum novum Magdeburgicum Quo vacuum aliqui stabilire, alij evertere conantur Inventum primo Magdeburgi a Ottone Gericke

---

IMSS, Illustr. 26

		442-3:   Opdracht aan Ath. Kircher, 2 mei 1657
		444	[ v ]
		L E C T O R I   M E O.
Experi- menti hy- drargyri Aucto­res, & Scripto- res.		QUanto cum applausu Mundus Litteratus susceperit atque suspexerit Experimentum illud novum Hydrargyri tubo vitreo inclusi, aliquot ab hinc annis in Italia primum ab Evangelista Torricello*) excellenti Mathematico, deinde in Polonia a P. Valeriano Magno°) repertum ac promulgatum; testantur tot Virorum doctissimorum scripta quibus id ventilant, Marini inquam Mersenni x), Athanasii Kircheri, Nicolai Zucchij, Pauli Casati, Valeriani Magni, Emanuelis Magnani, Harstorfferi, Chydraei, Cornaei, & aliorum; quorum alij vacuum inde stabilire, alij evertere, magnis ausibus conantur, & adhuc sub judice lis est.
Experi- menti novi Auctor.		Aliud hic Machinamentum, priore ut operosius, ita longe ingeniosius, in medium produco.   Auctor eius est Praenobilis & Amplissimus Dominus Otto Gericke, Patricius & Reipublicae Magdeburgensis Consul, eiusdemque ad universales Pacis Tractatus Monasterij & Osnabrugi Legatus.   Excogitavit is paucos ante annos Machinam eo animo & fine, quem ex ipsiusmet verbis infra afferendis intelliges; obtulitq. Ratisponae in nuperis Comitiis Imperialibus #) Eminentissimo Principi Johanni Philippo, Archiepiscopo Moguntino, & Herbipolensi Episcopo, qui eam in Arce sua Herbipolensi asservat, ubi non semel, eodem Eminentissimo Principe praesente, artificium totum vidi, examinavi, scriptis mandavi, Viris litteratis Romae & alibi communicavi, & eorum judicium exquisivi; nec ullus est qui Auctoris ingenium non laudet.   Sunt qui huiusmodi Machinamento vacuum (quod hactenus phantasma fuit sive tentasse, sive sperasse, obsistente invulnerabili, vel ab Angelo, plenitudine Naturae) modis omnibus evincere tentant; alij vero non alio efficacius quam hoc ipso Experimento eliminari is posse autumant, dum cernunt manifeste, Naturam, vim licet extremam ab Archiprincipis ingenij Machina Tortricis antliae patiatur, artem & conatum hominum eludere omnem.   Machinam ipsam qua verbis, qua picturâ subjicio, pugnantium utrimque argumenta affero, judicem Lectorem meum constituo, si modo nullâ praeoccupatus opinione accesserit. *)  Brief van Torricelli aan Ricci, 11 juni 1644 (Engl.). °)  Valeriano Magni, Demonstratio ocularis (1647/1648). x)  Marin Mersenne, Novarum observationum physico-mathematicarum (1647), p. 85-95. #)  Regensburg, 1654.  Cf. J. L. Heilbron, Electricity in the 17th and 18th centuries (1979), p. 213-5.

	445		[ v ]
	§. I.   Experimentum quomodo fiat.
	VAs est vitreum C, eximiae capacitatis & spissitudinis, in Recipientis formam, ut appellant, elaboratum; cuius collo AB adglutinatum est, singulari Arte & firmitudine, epistomium orichalcinum ABD, habens versatilem clavem E.   Est praeterea tubus seu siphon ex orichalco firmissimus FMN, utrimque in F & MN apertus, ac praeterea in dorso ubi G;		Vide Ico- nismi LV. Fig. I.

Experi­mentum novum quo­modo fiat.

quem tubum ego ab effectu antliam pneumaticam appello, quoniam aëri è vase C extrahendo est destinatus; habetque intus bina assaria, seu ut nostrates appellant, ventilia, I, & H; quorum prius aperitur versus I, clauditur versus D; posterius versus G aperitur, & clauditur versus H.   Manubrio L pistilli KL alligati sunt duo funes, ut dum extrahitur, à pluribus apprehendi possit.   Implantata est haec antlia firmissimè cuppae ligneae, ut Figura monstrat. Cùm igitur Experimentum exhibere re ipsâ volunt, implent totam cuppam aquâ, & Recipientis C collum ABD immittunt intra orificium F antliae pneumaticae, ita ut totum epistomium unà cum clavè E immersum sit aquae intra cuppam contentae.  Deinde convolutâ clave E aperiunt epistomium, & duo validissimi viri arrepto manubrio L cum ligaculis, agitant antliam, extrahendo atque intrudendo pistillum LK.  Quod cùm extrahitur, aperitur assarium I, versus I (clauso interim manente assario H) sequiturque aër vasis C, per orificium D, receptus intra antliam pneumaticam; cum vero retruditur pistillum, clauditur assarium I, prohibetque regressum aëri intra Recipientem; interim vero aperitur assarium H; & aër ab embolo K pressus violenter erumpit ex orificio G aquae itidem immerso.  Haec pistilli agitatio continuatur per duas, tres, aut plures horas, pro maiori aut minori capacitate vasis C : plura enim huiusmodi vasa habent, quorum unum mensuras Herbipolenses continet 32. circiter, alterum 27, tertium 20, quartum 3. aut 4, praeter propter.   Ac principio quidem facilis est antliae agitatio; paulatim vero crescit difficultas extractionis pistilli,

Antlia pneu­matica.

		446	[ v ]
		tandemque tam redditur difficilis, ut duo robustissimi juvenes ad sudorem usque adnitentes vix extrahere illud amplius possint, nec prohibere quin sponte relabatur intus, ac cum impetu & sonitu illidatur ad partes I.   Hac igitur ratione evacuatur paulatim recipiens C, & cum ad dictam extrahendi difficultatem ventum est, aiunt totum jam extractum esse aerem, totumq; vas esse evacuatum, vel ut nonnemo lepide, serio tamen ait, efatuatum.
Vide Ico- nismi LV. Fig. II.		Revolutâ igitur versatili clave E, claudunt diligentissime epistomium, refiguntque Recipientem ab antlia, & immergunt ad collum AB usque intra aquam limpidissimam X, convolutâque denuo clave E iterum aperiunt: & ecce, magno impetu atque tumultu ebullientis aquae instar, vel fontis potius copiosissimi e vena terrae erumpentis, irrumpit aqua inter vas per collum (non tamen sine bullis & copiosa spuma) idque paulatim ad summitatem usque replet.   Ac primo quidem cum Experimentum hoc in Recipiente 27. mensurarum capaci sumpsissent, ingressae sunt mensurae 26. & tres quartae: iterum cum idem tentassent cum alio minore Recipiente 20. circiter mensurarum capace, adeo repletus is fuit, ut vix spatium quod avellana nux repleret, remanserit aquâ vacuum; quod tamen spatium aer replebat in sphaerulam conglobatus, qui & ad aquae motum huc illuc manifeste discurrebat.
Aëris gra- vitatis si- gnum evi- dens.		Nunquam tamen rem eo deducere potuerunt etiam minore Recipiente adhibito, ut omnem excluderent aerem, mea in praesentia.  Pauxillum id aëris dicebant esse illud, quod in epistomii collo, a D usque ad clavem E, nidulare statim incipit, dum ab antlia refixum vas ad aquam X usque, cui immergi debet, defertur; sperabantque se illud quoque excludere posse; quod & factum asserunt alio tempore me non praesente.   Alias etiam vas maximum 32. mensurarum, antequam aër extraheretur, ad stateram examinarunt; & factâ extractione cum iterum ponderassent, repererunt id minus ponderare lotones 2, cum tribus quintis, 2 3/5 , seu unciam*) unam cum tribus decimis, 1 3/10 . quod sane luculentissimum est argumentum, ac nescio an alias tam luculenter visum, gravitatis aëris. *)  Een 'uncia' was ongeveer 30 gram, en 39 g lucht heeft een volume van 30 dm3 of 30 liter.

	447		[ v ]
	Hoc etiam notatum fuit, si vase C evacuato aperiatur epistomium extra aquam, tantâ vi irrumpere externum aërem in vas, ut hominem ex opposito stantem ad se rapere possit.   Nonnemini digitum admoventi cutem cum carne paene abstraxit.  Alius mihi notus apertum os suum satis eminus admovit, & confestim deficiente spiritu manibus signum, ut se amoverent, dedit, ipse ad abscedendum impotens factus.   Notandum hîc, ab Auctore Experimenti, & primo etiam a nostris hîc Herbipoli, Recipientem C non in cuppa, sed extra cuppam in tabulato supra ipsam perforato dispositum fuisse, tuboque longo a Recipiente ad antliam usque deducto connexum.  At postea convenientius judicarunt dicto modo omnia disponere. §. II.   Experimento jam invento qaenam de novo addita Herbipoli.
	QUae retuli hucusque, a primo etiam Experimenti Auctore tentata antea, atque in opus deducta fuere. Quae sequuntur, nostri in Herbipolensi arce repererunt, vel potius inventis addiderunt. Auctoris tamen mentem circa haec infra aperiemus §. 7. ubi [p. 460] ait Auctor se omnia haec dudum Ratisponae exhibuisse.   Implent totum vas C aquâ, & clausum diligentissime imponunt orificio F antliae pneumaticae, ut antea, aquis intra cuppam implantatae; ac deinde agitatâ antliâ extrahunt violenter aquam e vase C, eâdem in principio facilitate, difficultate in fine, quâ aërem antea extraxerant. Nunquam tamen totam aquam hactenus extrahere potuerunt, vel difficultate fracti, vel ut ipsi obtendunt, assarij I non bene clausi vitio. Refigunt deinde ab antlia epistomium, & aquae X imponunt usque ad collum AB, ut antea, & eundem effectum ingredientis & cum tumultu subsultantis aquae experiuntur, nisi quod copiosior spuma, & plures bullae excitantur. Nec tamen efficere possunt, ut totum vas aquâ iterum repleatur, ut antea erat. Alius ut ostendat, aërem solo calore, non vero violentâ extractione e vase, rarefieri atque extenuari, apertâ epistomij clave copiosum fumum immittit intra vas C;		Experi- mento novo quae­nam deinde ad- dita.

		448	[ v ]
		qui quidem aquam penetrat, & supremae eius superficiei incumbit, minime vero vasis superiora petit, ut ipse asserit: cum primum vero linteo calido vas involvit, attenuatur fumus, & superiora petit. Ego tamen contrarium fieri expertus sum. Idem asserebat, fumum aquae primum incumbentem, postea vero per vasis inanitatem, ut rebatur, dispersum, minime descendere, dum per ulteriorem antliae agitationem aqua iterum extrahebatur. Nos tamen manifeste vidimus, fumum & moveri supra aquam, & descendere.
Vide Ico- nismi LV. Fig. III. Cacabus evacua-torius.		Alius qui curam operis habet, & cùm Amicis aut Doctis ostendendum est Experimentum, evacuandum vas C, vel ut ipse loquitur, efatuandum curat, ut citius peragere id possit, hanc excogitavit artem. Cacabum fecit aeneum AB ingentis magnitudinis, & aliquot urnarum*) capacem, instructum infra epistomio KML, supra vero tubo CD, & clave versatili I. Huic tubo adferruminata sunt alia duo vascula, EF, & GH. Cacabi huius epistomium KML inserit antliae pneumaticae orificio F, ad eum modum, quo inseritur Recipiens C, ita ut totum epistomium KML aquae intra cuppam sit immersum. Claudit deinde firmissime tubum superiorem CD, convolutâ clave I; & ut omne irrumpentis furtive aëris periculum avertat, utrumque vasculum, EF, & GH, replet aquâ, ut tam clavis I, quam orificium D, aquis tegatur. Agitatâ deinde per aliquot horas continuas antliâ pneumaticâ, evacuat cacabum, non secus ac Recipientem C antea evacuabat. Evacuatum diligenter communis contra aëris ingressum, & conservat in adventum spectatorum. Quibus praesentibus, imponit vas C, seu aëre, seu aquâ plenum, orificio D tubi DC, repletis prius aquâ vasis EF, & GH. Aperit deinde clavem cacabi I, & clavem Recipientis E; & statim cacabi inanitas prolicere ad se incipit aërem, aut aquam Recipientis. Interfui ego, cum totum vas C aquâ repletum imponebatur cacabo. Quamprimum ergo apertum fuit epistomium utrumque, Recipientis inquam & cacabi evacuatorij in I, simul delabi caepit aqua Recipientis in cacabum, simul e cacabo ascendere in *)  Bij de Romeinen was een 'urna' ongeveer 13 liter.

	449		[ v ]
	Recipientem bullae infinitae, & radij quidam perlarum instar lucidissimi & frequentissimi, & post longam agitationem bullae adhaerebant uni Recipientis lateri lucidissimarum perlarum instar; nec cessavit hic aquae & bullarum radiorumque conflictus, quam diu duravit aquae in subjectum cacabum vel lapsus, vel attractio. Post horam integram, cum necdum detracta fuisset aqua, remotum fuit vas C, epistomio eius prius clauso, & aquae limpidissimae X, ut alias, impositum; & nihilominus aquam fontis instar irrumpentem cum tumultu & spuma spectavi, quamvis non tantâ copiâ ut antea, quando per antliam fuerat extracta aqua ex vase C. §. III.   Argumenta ad stabiliendum vacuum ex hoc Experimento sumpta.
	ADerant, cum dicta exhibebantur Experimenta, Viri aliquot doctissimi, Democritici partim, seu mavis Vacuistae, & partim Peripatetici; quorum illi pro actuali vacuo, hi contra pugnabant, utrique argumentis ex eodem Experimento hoc novo desumptis.   Vacuistae ita arguebant   I. Aër e vase C post exantlationem extractus est, quia minus ponderat vas quam antea, & totus extractus est, quia post longam agitationem antlia agitari amplius non potest, antea vero poterat; utique non alia de causa, nisi quod antea semper erat aliquid aëris quod trahebatur, post nihil est super quod trahatur; Ergo in vase est actu vacuum.   II. Dum extrahitur aqua e vase C, pars vasis superior destituitur aquâ, & aër nullus ingreditur, quia collum vasis est aquae immersum, & contra omnem aëris ingressum munitum; Ergo nihil est supra aquam vasis C, ac proinde vacuum in eo est.   III. Post utramque exantlationem, aëris inquam; & aquae, vas aquae immersum repletur, aquâ sursum ascendente; Ergo nullum erat amplius in vase corpus, ac proinde nec aër, alioquin daretur penetratio corporum. Vacuum ergo actu datur.		Experi­mentum novum quae argu­menta ad vacuum asseren­dum submini­stret.

		450	[ v ]
		§. IV.   Argumenta ad evertendum vacuum ex eodem Experimento deprompta.
Experi­mentum novum quae argu­menta ad vacuum negan­dum submini­stret.		PEripatetici contra se hisce Experimentis & argumentis minime victos rebantur, ut ab Aristotelis sententia tot jam saeculis propugnata in scholis, tot auctoritatibus, rationibus, experientiis stabilita, atque hoc Experimento confirmata, recedendum putarent. Fatentur aërem extractum e vase, & quidem magnâ copiâ; totum extractum esse, pernegant. Rarescit violentâ extractione, inquiunt, aër intra vas, & eo usque rarescit, donec ad limites a Deo & Natura sibi praestitutos perveniat, si extractio continuatur; quos limites ubi attigit, cesset pistilli agitatio, & ulterior extractio, necesse est; aut si majori vi adhibitâ continuetur, frangi oportet vas potius, quam vinci Naturam vacuum abhorrentem.
Aërem ra- refieri ex- tractione e vase.		Posterius hoc probante exemplis, quae attuli supra Par. I. Protheoria I. & aliis multis; prius vero hac ratione. In exantlationis initio nulla sentitur difficultas, quia multum inest vasi aëris, qui facile rarescere potest, & vas implere: crescit deinde paulatim difficultas, quia minus inest aeris, qui ut vas impleat, magis rarescere debet: ergo dum maxima incipit esse difficultas, minimum aeris est, & maxima est facta rarefactio; ergo tam diu continuari extractio potest, quam diu potest rarescere aer, & non amplius. Non ergo praecise aer est qui tractioni resistit, alioquin quo plus aeris inesset vasi, eo major deberet esse resistentia, ac proinde major in principio quam in fine: Ergo rarefactus aer, & Natura, seu corporum contiguitas, resistunt omnimodae extractioni, non vacuum, quod nullibi est.   Confirmant I. quia parum illud aeris, quod in vase globuli instar conspicitur, postquam aquâ sursum ebulliente repletum fuit, est ille ipse aer rarefactus qui antea vas totum implebat; qui deinde subingrediente aquâ paulatim ad suum statum naturalem reducitur, & conglobatur. Neque enim verum est quod Vacuistae dicunt, esse aerem illum qui antea intra epistomium vasis C nidulabat: id enim expellitur, dum vas intra aquam X immergitur.

	451		[ v ]
	Confirmant II. quia quando aqua in vas C evacuatum, ut Vacuistae putant, irrumpit, excitatur intus spuma & bullae; hae autem oriuntur ex pugna aquae & aëris praeexistentis in vase, tametsi rarissimi; ipsi enim Vacuistae fatentur, cum aqua nihil aëris subintrare; quod an verum sit, ipsi viderint.   Opponunt Vacuistae, aërem non posse rarescere extractione, sed solum calore. Probant, quia fumus intra vas C intromissus non rarescit, nisi calidis pannis admotis, etiamsi continuetur extractio aquae.
	Debile enimvero argumentum. Condensatur aer non solo frigore, sed etiam pressione & intrusione, ut patet in aliquibus fontibus pneumaticis, aliisque Machinis, quas supra Par. II. Classe I. Cap. 3 dedimus; & etiam in fistulis aereis Martialibus, si foramine igniario occluso intrudere tentas violenter pistillum fistulae cavitatem exacte implens: si enim aer elabi non potest, comprimitur, & aliquo usque pistillum ingreditur, quamvis deinde cum aer ad summam densitatem, quam pati potest, redactus est, nullâ vi ulterius intrudi possit. Cur ergo non poterit rarefieri tractione, eo usque, donec perveniat ad summam raritatem, quam potest pati? An non quando aliquid tantum aeris extractum est, minus est intus quam antea in vase C? & tamen totum replet vas; ergo rarefactus est aer per solam tractionem. Nisi velimus dicere, ad primum tractum incipere vacuum, & paulatim crescere; quod Democritus, Leucippus, Epicurus, Hero Alexandrinus, & alij olim dicebant, qui vacuola, ut ita dicam, rebus omnibus interspersa agnoscebant, prout supra fuse explicavimus Par. I. Protheoria I. Sed hoc ipsum est, per illos, aerem rarefieri. Tractione ergo etiam rarefit aer, & non solo calore. Ad id de fumo aiunt Peripatetici, illum etiam tractione rarescere, ut aperte vidimus, dum post tractam aquam descenderet, & in vitreo vase C agitaretur.   Haec & alia plura tum in utramque partem afferebantur, quae fusius & docte in peculiari de hac re Diatribâ infra § 9. allatâ disputat P. Melchior Cornaeus*), in hac Alma Herbipolensi Universitate Theologiae Professor, qui & ipse non semel mecum spectavit, *)  Over Melchior Cornaeus (1598 - 1665) [^] zie Mordechai Feingold in zijn review van Marcus Hellyer, Catholic Physics (2005).		Aër non so­le calore ra­refit.

		452	[ v ]
		examinavitque diligentissime, Experimentum de quo agimus. Idem, cum primum videram, Romam perscripsi ad P. Athanasium Kircherum, aliosque Viros doctos & amicos, ut eorum exquirerem sententiam; qui omnes cum Aristotele contra Vacuistas sentiunt. Inter alios haec ad me scribit P. Kircherus. §. V.   P. Athanasij Kircheri de novo Experimento judicium.
Kir­cheri judi­cium de novo Experi­mento.		REverende in Christo Pater. Experimentum de vacuo R. P. Assistenti missum vidi, & diligenter exanimavi. Et oppido sane miratus sum, quid in mentem venerit istiusmodi hominibus, ut vacuum ibi asserere ausint, ubi non vacuum esse vel ipsa Experimenta sat superque docent. Experimentum enim, dum tantam difficultatem experiuntur, tantum abest ut ibi vacuum esse demonstret, ut potius ibi non vacuum esse nulla meliori ratione ostendi possit. Si enim vacuum est ibi, quaero, quid faciat tantum difficultatem? Certe non aer, quia inde extractus est: Sed nihilum resistentiam facere, quis concipiat? aut quis in Philosophia unquam audivit? sed dicunt, pauxillum illud aeris in orificio relicti, hanc resistentiam facere. Sed quis nescit, corporum continuatione semel interruptâ (quod ego humanâ virtute fieri non posse judico) uti tantillum aeris ad replendum spatium potentiam non habet, sic nec appetitum? Resistentia itaque & reluctantis Naturae impetus potius in rarefactionem aeris, quam in aliam rem conferendus est, ut centies ego in similibus Machinis expertus sum. Placent autem rationes a vobis adductae, & veritatem de vacuo non dando aperte

	453		[ v ]
	demonstrant. Sed doleo non mihi tempus superesse, ad totam machinationem ex fundamentis confutandam. Quare id Reverentiae Vestrae, & Patri Cornaeo relinquo discutiendum. Reverentia Vestra opportunissime id praestare poterit in Hydraulica, ubi de vacuo tractat. Caeterum salutat Reverentiam Vestram P. Valentinus Stansel [^] Socius meus, ac is quoque in Hydrostatica versatissimus, eandemque quam R. V. jam sub praelo habet, materiam publicae luci dare constituerat, sed praeventus a R. V. a proposito suo desistit. Interim non deerit ipsi alia materia, in tanta argumentorum varietate exagitanda. Sed R. V. non omittat reciprocum cum eo negotiationis litterariae commercium instituere; fiet enim utriusque bono. Vale, & me ama. Romae 26. Februarij 1656. R.V. servus Athanasius. §. VI.   Litterae Auctoris Experimenti, ejusdemque ad varia quaesita responsio.
	DUo platismatia seu ventilia in pneumatica Antlia esse disposita asserui, quoniam ea abunde sufficere mihi persuadebam. At quoniam alii, etiam doctissimi Viri, qui Experimentum partim dirigebant, partim spectabant, plura, aliterque ac ego descripsi, disposita inibi asserebant, nec impetrare poteram ut Antlia aperiretur; Auctori ipsi scribendum censui, ejusque mentem explorandam; qui pro sua singulari humanitate in sequentem modum respondet. ADmodum Reverende &c. Domine & Amice. Ad Litteras suas Herbipoli 4. Junii N. S. datas, & 14. ejusdem acceptas, haec respondeo.   Inventum meum eo proprie collimat, ut demonstrem, aerem aliud nihil esse quam fumum seu evaporationem		Experi­menti novi Au­ctoris litte­rae.

		454	[ v ]
		Terrae, qui eam certo ac determinato pondere circumstet, omnia nullo alio corpore repleta penetret, & cum Terra ipsa tam motu diurno quam annuo moveatur, cumque eâdem unum veluti corpus efficiat.   Hoc ut ostenderem, varia adhibui Experimenta, nullum tamen ex omnibus deprehendi aptius, quam quod Reverentia Vestra apud Eminentissimum Electorem Moguntinum [^] spectavit; antliam videlicet duo habentem ventilia, per quorum unum aer introtrahitur, per alterum vero expellitur.   Tametsi jam omnia longe melius, quam tunc, ordinaverim.   Usus atque utilitas dicti Experimenti brevissime est quae sequitur.
Experi­mentum novum quid utili­tatis affe­rat.		I.  Deprehenditur, quanta sit gravitas aeris nos circumstantis; & quantam in altitudinem propellat aquam intra evacuatum tubum.   II.  Si vero sphaerico evacuato superponitur firmiter aliud non sphaericum, ut aer ex hoc violenter in illud attrahatur; contrahitur quasi in se vitrum non sphaericum, & in mille frusta magno fragore disrumpitur.   III.  Ponderare possumus aerem vitro conclusum: quanto enim levius est vitrum post aerem extractum, tantum ponderabat aer antea in eo contentus. v. g. Recipiens quo Pharmacopolae in distillandis aquis utuntur, post extractum aerem tribus aut quatuor circiter lotonibus levior est, prout R. V. apud Eminentissimum Electorem Moguntinum viderit.   IV.  Veram ac propriam causam ventorum & nubium ex eodem Experimento deprehendimus, dum ventus in vitris clausis agitatur, eumque deinde nubes subsequuntur.

	455		[ v ]
	Quae omnia, aliaque plura ab eo tempore, quo apud dictum Eminentissimum Electorem fui, melius certiusque deprehendi.   Caeterum quoniam varij rerum curiosarum Amatores mecum de dicto Experimento per Litteras egerunt, variaque responsa extorserunt; existimo ea, praesertim quae praestanti Philosopho cuidam non ita pridem communicavi, non contraria fore ijs quae R. V. imprimenda curat; ideoque pauca quaedam hîc addere, eidem gratificandi studio, non detrectabo, &c. Hisce divinae protectioni nos ambos commendans, maneo Adm. Rever. Dominat. Vestrae obsequentiss. S. & A. Otto Gericke.         Magdeburgo die 18. Junii Anno 1656. Ad varia quaesita responsio Auctoris Experimenti.
	VAria variis temporibus, eaque subtilissima interrogata, a magno, ut apparet, Philosopho proposita fuere Doctissimo Domino Auctori praedicti Experimenti; quibus ipse ingeniossime respondet, & solide solvit: eaque libenter hîc posuissem ad verbum, ni prolixior esse, quam par est, noluissem. Erit alias fortassis occasio id opportunius praestandi. Nunc ex omnibus pauca, & ad quaestionem de vacuo potissimum, de quo agitur hîc, pertinentia brevissime perstringam.   I.  Asserit, Aerem ex aqua oriri, idque apparere ex eo, quod si vitrum aquâ repletur, eaque deinde extrahitur, manifeste vitales spiritus (ut vocat ipse) qui prius in aqua invisibiles delituerant, bullarum instar ascendant, superioremque locum occupent, & evanescentes ex oculis in aerem abeant.		Experi­menti novi Auctoris responsio ad varia quae­sita.

		456	[ v ]
		II.  Aeri e vitro extracto nihil succedere, sed remanere id quod antea erat ibidem cum aere, nempe aethera.  Quid vero aetheris nomine intelligat, non explicat, nisi quod dicat, corpora coelestia omnia, ipsamque Terram in aethere stare atque subsistere.  Alibi etiam statuit, aethera & vacuum idem esse, ideoque qui aethera concedit dari, vacuum dari fateatur necesse est.   III.  Hic in Terra, & intra totam Aeris sphaeram, nullâ humanâ industriâ fieri posse vacuum, nec Mathematicum, nec Physicum.  Rationem adsignat hanc: Quia aer secundum certam gravitatem ubique circa nos consistit, & aqua spiritibus vitalibus faeta est; quocunque igitur modo vacuum efficiendum tentetur, semper aliquid penetrat; quod tametsi tam exiguum sit, ut vix aciculae nodum adaequet; aliquid tamen est.   IV.  Si e vitro aquâ pleno aqua extrahitur, ut nullus interea aer succedere queat, oriuntur in aqua multae bullae sursum tendentes; quas puto (ait Auctor) aerem esse.   Haec pauca ex multis sufficiant. Ex caeteris responsionibus Auctoris colligo, eum etiam omnia illa Experimenta exhibuisse jam dudum, & etiamnum exhibere, quae supra dixi inventa seu addita esse in Arce Herbipolensi. Colligo praeterea, eum non favere Vacuistis, qui ex hoc Experimento suam de vacui non solum possibilitate, sed actuali ac visibili, ut ipsi loquuntur, existentia opinionem stabiliri tantopere contendunt. §. VII.   Ejusdem Auctoris responsio ad nostrum quaesitum.
Experi­menti novi Auctoris respon­sio ad nostra quae­sita.		INter alia quaesita Experimenti Magdeburgici Auctori a praefato Philosopho proposita, unum est;   Cur intra vitrum, e quo aer dicto superius artificio extractus fuit, si aperiatur, tanto cum impetu aer aut aqua irrumpit, ut momento fere repleatur?   Respondet Auctor  causam esse gravitatem aeris, aerem & aquam extra vitrum circumstantis, & suâ gravitate prementis.  Sicut enim, addit, in locum aut spatium evacuatum quodcunq., si aditus pateat, irrumpit necessario quodvis corpus

	457		[ v ]
	circumstans, si prematur, aut propellatur, dummodo cedere possit; ita si evacuatum vitrum aperiatur, necessario aer aut aqua circumstans irruere debet, quia premuntur ab aere incumbente, & possunt cedere.   Et tanto quidem impetu irrumpit aer, inquit idem, ut nisi paulatim laxetur aditus, vitrum ob impetum irrumpentis aeris dissiliat. Quod ait non semel sibi contigisse, ita ut vitri fragmenta ad laqueare usque salierint, non sine oculorum periculo.   Asseruerat Auctor, quam gravis, vel potius quam fortis, & in premendo vehemens sit aer nos circumstans, deprehendi posse accuratissime mediante aquâ certo instrumento inclusâ.   Petivit Philosophus Experimentum aliquod, quo id deprehendi queat.  Respondit Auctor in hunc modum.  Si tubus vitreus, aut mixtim ex vitreo & cupreo tubo coagmentatus canalis fiat, 30. 40. 50. aut plurium ulnarum altitudinis, & ex illo aer arte supra dictâ extrahatur, facile conijci potest, si deinde aperiatur, aquam sine mora loco extracti aeris ingressuram. Imponatur igitur dictus tubus aut canalis erectus perpendiculariter aquae, & intra aquam aperiatur; apparebit clare, quâ ratione cum impetu aqua ascendat, semper tamen usque ad eandem certam mensuram seu altitudinem tantum, & non amplius.   Quid aquam impellit, & ascendere cogit, nisi externi aeris aquae incumbentis gravitas? ut taceam nunc multa alia Experimenta, quae non sine meo damno praxi ipsâ comprobavi.		Aqua ad unam sem­per altitu­dinem ascendit in omnibus tubis eva­cuatis.
	Haec cum legissem, quaesivi ex Auctore, num tubi evacuati, intra quos aqua ad certam semper altitudinem ascendit, omnes & semper eiusdem fuerint capacitatis, hoc est, aeque ampli, aut aeque stricti?  Causa autem huius mei quaesiti esse potest, quia si exterioris aeris aquae incumbentis gravitas sursum pellit aquam intra tubum, idem aer seu eadem aeris gravitas, non aeque alte propellere potest aquam maioris & minoris ponderis, sed hanc altius, illam minus alte propellet: atqui aqua altitudinis quinque v. g. ulnarum in tubo amplo, maior ac ponderosior videtur esse, quam aqua altitudinis totidem ulnarum in tubo angusto; Ergo si aeris gravitas sursum pellit aquam in tubo angusto ad ulnas v. g. quinque		Nostra cir­ca hoc as­sertum du­bitatio.

		458	[ v ]
		praecise, in tubo ampliore non poterit eam pellere ad tantam altitudinem.
Respon­sio Auc­toris Experi­menti.		Propositioni a me factae respondet Auctor in hunc modum, in litteris Magdeburgo datis 22. Julii Anno 1656.   Ad interrogationem quod attinet, utrum aqua in tubo evacuato semper ad eandem altitudinem, tametsi tubus & vitrum inaequalis fuerint capacitatis, ascenderit; respondeo, perinde esse in hoc negotio, quantumvis angustus & amplus sit tubus, dummodo satis altus sit, ut aqua ascendens mensuram suam certam ac determinatam attingere possit; quo autem altior est tubus, eo melius est; nunquam tamen aqua mensuram suam transgreditur.   Conatus autem in aere e vitro & tubo extrahendo tam diu continuari debet, donec nihil amplius extrahi queat per siphonis [fig.: FMN] ventile.  Sed Notandum, in hoc Experimento instituendo vitrum non imponendum esse tubo seu siphoni pneumatico, ut alias, sed ipsi vitro accuratissime ac firmissime annectendum tubum illum longum, qui e superiori loco demitti debet intra Machinam evacuatoriam, seu pneumaticam antliam.   Si tamen altero modo, imponendo videlicet vitrum ipsi siphoni evacuatorio, instituere placeret Experimentum, impleri debet tam vitrum, quam tubum ipsi superne annexus, penitus aquâ, & epistomium vitri aquae prius immersum aperiendum est.   Quo facto, quanto plus aqua intra tubum & vitrum conclusa premere potest, quam aer externus aquae intra cuppam seu evacuatoriam machinam contentae incumbens, tantum aquae subsidet, donec aqua intra vitrum & tubum contenta in aequilibrio seu aequipondio stet cum externi aeris gravitate.   Ubi iterum nihil interest, utrum amplus sit tubus, an strictus; solummodo interest ut sit satis superq. altus.   Notandum praeterea, tubum vitro adglutinandum debere esse vitreum, saltem ex parte superiore, ut videri possit quousq. ascendat aut descendat aqua.  Adglutinatio non sine magno labore fieri potest.   Ad rationem porro dubitandi a me propositam, quod aeris gravitas non potest pellere sursum aquam in tubo amplo ad tantam altitudinem, ad quantam propellit eandem in tubo stricto, respondet Auctor in aliis litteris ad me Magdeburgo 4. Januarii Anni 1657 datis, simulque causam suae assertionis adsignat, in hunc modum.

	459		[ v ]
	Exponatur cuppa aquae plena in loco quocunq. v. g. in horto aliquo, elevata a terra ulnis quinque v. g. e qua cuppa demittatur ad terram usq. tubus cuiuscunque amplitudinis, indeque divaricetur in duos alios tubos perpendiculariter erectos, quorum unus amplus sit, alter strictus: aqua cuppae ad eandem altitudinem propellet aquam in utroque tubo contentam, quia aequalem vim habet aqua cuppae ad aquam utriusq. elevandam, & ad tantam altitudinem in utroq. ascendere debet, quanta est originis altitudo, nempe cuppae.  Eodem prorsus modo aer in certo pondere terrae incumbens, in quibusvis & cuiuscunq. amplitudinis tubis evacuatis, aquam sursum pellit ad aequalem altitudinem, tantam nimirum, quantam permittit aeris gravitas terram & nos circumstans.   Addit, aeris gravitatem tantam esse, ut ad 20. circiter ulnarum altitudinem elevare possit aquam intra tubum evacuatum; aitque se id Ratisponae olim hoc novo Experimento deprehendisse.
	Haec Auctor. Quae quidem mirifice congruunt cum iis, quae multi & doctissimi Viri, interque illos Emanuel Magnan tom. 4 Cursus Philosophici [1653] cap. 20. propos. 9 & P. Melchior Cornaeus in Diatriba peculiari [§ 9], docent circa Experimentum illud hydrargyri, cuius mentionem feci supra part. 2. class. I. cap. 6. Machina 6. quando scilicet fistula utcunque supra tres palmos*) longa, hermetice clausa ex una sui parte, cum prius fuerit Mercurio seu hydrargyro plena, mox inverso ore patente in subjectum catinum ad quatuor, vel quinque, aut sex digitorum transversorum altitudinem Mercurio repletum deposita, depletur quoad partem superiorem, in inferiori vero retinet Mercurium altum circiter palmos tres supra externi in catino positi Mercurii horizontem. Aiunt enim dicti Auctores, & experientia ipsa id probat, si plures fistulae diversae longitudinis & capacitatis dicto modo adhibeantur, sive simul, sive successive, Mercurium in omnibus consistere ad unam certam & communem altitudinem, seu horizontem, ut ipsi loquuntur, qui ab inferioris Mercurii catino contenti horizonte seu superficie supremâ distet intervallo trium circiter palmorum Romanorum, ibique pendulum haerere, relictâ parte superiore fistularum vacuâ, ut apparet.   Causam huius suspensionis, *)  Palmus: 1/4 pes, palmus maior: 3/4 pes (^)		Argen­tum vivum in Experi­mento hy­drargyri semper ad eandem alti­tudinem ascendit in tubis.

		460	[ v ]
		& non maioris ascensus vel descensus Mercurii intra fistulam, aiunt esse gravitatem aeris externi, pondere suo aquae catini incumbentis, & Mercurium pellentis sursum intra tubum eo usque, donec in aequilibrio consistat cum aere, hoc est, donec tantum intus gravitet Mercurius, quantum extra aer incumbens.  Addit tamen P. Cornaeus, suspensionem illam Mercurii non esse a solo aere extrinseco aquae incumbente, & per aequipondium, ne ulterius descendat, illi resistente, sed nasci partim ex dicta causa, & partim ex metu vacui. Utrumque docte probat.   Mihi nunc non vacat, hanc sententiam examinare, sed id commodius praestabo in Magia universali Naturae & Artis part. 3. lib. de Magia Hydraulica*).  Certe si vera est, non leve subministrat argumentum iis, qui omnem positivam levitatem e rerum natura eliminare nituntur.  Interim ego existimo, Magnanum hac in re falso niti principio, ut suo loco videbimus.
Experi­menti novi Auctoris variae asser­tiones.		In iisdem litteris 22. Julij ad me datis Auctor ait;  I.  omnia illa, quae supra §. 2. dixi de novo addita esse Herbipolensi in Arce Experimento suo, se dudum Ratisponae coram Eminentissimo Electore Moguntino exhibuisse, eumque in finem curasse fieri cupreum cacabum, cuius ego mentionem feci. [<] Ait II.  se nunc evacuatorium siphonem ita construxisse, ut omnia sub aquis fiant, ad impediendum videlicet eo magis omnem aeris ingressum in vitrum, dum aer aut aqua extrahitur.
Antliam pneuma­ticam sem­per agitari posse asserit Auctor Experi­menti novi.		Ait III.  parum illud aeris, quod ad pisi magnitudinem aquae supereminet, dum Recipiens evacuatus repletur aquâ, oriri ex ipsa aqua ingrediente, dum per ascensionem aquae, & motum istum violentum spiritus aquae inclusi, (quos propriissime dicit esse aerem) commoventur, & secernuntur. Negat itaque, parum illud aeris antea in Recipiente fuisse post extractionem factam: putat enim, ut supra vidimus §. 6. [<] in Recipiente evacuato esse aetherem. Ait IV.  antliam pneumaticam etiam post longam agitationem adhuc posse agitari, sed tanto difficilius post aerem extractum, quanto gravior est aer circumstans, qui pistillum extractum suo pondere retrudit intus. Totam igitur difficultatem in pistillo extrahendo, & impetum in resiliendo *)  G. Schott, Magia universalis naturae et artis, Pars III & IV (1658), lib. 7, 'Magia aërotechnica', p. 561-628. [ Bij IMSS deel 3 & 4 kiezen: rechts boven.] 571-3: 'Propositiones variae Emanuelis Magnani examinantur'. Cap. 4: 'An hydrargyrus ... haereat metu vacui, an vi pressionis aeris ..', 580-602;  Cornaeus: 595-6. Cap. 5: 'An aqua in tubo Bertiano suspensa haereat metu vacui, an vi libramenti extrinseci aeris', 602-3. Cap. 6: 'Qua virtute ascendat aqua intra tubum, & phialam, in Experimento Magdeburgico', 604-7.

	461		[ v ]
	intra antliam, adscribit ipse externi aeris gravitati. Atque hoc ita esse, non solum se longâ experientiâ didicisse, verum etiam scire posse, quanta virtus seu pondus requiratur ad pistillum extrahendum, tam in majoribus, quam minoribus antliis. v. g. si antlia adhiberetur unam ulnam in diametro seu in latitudine aut amplitudine habens (longitudo aut brevitas, ait, nullam differentiam faciunt) supra 1200. librarum pondus requisitum iri ad pistillum extrahendum, atque adeo sex viros robustos ad extrahendum fore necessarios.  Et in hoc casu, aliisque quibuscunque, si Recipiens perfecte, quantum fieri potest, sphaericus esset, eum minime diffractum iri, tametsi totidem equi ad extrahendum adhiberentur.
	In huius rei confirmationem hoc adfert Experimentum. Fieri curavit duas phialas seu potius lances cupreas, sibi mutuo exacte congruentes, si unam tegat altera, diametri seu amplitudinis non majoris quam ulnae dimidiae cum dimidio quadrante, seu octava ulnae parte. Has si mutuo sibi imponit, & aerem extrahit, adeo ab externi aeris gravitate compressae, atque unitae tenentur, ut sex viri robusti eas divellere non possint. Quid jam fieret, inquit, si ulnam integram in diametro haberent? Quod si tandem adhibito omni conatu divellantur, crepitum edunt sclopeti aut musquetae explosioni non minorem. Quam primum vero per claviculam seu epistomium apertum vel minimus aditus laxatur aeri, sponte separantur.		Experi­mentum a­liud Aucto­ris novi Experi­menti.
	Ait V.  Se antea impossibile judicasse, verum vacuum in sublunaribus fieri humanâ industriâ posse, propter aeris gravitatem; nunc vero aliter sentire, & per ocularem demonstrationem vacuum ostendere, seque casu, dum praesens & alia similia experimenta frequenter tractaret, illius efficiendi modum reperisse.		Vacuum dari posse putat Au­ctor novi Experi­menti.
	Per vacuum tamen non intelligit nihilum, sed aetherem; putat enim vacuum & aetherem idem esse, & hoc esse purum illud vacuum, quod Peripatetici negant. Sic ipse. Qui addit, eorundem Peripateticorum argumenta, quae supra §. 4. adduxi, nullius esse momenti. Primo enim, inquit, auctoritas Aristotelis contra ocularem demonstrationem nihil valet. Secundo, quod solummodo aer rarescat		Auctor­is Experi­menti novi responsio ad argu­menta contra va­cuum.

		462	[ v ]
		donec ad limites a DEO sibi praestitutos perveniat, quos limites ubi attigit, cesset pistilli agitatio &c. nihil est. Quid opus est ad limites a DEO praestitutos recurrere, ubi ad oculum patet, pistillum non solum agitari tam diu posse, quam diu aer extrahi e Recipiente potest, verum etiam quam diu libuerit? Tertio, Putare, si major vis adhibeatur in agitando ulterius pistillo, frangi oportere vas potius, quam vinci Naturam vacuum abhorrentem; inanis est imaginatio eorum qui Experimentum non viderunt: si enim vitrum rotundum fuerit, quantumcunque continuetur agitatio, nunquam frangetur, etiam si equi adhiberentur, qui diu noctuque in extrahendo laborarent. Ex quibus patet quarto, sine fundamento a Peripateticis dici, solummodo tamdiu continuari posse extractionem, quam diu potest rarescere aer, & non amplius. Quinto, errant Peripatetici, dum resistentiam seu difficultatem in pistillo extrahendo adscribunt aeri exiguo intra Recipientem adhuc contento, & quasi in nihilum redacto; cum tamen resistentia illa adscribenda sit aeri extra circumfuso; notum enim est, quod nihilum nihil potest operari. Sexto, quod Peripatetici dicunt, parum illud aeris, quod in vase, globuli instar conspicitur, postquam aquâ sursum ebulliente completum fuit, illum esse aerem qui antea rarefactus totum vas implebat, est contra experientiam, & visum oculi: clare enim conspicitur, quâ ratione in violenta illa aquarum irruptione spiritus, qui in aqua latitant, & aer proprie sunt, agitentur, & sursum una cum aqua compellantur; qui spiritus, dum spatium vacuum in vitro reperiunt, ex aqua erumpunt, ac sursum tendunt. Septimo, quod addunt Peripatetici, spumam & bullas ex pugna aquae, & aeris praeexistentis in vase oriri, est contra claram & ocularem experientiam; apparet enim clarissime, bullas illas omnes, utpote spiritus aquae, una cum aqua inferius simul ascendere, & nequaquam superius descendere*). Haec inter alia in secundis litteris Auctor Experimenti; quae omittere nolui, quoniam ad Experimenti naturam melius intelligendam conducunt, & novum philosophandi modum continent; quem aliis examinandum relinquo. *)  Het water gaat koken door de onderdruk, in de bellen zit waterdamp. [<]

	463		[ v ]
	§. VIII.   P. Nicolai Zucchij e Societate JESV de nove Experimento judicium.
	SUpra in fine §. IV. retuli, Romam me misisse Experimentum novum ad Viros doctos & amicos, ut eorum exquirerem sententiam. Horum unus erat. P. Nicolaus Zucchius, Auctor Novae de Machinis Philosophiae [>], & Philosophiae Opticae, cuius I. & II. Pars jam lucem vidit. Hic post alios, serius aliquanto, cum omnia hactenus prolata jam perscripsissem, sic ad me scribit Roma, 18. Novembris Anni 1656.   Reverende in Christo Pater, Pax Christi. Cum inaudissem, scriptas a Reverentia Vestra litteras ad Patrem Assistentem, quibus tum a peritioribus, tum a me quoque judicium requirebat de novis Experimentis, ad exhibendum vacuum istic propositis; avide expetij, ut eas semel percurrere liceret: sed per multorum manus distractas, & injuriis temporum paene sepultas, vix tandem licuit inspicere (dum suspicio contrahendae pestis communicationem ipsam inter nostra Collegia, Romanum praesertim, abrupit) & statim, licet tanto tardius quam optaram, calamum responsurus arripui. Quaecunque a Reverentia Vestra de illis Experimentis perscripta sunt, vacuum proscribunt.		Nicolai Zucchij lit­terae ad Aucto­rem.
	I.   Dum Trusillus post repetitas diutius agitationes, crescente difficultate nequit amplius educi in anteriora, quid retinet? nulla nova ferruminatio inter extremum capitis Trusilli & operculum assarij, cui proximum est, & a quo ante recedebat in agitationibus antliae, nisi adhaerescentia inter ipsum & tale operculum, ne detur vacuum inter illa. Sed quid retinet operculum assarij, quod ante sequebatur caput Trusilli, ad nisum trahentium in anteriora moti? non vacuum, quod dicatur extracto e ventre vasis aere, nulloque in locum illius succedente corpore, ibi factum, non enim mera negatio corporis ante in vase contenti, potest exercere resistentiam contra tantum conatum plurium, adnitentium in anteriora trusillum educere, & consequenter operculum assarij, capiti illius proximum, & de se tam facile mobile.  Retinet ergo corpus remanens intra vas, quod in antecedenti agitatione antliae vi agitantium ulterius rarefactibile, sequebatur secundum partes operculum assarij,		Nicolai Zu­chij judi­cium de novo Experi­mento.

		464	[ v ]
		consequenter in anteriora connivens ad caput trusilli ab illis in anteriora educti: postmodum vero multis partibus illius eductis, ad eam tenuitatem redactum est intra vas, ut ulteriorem, novâ eductione per tales vires tentatâ, nequeat admittere; ac proinde, dum ulteriori distensioni sui resistit, sistit operculum foraminis assarij, cum quo pariter, ne vacuum admittatur, consistit proximum caput trusilli.  Ex quibus comprobatur virtus, quam in litteris impressis ad Patrem Grandamy *) probavi inesse corporibus, pro servanda unitate contiguitatis in universo, ad sistendum corpus proximum, quoties ad remotionem illius non potest succedere aliud.  Ubi etiam Epistolâ secundâ explicata rarefactio, nullis vacuitatibus, aut subtiliori substantiâ, inter particulas densioris interpositis.   II.   Cessante agitatione antliae, clauso epistomio, vaseque a siphone remoto, dum postea revolutâ clavi illud referatur; quid est quod tantâ vi externa corpora attrahit ad vas, e quo per agitationem antliae eductus est aer? id certe praestare non potest mera negatio corporis ante contenti intra illud: aptissime autem praestat residuum corporis, quod remansit intra vas, nimis violentâ distensione sui illud replens: quare aperto foramine se recolligens, ex vi, qua suam naturalem dispositionem reparat, contrahendo se ad minorem locum, adducit exterius apposita, ad replendum locum qui a se relinquitur: aperto vero epistomio intra aquam, pro varia mensura & dispositione aeris se contrahentis, ad viam in collo apertam, attrahitur hinc inde aliter atque aliter aqua, quae varie discerpta in tali medio spumam exhibet.   III.   Quod supra aquam attractam intra vas remanet recollectum in loco proprio, & eâ ad motum vasis agitatâ, huc illucque pellitur, neque ab ea mota, & intra vas, licet capacitatis minoris, subeunte exterminari potest, ut cesset aparentia illius; non potest esse vacuum, quod nullo modo resisteret corpori locum illius occupaturo; est ergo reliquum aeris, quod superfuit extractioni per antliam, & modo supra dicto attractâ intus aquâ recolligit se.  Imo convincitur ex modo dictis, tale corpus non fuisse ante rarefactum intra vas per admissionem vacuitatum inter suas partes: nam aqua subingrediens loco vacuitatum, particulas illius corporis invicem separatas hinc inde prorsus dispersisset.  Quare agnoscitur fuisse corpus in suis partibus invicem cohaerentibus continuum, & a praecedenti *)  Brief aan Grandami (Magno amico ... Experimenta vulgata non vacuum probare) over de experimenten met kwikbuizen, afgedrukt in Nova de machinis philosophia (1649), 101-115. Zie ook hierna [>].

	465		[ v ]
	violenta distensione reparans suam connaturalem recollectionem, atque per apertam revolutâ clavi viam, aquam attrahens in locum ampliorem, a se successive relictum.   IV.   In ultimo Experimento post extractionem aeris e vase aeneo, aperte convincitur, in loco intra illud ab aere relicto adfuisse corpus rarum & spiritosum, quod revolutâ clavi insertâ collo illius, dum aqua e superposito vase vitreo in ipsum descendit, per illam ascendit majoribus bullis inclusum, & secundum ductus continuos velut radios candicantes: non enim a vacuo per extractionem aeris vi antliae facto intra vas exhiberi possunt hujusmodi.  Imo per ea comprobantur quae dixi in supra citatis ad Patrem Grandamy de repletione partium superiorum intra tubos, a graviori descendente relictarum, nullo licet extrinseco corpore intra tubos subeunte. *) Hactenus P. Zucchius. Qui in fine litterarum haec addit. Cuperem ut Vestra Reverentia curaret experimentum postremum retentari, sed in tenebris revolvi clavem colli in vase aereo, & in eo aquam e vitreo descendere, ut notari posset, an in illis radiis candicantibus fulgor aliquis appareret. *)  Ibid. p. 116-144: 'Solutio obiectorum contra praemissam Epistolam', zie p. 123. §. IX.   P. Melchioris Cornaei e Societate IESU de novo Experimento judicium.
	SUpra in fine §. IV. [<] dixi, dum Experimentum in Herbipolensi Arce iterato exhiberetur, saepius interfuisse mecum P. Melchiorem Cornaeum, in Herbipolensi Universitate Theologiae Professorem, ac diligentissime examinasse, conscriptâ de eo doctissimâ Diatribâ, quam & suo Philosophiae curriculo, quae nunc sub praelo est [^], inservit lib. 4. Physicorum Disput. 3. de Loco & Vacuo, quaest. 4. Sect. 2.  Quae Diatriba quoniam dignissima est ut in plurium notitiam quam primum veniat, impetrari a se passus est ut a me huic loco insereretur.  Quod ijsdem verbis facio, quibus ab ipso conscripta fuit, & citato loco ab eodem evulgabitur. Sic ergo habet.		Melchio­ris Cornaei Diatriba de novo Experi­mento.

		466
		[ . . . ] Dub. I.  Quomodo hoc Experimentum capiatur. [ . . . ] Dub. II.  Quaenam in hoc Experimento adjuncta praecipue observata? [ . . . ]

		467	[ v ]
		1.   Si globus Recipiens vitreus figurae sit quadratae, non sustinet evacuationis violentiam & impetum, sed si urgeatur, ingenti & formidabili cum crepitu & fragore in frusta dissilit. Ita referunt auctores.   2.   Sin vero Recipiens globus sit sphaericus, & utcumque spissus, non rumpitur, sed ipsa evacuatione firmatur. Unde cum Recipiens eiusmodi praedicto modo evacuatus, e curru in pavimentum lapsu sat gravi ruisset, illaesus perstitit; ubi plenus & minime vacuus, absque dubio diffringendus fuisset. Et unus quidem Vacuistarum illorum contra me omnino contendit, Recipientem talem evacuatum, etsi ex altissimo loco praeceps in lapides subjectos ageretur, nullo modo comminuendum esse, aut adeo ullâ vi humana comminui posse. Rationem etiam e Philosophia naturali (nam artificialis rudis erat) addidit, non equidem absonam. Nam partes vitri, aequali circumferentia vacuo undique circumfusae, conantur illud replere quidem, verum ob figuram sphaericam sese invicem sustinent & praepediunt; imo quo majore impetu versus centrum sive vacuum intra viscera sua clausum moliuntur, eo firmiore nexu coalescunt; non aliter quam arcus lapidum fornicatus eo consistit firmius, quo graviore desuper mole premitur. Ego vero & si hac ratione putarem partes vitri Recipientis utcunque solidari, non tamen eo usque creduim infragiles evadere, ut, si quis decumanum mallei ferrei ictum forti manu impingeret, aut si ex sublimi loco in pavimentum silice stratum prorueret, frustatim non dissiliret. Licebit ergo Dominis Vacuistis unius Recipientis periculo rem hanc experiri. Mihi nimis quam certum est, ex integro vase frustilla lecturos.   3.   Ad evacuandum & exantlandum Recipientem non uno opus est homine, sed binis minimum, ...

		468	[ v ]
		...   4.   Recipiens postquam dicto modo exantlatus est, si ad libellam examinetur, ...   5.   Quod si Recipientis epistomium aperiatur, tanto impetu aer externus irruere in illum dicitur, ut hominem etiam ex opposito prope stantem una rapere possit. Nominarunt mihi in aula Herbipolensi Virum notum, qui, cum propius adstitisset tum, cum epistomium Recipientis ante evacuati recluderetur, coactus fuerit adstantium opem implorare, ut se tenerent, ne ab aeris a Recipiente rapti violentia vim pateretur. Alius retulit, os patulum orificio Recipientis evacuati admovisse, & halitu repente (eo quod Recipiens illum ad se raperet) destitutum pene corruisse exanimem. De alio affirmarunt, digitum orificio Recipientis adhibere ausum, eo tempore, quo laxato epistomio aerem de novo subeuntem admittebat, ingentem pertulisse & sentisse dolorem, cum cutis cum carne pene divelleretur.   6.  Id quod sequitur, vidi. Cum Recipiens evacuatus, eversus ita aquae immergeretur, ut ... ...

		470	[ v ]
		Dub. 4. An in illo Experimento vere reperiatur vacuum? REsp.   Non.  Prob. 1.  Quia auctoritate longaevâ antiquitatis, & usu constante tot saeculorum, existimatum est a sapientibus, vacuum Naturae viribus dari non posse; Experimento vero isto, non satis probatur contrarium, ut infra ostendetur. Ergo non est vetus Peripateticae scholae sententia deserenda, aut a possessione veritatis, quam longissimo temporis spatio obtinuit & praescripsit, tam leviter depellenda. Laudo virorum illorum in exploranda veritate solertiam, non laudo nimiam in Aristotele deserendo facilitatem. Omnis novitas jucunda esse solet, sed veritas antiqua melior. Prob. 2.  In globo illo Recipiente post evacuationem factam adhuc est lumen visibile, uti ante, & quidquid est coloratum in illo, transmittit species visiles [<] ad oculum, uti ante. Ergo est subjectum corporale intus, ex quo haec accidentia educantur. Ergo non est Recipiens vacuum ab omni corpore. Reposuit hîc mihi quidam e Vacuistis, lumen non esse accidens, quod subjecto egeat, sed substantiam, atque adeo nihil hoc Vacuitati omnimodae Recipientis obstare. Ego vero contra sic arguo. Si lumen est substantia, est substantia materialis & corporea, cum ab oculo & sensu corporeo naturaliter percipiatur; ergo in Recipiente est substantia corporea & materialis. Ergo Recipiens non est vacuus ob omni corpore. Item, si lumen est substantia corporea, ergo datur penetratio corporum, nimirum luminis cum aere, & aqua, & coelis. Consequens est impossibile naturaliter. Ergo.   Prob. 3. resp.  Campanula intus ad filum ferreum suspensa, etiam postquam aer dicto modo evacuatus est, sonum edit. Ergo est aer intus, cujus elisione sonus producitur. Antecedens constat experientiâ. Nam cum uni ex Evacuatoribus nolulam dedissem, & rogassem ut (quod tunc equidem in mea praesentia fieri non poterat) aliâ vice eam Recipienti ante evacuationem ingereret; fecit ille, & mihi deinde roganti fassus est, strepitum obscurum, qualem & in pleno aere nolula edebat, absque controversia post evacuationem factam edidisse. ...

		474	[ v ]
		... Vidi ego Paderbornae ante annos 37. talem Naturae victoriam. Paraverant Nostri in Collegio puteum ingentis prorsus profunditatis, ex quo per machinas multasque rotas arduo molimine aqua hauriebatur. Ergo compendii studio, constructa est antlia, ex imo fundo erecta, arboribus integris in tubos excavatis, & invicem innexis. Quia vero profunditas aquae erat major, quam pro consueto Naturae modulo, & quam ut aer extrahi, per pistilla & assaria posset; nullâ vi moveri illa potuere. Cumque demum & lacertis & machinis homines plurimi & robustissimi extreme contenderent, hoc effecerunt, ut tubi, licet densissimi, ex truncis arborum confecti, cum terribili fragore crepuerint, aerique viam patefecerint. ...

		484
		... ... Omnibus viris doctis de hac re sentiendi & statuendi judicium liberum esto, Aristotelis tamen & Peripateticae Scholae Universae contemnendae potestas ne esto.  Huc usque P. Melchior Cornaeus. 469:  Dub. 3.  Quomodo Vacuistae conentur ex hoc Experimento vacuum probare? 477:  Dub. 4. [4.2]  Quid ergo sentiendum de illa Recipientis evacuatione, & quomodo fiat? 477:  Dub. 5.  An ergo aqua & aer rarefieri aliter quam per calorem, & densari aliter quam per frigus, possint? 480:  Accepi per hosce dies glaciei libras ...: zelf proeven gedaan met ijs: zelfde gewicht na smelten, groter volume na bevriezen. 480:  Dub. 6.  An in aqua & liquoribus sit aer inclusus, vel exhalatio? 481:  Dub. 7.  Quomodo argumenta Vacuistarum sint solvenda? 483:  lampas Cardani [<]; fles met nauwe opening loopt niet leeg. 483-4:  Norunt & hoc Naturae mysterium aurigae & nautae nostri ...: wijn uit vat halen zonder zegel te verbreken.

[ Man on the right: "Why don't they tie one side to that big tree over there?" ]

De morbis libri XIIII, Lyon 1558, p. 151, ex. UCM (1e ed. Florence 1556).

Giovanni Battista Baliani, brief aan Galilei, 24 okt. 1630: ... io ho creduto che naturalmente il vacuo si dia, da quel tempo che io ritrovai che l'aria ha peso sensibile, e che V. S. mi insegno in una sua lettera il modo di ritrovarne il peso esatto ...   Galilei aan Baliani, 12 maart 1614 (met fig.): "Por pesar l'aria ...", "l'acqua ... pesava circa 460 volte piu". Io mi figuro di esser nel fondo del mare, ... che, ancorche, ovonque, separando io violentemente le parti superiori dell'acqua dalle inferiori, non vi rimanesse vacuo, ma vi subintrasse aria, ad ogni modo vi vorrebbe forza a separarle, pero non infinita, ma determinata ... [ v ] Evangelista Torricelli,  brief aan Ricci, 11 juni 1644 (Engl., Fr.): ... la causa da me addotta (cioè il peso dell'aria) ... Noi viviamo sommersi nel fondo d'un pelago d'aria elementare ... ... vasi di vetro ... pieni d'argento vivo, poi serratagli con un dito la bocca e rivoltati in un vaso dove era l'argento vivo C, si vedevano votarsi ... ... sempre nel medesimo orizonte AB ... Valeriano Magni,  Demonstratio ocularis loci sine locato, corporis successive moti in vacuo, luminis nulli corpori inhaerentis (Vars. 1647/Bon. 1648).   Ed. Ven. 1649 met o.a.:  Roberval, 'De vacuo narratio' (p. 31), en antwoord.   Cf. brief van Des Noyers aan Mersenne, 24 juli 1647, in Oeuvres de Blaise Pascal, T. 1, p. 15-18. ... ex opusculo quodam Galilaei de Galilaeis*) cognoveram, quod per mechanica instrumenta non sit possibile aquam elevari in fistula, seu canali ultra octodecim ulnas ... Procuravi fistulam vitream, longam ultra cubitos duos, cuius canalis commode excipiat pisum; crassities vitri est tanta, quanta est grani frumentacei. Unum eius orificium occlusi sigillo Hermetis, scilicet, vitro liquenti. Hanc fistulam implevi argento vivo, cuius orificium patens obturavi digito vehementer applicato, super quo orificio, eatenus obturato, erexi fistulam, quam immersi argento vivo, indito vasi congruo ... Deobturato orifico infimo fistulâ erectâ, & mersâ mercurio, is eodem momento, suopte pondere praecipitatur per canalem fistulae, salitq. iterum, ac desilit, & post nonnullas eiusmodi vibrationes, inferior pars fistulae, longior cubitu uno, visitur plena mercurio, superiorve creditur vacua ab omni corpore ...   [1648, p. 6-7]   *)  Discorsi (1638), p. 17.  Engl.   Joannes Elephantutius (Giovanni Fantuzzi), Eversio Demonstrationis ocularis (1648).   Magni "putat infringi totam Aristotelis Philosophiam", volgens Schott, Technica curiosa, p. 248.  Guericke ontmoette Magni in 1654 (rijksdag Regensburg), zie Experimenta ..., p. 117. Pierre Petit, Observation touchant le vuide, 1647.   Met:  Valeriano Magni, Demonstratio ocularis.  Cf. Oeuvres de Blaise Pascal, T. 1, p. 322-. [Dominicy (^) aan Seguier:] ... cette belle experience qui met en doute si la Nature peut souffrir le Vuide ... Neantmoins par ce que celle dont il s'agit estant de consequence pour la Philosophie, beaucoup de personnes se pourroient donner l'avantage d'estre les premiers qui l'ont faite, & que desia un Capucin Polonais s'en est venté par un discours qu'il a fait imprimer depuis peu à Varsovie, j'ai crû devoir ... donner au public une lettre ... [Au lecteur] ... la gloire de l'invention appartient à l'Italie, & selon mon advis à cet admirable Philosophe & Mathematicien Galilee non pas à Toricelli; aussi celle de l'avoir observée le premier en France ne peut estre disputée à Monsieur Petit ... [Au lecteur] [Petit aan Chanut, 10 nov. 1646:] ... une experience que le Pere Mersene me dit dernierement que vous aviez voulu faire ensemble, mais qui n'avoit pas assez reüssi pour en estre entierement satisfaits. C'est l'experience du Toricelli ... [p. 3] [ v ] Gilles Personne de Roberval, 'De vacuo narratio', 1647 (brief aan Des Noyers).   In:  Brunschvicg & Boutroux, Oeuvres de Blaise Pascal (1908-14), T. 2, p. 28. Post Aristotelicos non pauci ... affirmarunt quod ex majori aut minori copia hydrargiri, produci debuisset major aut minor copia spirituum ... ... censuit Dnus de Paschal alia ratione eis occurrendum esse. Curavit igitur, duci ex Crystallo tubos 40 pedum, eosque malo alligari ... Itaque antequam quidquam sui propositi aperiret, interrogavit egregios illos sapientes, nec difficulter ab iis elicuit, majorem in vino quam in aqua spirituum copiam reperiri: ideoque fore, ut ... vinum plus spatii, quam aqua, relicturum esset in apice tubi ... Hoc concesso, ostensus est eis malus jacens cum tubis alligatis: quibus, altero aqua, altero vino, repletis, et oribus occlusis, erectus est malus; et situlae oribus ipsis tuborum admotae, quarum altera vino, altera aqua plena erat ... ... altitudo aquae ... pedibus 31 1/9 circiter. Vinum autem paulo altius, puta 31 2/3 proxime ... Tweede 'De vacuo narratio', 1648 [<], vijfde experiment (ibid. p. 325-6):   English: C. Webster, 'The discovery of Boyle's law' (App. I) in Arch. Hist. Exact Sci., Vol. 2. Cum stupenda illa rarefactio aëris quam praemissis experimentis concludebamus, multis .. videretur incredibilis ... coepi animo versare, si forte aliquod nobis occurreret corpus quod et flexile esset, et aërem probe contineret. Commodum ergo venit mihi in mentem vesica carpionis, quia flexilis est admodum, atque hoc praecipuo fine isti animali a natura concessa esse censetur, ut aëri continendo inserviat. ... Hanc [partem] omni prope aëre vacuatam, ita ut pars aëris in ea relicta nequidem 1000a pars esset ejus qui ante fuerat, filo circa collum religato, sic strangulavi ut suum aërem nec emittere posset, nec alium admittere; tum eandem in tubum eundem immisi quo aviculas et mures antea expertus fueram; qui scilicet superiori parte ovi anserini capax est. His paratis, feci experimentum beneficio hydrargyri, ut spatium veluti vacuum in illa superiori parte tubi ubi erat vesica appareret, more solito. Sed, quanto putas adstantium stupore, vesica apparuit plane turgida ac distenta tanquam si in ventre carpionis adhuc existeret ... [ Figuur: Jean Pecquet, Experimenta nova anatomica ... Epistolae, Par. 1651, p. 51.] In 1663 zag Balthasar de Monconys een proef met de luchtpomp van Boyle, waarbij een in water zwemmende vis omhoog ging toen de lucht boven het water werd weggepompt (Voyages 2, p. 27). Dit verschijnsel staat ook in Nollet, Leçons de physique expérimentale, 3 (1745), p. 266. In 1668, in de Académie Royale, overleefde een visje het experiment (zelfs 7 keer achtereen) maar daarna zakte het naar de bodem, het bleef nog een uur in leven; bij sectie bleek: de blaas was 'flestrie', verlept (OC Huygens, 19, p. 211). [ v ] Marin Mersenne,  Novarum observationum physico-mathematicarum ... tomus III (1647), Cap. IV, p. 84-95 (fig.), en Cap. XXV, p. 216-235. Naturam in infinitum eandem proportionem non observare confirmatur experientiâ, quam primus nos docuit Clarissimus Torricellius ... vacuum dari probabiliter concludebat. [p. 85] Novi quidem eos, qui nolunt admittere vacuum, ..., hoc tamen dicam, nos in eo tubo nullum aerem admittere posse, reliqua vero corpora videri solum ad coniecturas pertinere. [p. 88-9] Porro foret operae pretium aliquam muscam ... aut vespam in tubo BA includere ... ut post depletionem, in KC videretur num in eo vacuo, aut, si mavis, aethere, viveret, ambularet, volaret, &c. ... motus in vacuo. ... num bombus a volante producetur*) ... De lumine nullum dubium, quin vacuum OP transverberet ... [p. 90] ... homo ... pedibus mercurio K insistet°) ... periculum suffocationis ... malleo armatus suum carcerem effringet ... ... quoties cylindrus liquidus tantae fuerit altitudinis ut cylindro praedicto mercuriali aequiponderet, ut a Clarissimo viro D. Paschal observatum, ubi semper cylindrus eiusdem crassitudinis supponi debet ... [p. 91] Certum est primo, vacuum ope tubi vitrei prius in Italia, quam in Gallia observatum; idque puto, ab illustri Geometra Evangelista Torricellio, qui tubum observatorium mihi anno 1644 ostendit ... [p. 216] ... Hactenus ergo nulla ratio huic Phoenomeno satisfacit; ne quidem cylindrus aereus. ... [p. 219]   Aanvulling in Praefatio I: "ita solvi potest ...", "tractatus R.P. Valeriani Magni" [^], "lumen ... quod facile Valerianus potuit ex Clar. Cartesij, quam ei Romae commodavi, Philosophia concludere" [^]. *)  Praefatio I:  "Nobis autem apparuit muscam in tubo ... cadere, non autem volare." Praef. II:  "muscam in tubo aere vacuo vivere ... Inquirant Medici ... iuvabitque lacertos experiri ... aqua ... pisces ..."   "... vacuum in tubo existens, ex uno extremo in aliud tam velociter transire, dum tubus invertitur, ut nescias quâ transeat; adeo ut videatur fieri commutatio pleni in vacuum, absque sensibili motu vacui ..."   "... crusma sonans in aereo [aere] vacuo auditur, & vis magnetis ferrum trahit ..." [^] °)  Praef. I:  "ut ... decimâ quartâ fere sui parte in eum immergatur". [ v ] Blaise Pascal,  Experiences nouvelles touchant le vuide (1647)   1e: "Varsaviae anno 1647. die 12. Septemb." van Magni? Laatste: Pierius tegen Magni. Zie ook Etienne Noël: aanvullingen bij p. 20 en 32. Cette experience [de Torricelli] ayant esté mandee de Rome au R. P. Mersenne Minime à Paris, il la divulga en France en l'annee 1644 ... je l'appris de Mr Petit Intendant des Fortifications, & tres-versé en toutes les belles lettres, qui l'avoit apprise du R. P. Mersenne mesme. Nous la fismes donc ensemble à Rouën ledit sieur Petit & moy ... [Au lecteur] Que la force de cette horreur [du vuide] est limitée ... [p. 20] ... espace vuide en apparence. Mon sentiment sera, jusques à ce qu'on m'aye montré l'existence de quelque matiere qui le remplisse, qu'il est veritablement vuide, & destitué de toute matiere. [p. 26] Idem, Lettres sur le vide, aan Noël (29 okt. 1647). Que si on leur demande, comme à vous, qu'ils nous fassent voir cette matière, ils répondent qu'elle n'est pas visible; si l'on demande qu'elle Tende quelque son, ils disent qu'elle ne peut être ouïe, et ainsi de tous les autres sens; et pensent avoir beaucoup fait, quand ils ont pris les autres dans l'impuissance de montrer qu'elle n'est pas, en s'ôtant à eux-mêmes tout pouvoir de leur montrer qu'elle est. ... sur les sujets de cette matière, nous ne faisons aucun fondement sur les autorités: quand nous citons les auteurs, nous citons leurs démonstrations, et non pas leurs noms  [^] Idem, aan Jacques Le Pailleur (1648). ... il [Noël] se figure que j'ai assuré, en termes décisifs, l'existence réelle de l'espace vide; et sur cette imagination, qu'il prend pour une vérité constante, il exerce sa plume pour montrer la faiblesse de cette assertion. [^] ... tout ce qu'on peut conclure de l'expérience du mouchoir et du chat, est que quelques-unes de leurs parties les plus grasses et les plus huileuses s'enflamment par la friction, y étant déjà disposées par la chaleur. Ensuite il nous déclare que son sentiment est que notre espace est plein de cette matière ignée ... ... et pour la suspension de la liqueur, il l'attribue au poids de l'air extérieur. ... vous savez que la lettre du grand Toricelli, écrite au seigneur Riccy il y a plus de 4 ans, montre qu'il était dès lors dans cette pensée, et que tous nos savants s'y accordent et s'y confirment de plus en plus. ... sur une de nos hautes montagnes; mais je n'espère la recevoir que dans quelque temps, parce que, sur les lettres que j'en ai écrites il y a plus de 6 mois, on m'a toujours mandé que les neiges rendent leurs sommets inaccessibles. [^] Comme j'écrivais ces dernières lignes, le P. Noël m'a fait l'honneur de m'envoyer son livre sur un autre sujet, qu'il intitule le Plein du vide; et a donné charge à celui qui a pris la peine de l'apporter, de m'assurer qu'il n'y avait rien contre moi, et que toutes les paroles qui paraissaient aigres ne s'adressaient pas à moi, mais au R. P. Valerianus Magnus, Capucin. ... il attribue la suspension du vif argent à une qualité qu'il lui donne, qu'il appelle légèreté mouvante, et non pas au poids de l'air extérieur, comme il faisait dans sa lettre. ... il est évident qu'il n'a vu aucune des expériences dont il parle  [^] En écrivant ces mots, je viens de recevoir un billet imprimé de ce Père, qui renverse la plus grande partie de son livre: il révoque la légèreté mouvante de l'éther, en rappelant le poids de l'air extérieur pour soutenir le vif argent. [^] Etienne Noël,  Le plein du vuide, ou Le corps, dont le Vuide apparent des experiences nouvelles, est rempli (1648), "Trouvè par d'autres experiences, confirmé par les mesmes, & demonstré par raisons Physiques". ... simple hypothese, que Dieu voulant faire le monde, ait creé une masse de corps extremement rare, plus ample que n'est tout ce grand monde  [eind, p. 66] Blaise Pascal en Florent Perier, Recit de la grande experience de l'equilibre des liqueurs en une des plus hautes montagnes d'Auvergne (1648). ... l'experience que je fis ... qui monstre apparemment le Vuide dans le Vuide. [p. 4]   Zie Leere in der Leere, met link naar historisch overzicht La controverse du vide van J-M. Berthelot. Que la Nature n'a aucune repugnance pour le Vuide, qu'elle ne fait aucun effort pour l'éviter, que tous les effets qu'on a attribuez à cet horreur procedent de la pesanteur & pression de l'air, qu'elle en est la seule & veritable cause ... [p. 18] [ v ] Pierre Gassendi, Animadversiones in decimum librum Diogenis Laertii (1649), p. 424-444: 'De nupero experimento circa inane coacervatum'. ... Galileus ... immitti posse in excavatum cylindrum, seu tubum, ... hydrargyrum ... Inanem relinquere ... Itaque paucos ante annos perscripsit Româ ad optimum Mersennum eruditus Riccius, solertem Torricellium observasse Florentiae ... [p. 425] Res deinceps varie tentata ab ipso Mersenno, tum ab aliis, imprimisque ab industrio Petito, qui etiam superiore Autumno [1646] diversatus Rothomagi, confici curavit tubum vitreum quadrupedalem, & una cum mirifico adolescente Paschalio, rem contingere, prout fuerat ex Italia perscriptum, probavit. Nunc vero Paschalius (ut, erudito Auzotio referente, accipio) confectis tubis variis longe prolixioribus, pergit rem mire amplificare. ... [p. 426] Appendix (na Philosophia Epicuri), p. iij: 'De facto novo circa inane experimento'. ... duplex distingui posse Inane; alterum quidem Interspersum rebus, ac minimulum, seu particulatim insensibile; tale scilicet, quod intercipiatur minutulis corpusculis, ex quibus, ut principiis, aër, aqua, & caetera constant; eo modo, quo spatiola quaedam intercipiuntur inter grana, ex quibus, tanquam partibus, constat acervus tritici: Alterum vero Coacervatum ... eo modo, quo potest intra acervum tritici concipi grandiusculum spatium, in quo nihil granorum sit, granis utputa undique depulsis. Zie: Bernard Rochot, 'Comment Gassendi interprétait l'expériene du Puy de Dôme', Revue d'histoire des sciences et de leurs applications, 16 (1963) 53-76. [ v ] Niccolo Zucchi, Nova de machinis philosophia (1649), pars 4, p. 99-144.   P. 101-115: herdruk van 'Magno amico Nonnemo ... Experimenta vulgata non vacuum probare', anoniem pamflet uit 1648 [^]  [van Zucchi, zie p. 116: "detracta larva, perscribo ..."]. ... argentum vivum in Tubo contentum descendit, post descensum aliquantum assurgit; tum descendit minus, & resurgit minus; donec iteratis aliquot vibrationibus semper minoribus, tandem quiescat in parte Tubi inferiori, relicta superiori non ipso solum destituta, sed quovis alio corpore, quod notari potuerit in ipsius locum succedere. ... [p. 102]   'Vibrationes' ook bij Mersenne (1647), Praefatio [^]. ... illi digitum admove; tum altera manu Tubum e subiecto vase exime, & sustine: vix senties ab argento vivo Tubo contento digitum appositum premi. Quod si ad tantam mensuram primo impleas Tubum argento vivo, alijs eius partibus aere plenis; tum, apposito digito ad extremitatem patentem, Tubum invertas; statim agnosces quanto magis prematur digitus ab argento vivo in eadem mensura, qua prius, intra Tubum existente. ... [p. 112-3]   Cf. Schott, Magia, III & IV (1658), 586: "si Zucchio credimus" (Maignan voelde het niet). Iuveni lacertorum suorum robur iactanti proposita semel est lamina aerea, per ansam in medio extantem apprehensam, elevanda e tabula marmorea, cui optime congruebat. Qui primo tanquam rem ludicram puero committendam contempsit, tum instantibus amicis manum utramque admovens, cum luctatus diu non haerentem removisset, excussavit impotentiam, obiecta peregrini, & potentissimi glutinis interpositione, quo fortissime copulante nequiret divelli; donec vidit ab alio per Tabulam facillime laminam deduci, & ad extrema perductam, & actam in transversum inde deportari. [p. 137]   Beeckman (I, 281) las bij J. C. Scaliger dat Albrecht Dürer zo een leerling temde. (NB: Scaliger vertelde het iets anders: twee koperen plaatjes tegen elkaar.)   Schott citeert dit stukje van Zucchi in Mechanica hydraulico-pneumatica, 1657, p. 25.   Boyle citeert het in New experiments ..., 1660, p. 232.   Guericke citeert het in Experimenta nova ... Magdeburgica, 1672, p. 119, met: Responsio: Si superficies istius laminae nobis satis innotuisset, per dictum caput 22. calculo admoto facile inveniendum, quanto robore divellendae huic laminae opus, atque hoc modo fuga ficta vacui refellenda fuisset.   Huygens: proef in het luchtledige met 2 plaatjes, ze gingen niet van elkaar, T. 7, p. 205. Vis impeditiva vacui in corporibus integrantibus universum est qualitas intrinseca ... [p. 141] Zucchi gaf in 1656 zijn mening over het 'experiment van Magdeburg': geen vacuüm, maar een ijle substantie. Zie de brief aan Schott hierboven [<]. [ v ] Athanasius Kircher, Musurgia universalis (1650), lib. I, cap. 6, p. 11-3: 'Utrum in vacuo fieri possit sonus'. ... Hinc argumentantur, spacium RH in superiori tubi parte relictum vere & proprie vacuum esse ... Hinc veluti insolentes & importuni iactatores triumphum ante victoriam canentes, multa sane effutiere non tantum naturalium rerum principis repugnantia, sed & in orthodoxa fide periculosa; ut dum locatum sine loco, accidentia sine subjecto naturaliter subsistere subtilissimo hoc experimento se demonstrare posse imprudentius iactitant. ... Certum enim est, ibi vacuum esse minime posse; cum manifestissimus sonus in eo percipiatur: id quod ante complures annos, una cum Gaspare Berthio ingeniosissimo Mathematico hic Romae expertus sum. ... [p. 12] ... filo ferreo annexa campanula C, malleolusq. O ... magnes extrinsecus admotus A ...   Cf. Zucchi, 1649, p. 103;  Harsdörffer, 1651, p. 466-7;  Guericke, 1672, p. 91, 118.   [ Beeckman hoorde in 1630 over een Italiaan met een instrumentje voor deze proef met een klokje: lucht uitgezogen ... niet te horen.] Verum qui plura de hisce desiderant, legant ingeniosam diatribam de vacuo, quam nonnemo ex Collegio Romano Societatis IESV dedicavit cuidam Magno Amico ... [p. 13]   Zucchi aan Grandami, p. 101-115. Blaise Pascal, 'Préface sur le traité du vide', 1651. ... Il n' en est pas de même des sujets qui tombent sous les sens ou sous le raisonnement: l' autorité y est inutile; la raison seule a lieu d' en connaître. Elles ont leurs droits séparés: l' une avait tantôt tout l' avantage; ici l' autre règne à son tour. Mais comme les sujets de cette sorte sont proportionnés à la portée de l' esprit, il trouve une liberté tout entière de s' y étendre ... [Oeuvres, 1971, p. 779] Jacobus J. Wenceslaus Dobrzensky de Nigro Ponte, Nova, et amaenior de admirando fontium genio (ex abditis naturae claustris, in orbis lucem emanante) Philosophia, Ferrara 1659, p. 26-28, met brief van G. A. Kinner von Löwenthurn: Experimentum.  Monstrans aquam elementarem Mercurio inesse. Accipe Argenti vivi quantum vis v.g. 6 aut 10 libras ... da ignem lentum, & videbis paulo post e Mercurio certum vaporem attolli Alembici hemisphaerium replentem ... guttas ... cognosces aquam limpidam & claram esse ... ex sex libris Mercurij ad 3 aut 4 uncias colliges. Quod amplius; si iam destillatum ita Mercurium, loco aeri pervio collocaveris, operationemque destillationis reitaveris, & denuo de aqua illa limpida quantitatem consequeris. ... atomos aqueas in aere circumvolitantes ... ... Doctissimum discursum de hac materia disserentem amici mei ... Godefridi Kinneri ... AD 1655 mense augusti Praga ... epistolij sui effata ... "... res memorabilis & quae auxilium magnum adferat controversiae Philosophicae ... Ego existimarem non inepte, dici posse, locum illum in vitri summitate quasi inanem, aqua illa mercuriali repleri ...". [ v ] Robert Boyle, New experiments ... (1660): ... the Plenists (if I may so call them) do not prove that such spaces are replenish'd with such a subtle Matter as they speak of, by any sensible effects, or operations of it (of which divers new Tryals purposely made, have not yet shown me any) but onely conclude that there must be such a Body, because there cannot be a Void.  [p. 122] Charles-Augustin Bourgoing, La Verité du Vuide contre le Vuide de la Verité, Où l'on découvre la véritable cause des effets qui jusques icy ont été attribuez à l'horreur du Vuide. Contre l'Erreur qui les attribuë à la pesanteur de la Masse de l'Air, Par. 1664. P. 1:   La verité du Vuide, ou touchant le Vuide, est que la Nature ne l'abhorre pas ... P. 4:   Et pour bannir cet erreur, je dis que cela ne vient que de la difficulté de rarefier les liqueurs (y comprenant l'air) ... & da la tres-intime union des corps fluides avec les solides ... P. 18:   Si l'air ne touchoit pas ce premier ciel, ou la premiere substance dure & solide qui se trouve au de-là de luy mesme, il tomberoit sur la terre; & il ne s'en pourroit relever de luy mesme. De lucht wordt opgevat als een lichaam, zoals een spons maar dan met luchtledige poriën, gekleefd aan een hemelsfeer van kristal. Bourgoing wordt genoemd bij Traitez de l'équilibre des liqueurs, 'Conclusion', in Oeuvres de Blaise Pascal, T. 3 (1923), p. 266, noot 13. Gottfried Aloys Kinner aan Gaspar Schott, 21 maart 1665 [Ned.]: ... communicationem experimenti novi*) a Nobilissimo & Clarissimo Christiano Hugenio nuper detecti, circa mercurii in vitreo tubo suspensionem ... supra consuetos & observatos hucusque terminos ... quae de hac materia Reuerentia Vestra in Technica Curiosa, pagina 266 inter alia scribit in haec verba: Ideo Mercurius in fistulis longioribus quam trium palmorum & novem circiter digitorum, descendit amoto digito ab inferiore orificio, quia cylindrus Mercurii replens totam fistulam gravior est, quam cylindrus aëreus°) aequalis crassitiei, inchoatus ab aqua & Mercurio vasis subjecti, & extensus usque ad atmosphaerae & aetheris puri confinia. Et nonnullis interjectis, quae brevitatis causâ non describo: donec tandem cessante hinc atque inde impetu fiat perfectum aequilibrium inter utrumque cylindrum quoad pondus, perfectaque consistentia. Technica Curiosa, Iconismus X Si, inquam, hucusque scripta sibi constant, non video, quâ ratione experimentum Domini Hugenii ejusdem aequilibrii beneficio valeat explicari. *)  Brief van Huygens aan Kinner, 5 jan. 1665 [Ned.] °)  Even eerder schreef Schott dat Ex his patet, causam quae pariter in omnibus quantumlibet inaequalibus fistulis, sive erectis, sive inclinatis, Mercurium sustinet constanter, & eodem loco & tempore invariabiliter, elevatum usque ad horizontem OP [in figuur], non esse intra ipsas fistulas, sed extra. Hij erkent niet meer te geloven in vrees of vlucht voor een vacuüm (p. 265, "propter metum aut fugam vacui"), of trekkende kwikdamp of verdunde lucht. Op p. 264: "sententiam mutavimus ... Sepone, Lector ... Peripateticorum sententiam", verwijzend naar zijn Magia (1658), par. 3 lib 7 Syntagm. 1, cap. 4, § 6, met zijn vorige mening, aan het eind (p. 595): "non est ab aequipondio aëris extrinseci". De discussie tussen Kinner en Schott werd gepubliceerd in Physica Curiosa (1667), p. 1383-1387.  [Ned.] [ v ] Matteo Campani, Nova Experimenta Physico-Mechanica pro demonstranda genuina causa Elevationis Aquae, & Mercurii, Romae 1666, p. 61-62: ...  evidentissimè patet, quàm longè à veritate aberraverint aliqui Viri Doctissimi, suas potius de rebus naturalibus ideas sectantes, quam inerrantis Naturae modulos & formas consulentes.   Ex his ergo, ni fallor viderint Clarissimi Tensionistae*) aliam omninò omnium praedictorum effectuum legitimam Causam quaerendam esse omnibus communem.   Hanc autem Causam, Nos dicimus quidem cum Torricellio esse nostrum communem Aërem, quem aurimus: qui suo pondere super caetera corpora fluida cubans, & premens, ea attollit in spatio omni corpore vacuo ad hanc vel illam praecisè altitudinem, determinabilem à proportione similis Aerei Cylindri usque ad summitatem admosphaerae protensi.   *)  Die geloven in "materia tensa, aut tensibilis, atque ad se se attrahens reliqua corpora, quibus adhaeret" (p. 52). Saggi di naturali esperienze fatte nel Academia del Cimento, Fiorenze 1667. p. 92-3: 'Del moto del fumo nello spazio voto.' ... appena staccato dalla pastiglia discende, formando com' un zampillo di fonte la sua parabola. Data l' aria, e tornato ad eccitare il fumo, si leva subito in alto verso la sommita della palla. ... (Engl. 1684, p. 48, fig. naast p. 45.) De proef wordt al op 1 aug. 1660 genoemd in een brief van P. Guisony aan Chr. Huygens, zie O.C. III, 104. Pierre Perrault, De l'Origine des fontaines, 1674/78. Oordeel over G. Schott (p. 130): De la façon que ce Pere raisonne sur la Physique, il ne peut pas estre mis au nombre des Philosophes physiciens de ce temps, qui parlent des choses de la Nature, selon la connoissance qu'ils en ont par les effets de la Nature mesme ... ... quand il voudra se retrancher dans le texte de l'Ecriture ... il ne trouvera point de contradicteurs: chacun se taira par respect.   [ N.a.v. zijn werk van 1663.] Perrault besluit zijn werk met een lange brief aan Huygens 'au sujet des experiences', met in het begin (p. 325-6): La plus grande difficulté que Vous m'avez opposée, a été sur ce que je suppose dans la terre des effets semblables à ceux de la pompe, ausquels je donne pour cause principale l'attraction par la crainte du vuide ... Een opmerkelijke uitspraak voor iemand die zo dicht stond bij ontwikkelaars van de moderne natuurwetenschap: broer Claude Perrault was evenals Huygens lid van de Académie Royale des Sciences, en in juli 1673 zagen de drie mannen elkaar bijna dagelijks [^]. Maar de genoemde verklaring met de 'horror vacui' werd alleen gegeven bij gebrek aan een betere (en niet opgenomen in het boek, zie het eind van de brief, p. 352): Huygens had nog een probleem met de resultaten van zijn vacuümproeven met de hevel en met de twee plaatjes metaal die hij niet anders kon verklaren dan met druk van een subtiele materie [<].   Meer fragmenten uit de brief van Pierre Perrault; Huygens' antwoord geeft de natuurwetenschappelijke methode aan: graden van waarschijnlijkheid, geen zekere bewijzen, hypothese die voorspellingen ingeeft.   Een ander voorbeeld van het langzame doordringen van inzicht in de pompwerking is te vinden in: Nic. Witsen, Aeloude en hedendaegsche scheeps-bouw en bestier (1671), p. 269: Reden te geven van het ophalen des waters door de pomp, is van klein belang. De schrik voort ledig, gelijk d'ouden spraken, of wel de nootzaekelijkheit der verplaetzinge dier deelen, welker nabuurige lichaemen bewogen en weggenomen werden, wijst die ons duidelijk aen. De klap [klep], die de buis van de pomp wel dicht sluit, doet, opgetrocken zijnde, de lucht wijcken, en by gevolg het onder-waeter haere plaets innemen. In 1671 werden in Frankrijk de aanhangers van 'horror vacui' bespot in een 'Requeste' van Fr. Bernier (1671), zie p. 5: Qu'il [Aristote] a ajoûté à la nature de chaque corps en particulier une horreur si considerable de leur ennemy commun le VVIDE, qu'il n'y en a pas un qui ne souffre plus volontiers sa propre destruction, que de permettre qu'il occupe la moindre place dans le monde, estant tous fort bien instruits par ce qu'il en a écrit, que si cét affreux Vvide se pouvoit insinuer en quelque part, il empécheroit les influences des Astres d'y descendre, & causeroit par ce moyen la destruction universelle de toute la nature. Museum Boerhaave: Maagdenburger halve bollen van Samuel van Musschenbroek, 1670-1680 (diameter 20 cm) en luchtpomp, 1675. Mooi overzicht: 'Horror vacui?' (IMSS). Boek: Edward Grant, Much ado about nothing: Theories of space and vacuum from the Middle Ages to the Scientific Revolution (Cambridge 1981). C. Webster, 'The discovery of Boyle's law', in Arch. Hist. Exact Sci., Vol. 2 (1965) 441-502.