Chr. Huygens, parels uit brieven 1661

Home | Chr. Huygens | < Oeuvres III >

Parijs , komeet , Londen , boek uit Italië , Den Haag , Society , maanglobe , Boulliau , Marianne , Mercurius , luchtpomp , Horrocks

Parels uit brieven 1661

Oeuvres Complètes T. III, 1660-61

N^o 829.

Ph. Doublet [<] aan Christiaan Huygens [Parijs]

20 januari 1661.

[ 222 ]

. . . J'ay rencontré a Amsterdam chez de Pont le Sieur Buliaud qui m'a prié de vous baiser les mains de sa part, il pensoit partir en deux jours au plustard pour la Pologne.		. . . In Amsterdam heb ik bij Pontanus de heer Boulliau ontmoet, die me verzocht jou de groeten te doen; hij dacht over uiterlijk twee dagen naar Polen te vertrekken*).
Icij joint, va un petit mot de lettre pour le Sieur van Gangelt afin qu'il luy plaise de vous compter la somme de cinquante ecus pour ma marchandise. S'il sest fait quelque bon portrait en taille douce de la jeune Reijne je desirerois bien l'avoir.		Hierbij gaat een woordje voor de heer van Gangel°) opdat het hem gelieft je de som van vijftig écus uit te betalen voor mijn koopwaar. Als er een kopergravure is van een mooi portret van de jonge koningin zou ik die graag willen hebben.
[ *) Bouillau was op 3 oktober uit Parijs vertrokken, had Mevr. de Thou begeleid naar Holland, en kwam op 15 maart in Danzig aan; hij logeerde daar bij Hevelius (p. 263). Op 10 februari zag hij in Hamburg de komeet, zie p. 290: brief uit Warschau, 11 juli.] [ °) Christiaan nam op 23 februari geld op bij van Gangel, zie Dagboek, XXII, 556.]

[ 224 ] [ IV, 518 ] N^o 830.

Constantijn Huygens jr. aan Christiaan Huygens

20 januari 1661.

Apres avoir constamment attendu vostre Marquis de S. Agathe dans une ferme esperance de le voir icy d'heure à autre, à la fin nous apprismes il y a sept ou huit jours que depuis pareil espace de temps il se rejouissoit a Amsterdam, sans se soucier de nous faire avoir nos pacquets, pour mortifier, comme je croy, nostre impatience et curiosité. A la fin j'en ay escrit au Cousin Becker de luy en faire souvenir et de nous faire avoir nos hardes s'il est d'intention de rester encore d'avantage par de là. Si vous eussiez donné mon livre a Monsieur de Seventer il y a plus de quinze jours que je l'aurois eu icy.		Na aanhoudend je markies van St. Aagt [<,>] verwacht te hebben, in de vaste hoop hem elk ogenblik hier te zien, hoorden we zeven of acht dagen geleden dat hij zich al de hele tijd in Amsterdam vermaakte, zonder zich erom bekommeren ons onze pakketten te doen toekomen, ik denk om ons ongeduld en onze nieuwsgierigheid te kastijden. Tenslotte heb ik erover geschreven aan neef Becker, om hem eraan te herinneren en ons onze spullen te doen toekomen, als hij van plan is daar nog langer te blijven. Als je mijn boek aan de heer van Seventer [<] had gegeven*) zou ik het al meer dan 15 dagen geleden hier gekregen hebben.
La mort de la Princesse causera encores aparamment du bruit.		De dood van de Prinses zal naar het schijnt nog opschudding verwekken.
[ *) III, 231, Christiaan 4 febr.: "Monsieur de Seventer estoit desia parti . . ." (was al vertrokken).]

[ 225 ] [ IV, 519 ]

. . . on dit que le Roy y a desja envoyé à Orange pour se faire recognoitre Regent, ce qui estant veritable fera du bruit asseurement, si Dieu n'y met la main, car à Cleves on parle aussi fort hault. Il faut voir ce qui en arrivera. On dit que le Prince Maurice va en Angleterre de la part de Monsieur l'Electeur, et d'aucuns s'imaginent que ce pouroit estre pour des affaires de mariage de la Princesse Marie. mais tout cela est fort incertain pour ne dire pas de peu d'apparence. Mais s'il y va il y fera de bons offices sans doubte et empeschera les parties de s'aigrir.		. . . men zegt dat de koning er al iemand voor naar Orange gestuurd heeft om zich te laten erkennen als Regent, wat (als het waar is) zeker opschudding zal verwekken, als God het niet verhoedt, want in Kleef slaat men ook een hoge toon aan. Het valt te bezien wat ervan komt. Men zegt dat prins Maurits naar Engeland [>] gaat uit naam van meneer de Keurvorst, en sommigen verbeelden zich dat dit zou kunnen zijn voor huwelijkszaken van prinses Maria; maar dit alles is zeer onzeker om niet te zeggen weinig waarschijnlijk. Maar als hij gaat zal hij ongetwijfeld goede diensten verrichten en beletten dat de partijen verbitterd worden.
Pour l'evenement de toutes ces choses je croy que vous viendrez l'attendre icy avec nous, et serez de retour avant qu'il soit long temps, mon Pere qui vous en escrit commence à en parler tout de bon, et mesme je croy qu'il vous en mande quelque chose par cet ordinaire s'estonnant de ce que dans vos deux dernieres vous ne luy en dites chose qui soit.		Wat de uitkomst van dit alles betreft denk ik dat je die hier bij ons zult komen afwachten, en ik denk dat je terug zult zijn voordat er veel tijd verlopen is; Vader, die jou erover schrijft, begint er alle goeds van te zeggen, en zelfs denk ik dat hij je er iets over bericht met deze gewone post, zich verbazend over het feit dat je hem in je twee laatste brieven er helemaal niets over zegt*).
. . . Monsieur Bisschop fait encore rage de desseigner, et cinq ou six qu'il sont ils ont estably une academie de peintres, ou quatre fois la sepmaine ils vont desseigner un homme nud et afin que connoissiez leur modelle, c'est un grand garçon nommé Antony, et dont le nom de guerre est de vliegende Platluijs.		. . . Meneer Bisschop [<] is nog steeds bezeten van tekenen, en met zijn vijven of zessen hebben ze een schilders-academie opgericht, waar ze vier keer per week een naakte man gaan tekenen, en opdat je weet wie hun model is: het is een grote jongen, Antony geheten, die als bijnaam heeft de vliegende Platluijs.
[ *) Christiaan had het wel naar zijn zin in Parijs, zie wat hij aan N. Heinsius schreef (p. 240): "Ik weet intussen dat ik nooit aangenamer zal leven dan in deze stad, waar het gezelschap en de buitengewone vriendelijkheid van de meest voorbeeldige mensen mij van dag tot dag meer en meer verplichten".]

[ 226 ] N^o 831.

Christiaan Huygens aan Lodewijk Huygens [Spanje]

Parijs, 26 januari 1661.

. . . Vous m'avez fait grand plaisir de me communiquer vostre observation du triple arc en ciel, du quel je me fais fort de vous expliquer la cause apres que j'auray fait quelques experiences touchant la refraction de l'eau froide et chaude, car je m'imagine fermement, puis que cette Iris vous est apparue en descendant dans la vallee, que la pluye qui tomba dans les lieux plus bas devoit estre plus chaude que celle des plus elevez; que cela causa diversitè de refractions et par consequent plusieurs arcs.		. . . Je hebt me een groot plezier gedaan door me je waarnemingen mee te delen van een driedubbele regenboog*), waarvan ik me sterk maak dat ik je de oorzaak kan verklaren nadat ik enkele proeven heb gedaan over de lichtbreking van koud en warm water, want ik stel me vast voor, daar deze regenboog aan je verschenen is bij afdaling in een vallei, dat de regen die op lagere plaatsen viel warmer moest zijn dan die van hogere; en dat dit een verschil in breking veroorzaakte, en dientengevolge meer bogen.
Je vous prie si vous remarquez encore quelque chose de semblable, ou generalement quelque nouveautè en matiere de physique ou mechanique, d'en tenir memoire, pour m'en faire part a vostre retour.		Ik verzoek je voor het geval je nog iets dergelijks opmerkt, of in het algemeen een nieuwigheid op het gebied van fysica of mechanica, het op te tekenen, om me ervan in kennis te stellen bij je terugkomst.
Je fais estat de sejourner icy encore 3 ou 4 semaines pour veoir la foire St. Germain et quelques autres choses remarquables dont on veut que je rende conte en revenant. Je pourrois faire et veoir d'avantage si j'avois un carosse a moy; mais la despense en est trop excessive: c'est pourquoy je me suis contentè d'acheter une chaise, et d'employer des porteurs lors que j'en ay a faire, c'est a dire une fois ou deux par jour. car d'aller a pied il n'y a pas moyen. . . .		Ik reken erop dat ik hier nog 3 of 4 weken vertoef, om de markt St. Germain°) te zien en enkele andere opmerkelijke dingen waarvan ze willen dat ik bij terugkomst verslag uitbreng. Ik zou meer kunnen doen en zien als ik zelf een karos had, maar de uitgave ervoor is te buitensporig; daarom heb ik me ermee tevreden gesteld een draagstoel te kopen, en dragers in dienst te nemen als het nodig is, dat wil zeggen een of twee keer per dag; want te voet gaan kan niet. . . .
[ ) De beschrijving van Lodewijk is niet bekend. Misschien was het een terugkaatsing tegen een wateroppervlak, zoals in 1736 gezien door Maupertuis in het hoge noorden: figuur in Outhier, Voyage au Nord*, p. 72, fig. Foto: 'Reflection rainbows'.] [ °) Christiaan bezocht Saint-Germain op 7 februari, 22 feb. en 16 maart.]

[ 227 ]

. . . Escrivez moy, je vous en supplie, ce que vous faites a Madrid, et si vous ne commencez pas a vous accoustumer aux choses qui vous ont chocquees d'abord, car je n'en doute pas que vous ne les trouviez beaucoup plus supportables a cet heure, de mesme qu'il m'en est arrivè icy. Vale

. . . Schrijf me alsjeblieft wat je zoal uitvoert in Madrid, en of je al begint te wennen aan de dingen die je eerst geschokt hebben, want ik twijfel er niet aan dat je vindt dat ze nu veel draaglijker zijn, evenals mij hier is overkomen. Het ga je goed.

[ 236 ] N^o 836.

Constantijn Huygens jr aan Christiaan Huygens

10 februari 1661.

J'ay receu vostre derniere du 4e au commencement de laquelle vous parlez du Sieur de St. Agate, duquel j'ay enfin eu mon livre apres le luy avoir fait demander par deux fois. Il n'a point encore esté icy, et à moins de faire ce que j'ay fait probablement mon livre seroit encor à venir. Peu de temps apres qu'il fut arrivé à Amsterdam, il fut nominé pour estre eschevin, comme en suite il l'a esté fait, cette affaire ayant esté preparée par son Pere comme je croy avant qu'il partit d'icy ce qui luy estoit aisé par le moyen de Monsieur de Polsbrouck, lequel est fort de ses amys.		Ik heb je laatste brief van de 4e ontvangen, waarin je het aan 't begin hebt over de heer van St. Aagt [<], van wie ik eindelijk mijn boek gekregen heb nadat ik het hem twee maal heb laten vragen. Hij is nog niet hier geweest, en als ik niet het mijne gedaan had zou mijn boek waarschijnlijk nog moeten komen. Kort nadat hij in Amsterdam was aangekomen werd hij genomineerd om schepen te worden, wat hij ook geworden is; deze zaak was naar ik denk voorbereid door zijn vader voordat hij vertrok, en dat was voor hem gemakkelijk via de heer van Polsbroek*), die sterk met hem bevriend is.
*) Cornelis de Graeff (1599 - 1664), burgemeester.

[ 237 ]

Mon Pere est revenu de Cleve bien satisfait de l'acceuil qu'il y a receu, mais n'ira pas en Angleterre ou Monsieur l'Electeur envoye le Prince Maurice et le Sieur Wyman comme sans doubte mon Pere vous mande, et de mesme comment il a dessein de vous faire passer dans le dit païs pour y aller trouver ce Prince, chose dont je m'asseure que serez trescontent, devant avoir occasion par là tant pour vous perfectionner dans la langue comme pour aller voir touts ces faiseurs d'Almanacs et de lunettes d'approche, qui sont de vostre connoissance. . . .		Vader is terug uit Kleef, heel tevreden over de ontvangst die hij daar kreeg, maar hij gaat niet naar Engeland, waarheen meneer de keurvorst prins Maurits en de heer Weiman zendt [>], zoals vader je ongetwijfeld bericht, en eveneens dat hij het plan heeft jou naar dat land te laten gaan om deze prins daar op te zoeken — iets waarvan ik verzekerd ben dat je er heel blij mee zult zijn, daar je dan de gelegenheid zult hebben zowel om je in de taal te perfectioneren, als een bezoek te brengen aan al die makers van almanakken en verrekijkers die je bekend zijn. . . .
Je ne doubte pas que n'ayez veu le nouveau Comete qui paroist icy depuis quelques jours du coste de l'Orient. Je me levay hier a 3 heures et montay par un grand froid au hault de nostre maison sans le pouvoir trouver, estant encore trop proche de l'horizon, mais depuis y estant retourné a 5. je le vis d'abord qui estoit desja eslevé de quelque 30. degrés, et reconnoissable mesme sans lunettes d'approche, avec lesquelles je le puis voir de ma chambre à l'aise. Je l'ay veu avec les grandes que nous avons, mais par ce que sa lumiere est assez foible, je trouve qu'avec celles de cinq pieds on en decouvre tout autant de perfection qu'avec les autres.		Ik twijfel er niet aan dat je de nieuwe komeet gezien hebt die hier sedert enige dagen verschijnt in oostelijke richting. Ik stond gisteren om 3 uur op en klom bij grote koude ons huis op, zonder hem te kunnen vinden, omdat hij nog te dicht bij de horizon was, maar toen ik er daarna om 5 uur weer heengegaan was zag ik hem in het begin al op 30 graden hoogte, en zelfs zonder verrekijker herkenbaar; en daarmee kan ik hem vanuit mijn kamer makkelijk zien. Ik heb hem bekeken met de grote die we hebben, maar omdat het licht ervan nogal zwak is bevind ik dat hij met die van vijf voet er evenveel volmaaktheid in te zien is als met de andere.
Je n'ay que faire de vous dire les particularités de mon observation par ce que je scay que vous en aurez fait par de là vous mesmes avec la lunette qu'avez emportée. Je vous diray seulement que cette nuict passée je croy que la moitié des habitants de ce lieu a esté en campagne pour aller voir ce nouveau phenomene, et que depuis les trois heures jusques a ce qu'il a commencé à faire jour je n'ay pû dormir à cause du tintamarre que faisoyent les gens qui alloyent et revenoyent par la rue comme en procession. Il me tarde fort d'entendre quand et comment cette Comete vous est apparue, estant chose que je scay qu'il y a long temps que vous la desirez.		Ik behoef je de bijzonderheden van mijn waarneming niet te vertellen, omdat ik weet dat jij daar zelf waarnemingen gedaan zult hebben) met de kijker die je hebt meegenomen. Ik zal je alleen zeggen dat de afgelopen nacht naar ik geloof de helft van de inwoners van deze plaats erop uit gegaan is om dit nieuwe verschijnsel te gaan zien, en dat ik vanaf drie uur totdat het licht begon te worden niet heb kunnen slapen door het rumoer* dat de mensen maakten, die over straat kwamen en gingen als bij een processie°). Ik verlang er sterk naar te horen wanneer en hoe deze komeet aan jou is verschenen, daar het iets is waarvan ik weet dat je het al lang wenst.
[ ) In Frankrijk was het bewolkt, en de komeet is er niet gezien (zie p. 243 hierna, en p. 280). Boulliau zag hem eveneens op 10 febr. in Hamburg (>), Hevelius had hem al een week eerder waargenomen en ook Megerlin in Basel: 26 jan. oude stijl (er is zelfs een Nouva relatiun* in het Rheto-romaans over deze komeet); de helderheid was aan het afnemen. Figuur: Hollandtsche Mercurius van 1661, 12e deel (1662), p. 35-36, van Kechel, 8 febr. De komeet bij Delphinus (Dolfijn), Sagitta (Pijl), Vultur (Gier, nu: Arend) en Antinoüs. Lucida Vulturis is de heldere ster in Arend: Altair. In 2002 verscheen hij weer: Ikeya-Zhang.] [ Joh. de Mey over kometen en ongegronde voorspellingen, 1662.]

[ 241 ] N^o 840.

Constantijn Huygens sr. aan Fr. de Dohna

14 februari 1661.

. . . seriez vous homme à vous attendre à moy d'une solution dans laquelle toute l'antiquité a hesité; des Democrites, des Eudoxes, des Epigenes, des Apollones Mijndiens, des Callisthenes, des Artemidores? Voilà des noms plus effroijables que trente Cometes. Je n'ij adjouste point ceux de ces petits messieurs de Platons ni d'Aristotes; ils sont trop usez pour matiere raboteuse. En fin toute ceste sçavante canaille en a esté aux cousteaux, et vous voulez que je determine. le Cousin Seneque, qui s'est meslé de les desbrouiller, et luij mesme s'ij embourbe plus que pas un, entre plaisamment en discours . . .		. . . zou u iemand zijn om van mij een oplossing te verwachten waarin de hele oudheid is blijven steken; mensen als Democritus, Eudoxus, Epigenes, Apollonius Myndicus, Callisthenes, Artemidorus? Dat zijn namen die meer afschrikken dan dertig Kometen. Ik voeg er niet aan toe die van die heertjes van Plato of Aristoteles; ze zijn te afgesleten voor een onderwerp dat niet bijgeschaafd is. Tenslotte heeft heel dit geleerde gepeupel er de messen voor geslepen, en u wilt dat ik beslis. Neef Seneca*), bezig ze uit elkaar te halen — en hij blijft zelf meer dan eens in de modder steken — gaat op een aangename manier in discussie . . .
En voila donc assez pour ma part. si mon Archimede nous en apprent plus de finesse, je sens bien que j'auraij de la peine à m'abstenir de vous en faire part.		Dit is voor mij wel genoeg erover. Als mijn Archimedes [<] ons er meer details over meldt, denk ik dat ik wel moeite zal hebben me ervan te weerhouden ze u mee te delen.
Et sans mentir je croij que qui passeroit durant ces belles nuicts par les rues de Paris, il ne scauroit manquer de l'ij veoir ça ou la le Telescope au poing avec de ces illustres Collegues mathematiques à chevauchons sur les toits, gelyck de vier heems kindere, ou comme feu ma mere nous comptoit de la nonnain qui dès le troisiesme jour de son entrée au couvent schrijelings op het dack sat en riep, Ick wil mans sien.		En om de waarheid te zeggen, ik geloof dat wie tijdens deze mooie nachten over de straten van Parijs loopt, hem wel hier of daar zou kunnen zien, de Telescoop in de vuist, met die illustere wiskundige Collega's schrijlings op de daken, zoals de Vier Heemskinderen, of zoals wijlen mijn moeder ons vertelde over het nonnetje dat al op de derde dag van haar intrede in het klooster schrijlings op het dak zat en riep "Ik wil mannen zien".
[ ) Seneca, Naturales quaestiones*, lib. 7, cap. 29 (1632) p. 792, met de genoemde namen.]

[ 242 ]

. . . les venerables Citoijens de la Haije aprehendans comme ils entendirent que l'Estoile paroissoit au Zud, se sont hastez de courir en foule innombrable Zuydwaert op, jusques op een Burcht vers Voorburgh, et a gueule ouverte ij eussent avallé le Luminaire s'il eust este mangeable . . . . . . et veritablement je croij que grand nombre de ces Courreurs, entendans parler de Comete, ont trouvé la parole douce, comme qui leur eust dit, kom eten.		. . . de eerwaardige Burgers van Den Haag, bezorgd toen ze hoorden dat de Ster in het Zuiden verscheen, hebben zich gehaast in een ontelbare menigte Zuidwaarts te lopen, tot op een Burcht bij Voorburg, en met open mond zouden ze er het Licht hebben verslonden als het eetbaar was geweest . . . . . . en ik geloof werkelijk dat een groot aantal van deze lopers, toen ze hoorden spreken over een Komeet, zich uitgenodigd voelden, alsof hun gezegd was "kom eten".
Pour les courreuses, on m'a dit datter veel waeren, die in dat gedrang geen sterren, maer na vrijers met steerten sochten. . . .		Wat de dames betreft, men heeft mij gezegd dat er veel waren, die in dat gedrang geen sterren, maar vrijers met staarten zochten. . . .
[ Aan het eind een PS. ("un mot de serieux"): sommigen denken dat de komeet oud is en periodiek, anderen zelfs dat het een satelliet van Venus is. Beter maar afwachten of de positie op verschillende plaatsen anders is; zo niet, dan is het een nieuwe ster zoals die van 1572 in Cassiopeia.]

[ 243 ] N^o 840.

Constantijn Huygens jr. aan Christiaan Huygens [Parijs]

17 februari 1661.

Vostre derniere de l' 11e . . . Je m'estonne comme vous ne dites rien du nouveau Comete, dont tout le monde s'emancipe à dire tout ce qui luy vient en fantasie, en attendant le jugement que vous en ferez, quelques uns mesmes ne luy voulant pas accorder le rang parmy les Cometes de marque, et disants que c'est le vieil qui parust il y a quelques ans, d'autres que c'est l'estoile nouvelle qui parust l'an 1572. d'autres et plus foux de touts, que c'est un satellite de Venus vers ou Vossius me sembla pancher l'autre jour m'estant venu voir icy; tellement que vous ferez bien d'y mettre le haut là le plustost qu'il se pourra.		Je laatste brief van de 11e . . . Ik verbaas me erover dat je niets zegt over de nieuwe komeet, waarbij iedereen de vrijheid neemt alles te fantaseren wat bij hem opkomt, in afwachting van het oordeel dat jij erover velt. Sommigen willen hem zelfs niet de rang toekennen van een betekenisvolle komeet, en zeggen dat het de oude is die enkele jaren geleden verscheen, anderen dat het de nieuwe ster is die in 1572 verscheen; anderen, de meest dwazen van allen, dat het een satelliet van Venus is, waartoe Vossius me geneigd scheen toen hij me hier onlangs kwam bezoeken. Zodat je er goed aan zult doen daar uitkomst in te brengen zodra het kan.
Le Frere Louis nous manda par ses dernieres que jusques à ce temps là il n'avoit encore rien reçeu de vous . . . Il parle à mon Pere de revenir vers le mois d'Avril . . . par l'Angleterre, pour y voir couronner le Roy et aller faire la reverence a Mistris Price mais mon Pere tesmoigne qu'il desire de le faire revenir par le chemin le plus court, sans pourtant s'hasarder sur mer.		Broer Lodewijk berichtte ons in zijn laatste brief dat hij tot dan toe niets van jou had ontvangen) . . . Hij zegt aan Vader tegen de maand april terug te keren . . . via Engeland* om er de koning gekroond te zien worden°) en een buiging te gaan maken voor Mistris Price^#), maar Vader laat blijken dat hij hem langs de kortste weg terug wil laten keren, zonder zich op zee te wagen.
Il mande encore qu'il a esté voir l'Escurial, et qu'entre plusjeurs autres choses rares il y a trouvé une pierre d'aymant qui ne pese que 5. L. et en attire 25. de fer, et dit qu'en ayant frotté un cousteau, plusjeurs jours apres il en pouvoit lever deux paires de ciseaux et une clef tout ensemble, qui vrayement est chose estrange. je voudrois qu'il y eust adjousté si la pierre estoit armée de fer ou point dont il ne fait aucune mention.		Hij bericht nog dat hij het Escorial is gaan bezoeken, en dat hij er onder verscheidene andere zeldzame dingen een magneetsteen heeft gevonden die maar 5 pond weegt en 25 pond ijzer aantrekt, en hij zegt dat hij, na er een mes mee gewreven te hebben, enkele dagen later twee scharen en een sleutel ermee samen kon optillen, wat werkelijk iets vreemds is. Ik zou willen dat hij erbij gezegd had of de steen met ijzer gewapend was of niet, hij vermeldt het niet.
[ *) Zie de brieven No. 823 en 831, van 18 dec. 1660 en 26 jan. 1661.] [ °) Karel II werd gekroond op 3 mei 1661.] [ ^#) Brigitt Price. Zie brief No. 863.]

[ 249 ] N^o 844.

V. Conrart aan Constantijn Huygens sr.

18 februari 1661.

. . . vostre excellent Archiméde . . . vostre Paradis terrestre, dont il m'a fait une si belle description. Je ne crains plus tant qu'il retourne auprés de vous, que je le craignois il y a quelque temps; car il a fait icy tant de bonnes, & d'agréables connoissances, que je ne le voy guére plus, que s'il estoit a la Haye, ou a Zulichem. Au lieu donc que je vous conjurois, au commencement, de ne nous le redemander pas si-tost, Je vous avertis aujourd'huy, mais en grand secret, que si vous n'y prenez garde, on l'arrestera icy, pour toujours, & peut-estre mesme, de son consentement; car il y trouve tant de gens, & tant de compagnies à son gré, que s'il se pouvoit partager en vingt ou trente parts, tous les jours, il ne contenteroit pas encore tous ceux qui le desirent.		. . . uw voortreffelijke Archimedes*) . . . uw aardse paradijs, waarvan hij me een zo mooie beschrijving gaf. Ik vrees niet meer zo erg dat hij bij u terugkeert, zoals ik het enige tijd geleden vreesde; want hij heeft hier zoveel goede en aangename kennissen gemaakt dat ik hem nauwelijks vaker zie dan wanneer hij in den Haag of Zuilichem zou zijn. Dus in plaats van u te bezweren (zoals ik in het begin deed) hem niet van ons terug te vragen, waarschuw ik u nu, maar in groot geheim, dat men als u niet oppast hem hier voor altijd zal vasthouden, en misschien zelfs met zijn instemming; want hij vindt er zoveel mensen en zoveel gezelschappen naar zijn gading, dat als hij zich in twintig of dertig delen zou kunnen splitsen hij nog niet allen tevreden zou stellen die hem willen ontvangen.
[ *) Christiaan H. was in Parijs sedert 28 okt. ]

[ 250 ]

Il y a trois mois qu'il fait espérer une visite, à une Dame de tres-grand mérite, avec laquelle je luy ay fait faire connoissance, & il n'a encore pû trouver moyen de la luy rendre, quoy qu'il ne le desire pas moins qu'elle, & qu'il ne luy faille qu'une aprés-disnée pour les satisfaire tous deux.		Al drie maanden laat hij op een bezoek hopen een zeer begaafde dame, met wie ik hem kennis heb laten maken*), en hij is er nog niet in geslaagd haar dit te brengen, hoewel hij er evenzeer naar verlangt als zij, en hoewel hij slechts een namiddag nodig heeft om hen beiden tevreden te stellen.
*) Waarschijnlijk mademoiselle Perriquet, zie I, 368. [ Zie Dagboek: 8 dec., 24 dec. en 29 dec. "Gedineerd bij Conrart met Mle Perriquet" (e.a.). ]

[ 265 ] N^o 855.

Christiaan Huygens aan Constantijn Huygens jr.

Londen, 12 april 1661.

Je vous prie de monter a ma chambre dont j'ay donnè la clef en garde a ma Cousine. Vous trouverez là dans la boete qui enferme la machine de Monsieur Pascal qui est sur ma table, la clef du plus grand de mes 2 cabinets. l'ayant ouvert il faut encore l'ouvrir par dessus ou j'ay mis mes verres de la grande lunette, lesquels vous prendrez la peine s'il vous plait d'empacqueter dans une boete un peu forte avec du cotton ou chose semblable, et ayant fait la superscription a Monsieur van Hulst Secretaire de nos Ambassadeurs vous envoyerez cette boete par la poste si quelqu'autre occasion ne se presente. . . .		Ik verzoek je naar boven te gaan naar mijn kamer, waarvan ik de sleutel ter bewaring aan Nicht) gegeven heb. Je zult daar, in de doos waarin de machine van meneer Pascal zit die op tafel staat, de sleutel vinden van de grootste van mijn 2 kasten. Als je deze open hebt moet je hem nog bovenin openmaken, waar ik mijn lenzen* van de grote kijker heb gelegd. Wil je deze alsjeblieft inpakken in een wat stevige doos, met katoen of iets dergelijks; en met het opschrift aan de heer van Huls, secretaris van onze ambassadeurs, deze doos per post opsturen als zich geen andere gelegenheid voordoet. . . .
*) Catharina Suerius [Zuerius, Sweerts, ca. 1598 - 1680; vaders nicht, huishoudster vanaf 28 mei 1637 (moeder Susanna was overleden op 10 mei 1637) tot 29 okt. 1668; cf. I, 12].

[ 266 ]

Je ne fais pas volontiers cecy de hazarder ainsi mon bon verre, mais apres que je me suis vantè qu'il estoit meilleur et de plus grand effect que ceux de 35 pieds que l'on m'a fait veoir icy, l'on ne me laisse pas en repos, et je ne seray pas creu a moins que l'on ne les aye comparè ensembles.

Ik doe dit niet graag, mijn goede glas zo riskeren, maar nadat ik heb opgeschept dat het beter was en meer effect gaf dan die van 35 voet die ze me hier hebben laten zien, laten ze me niet met rust, en ik zal niet worden geloofd als we ze niet met elkaar vergeleken hebben.

[ 267 ] N^o 856.

Constantijn Huygens jr. aan Christiaan Huygens

28 april 1661.

. . . les verres de vostre grande Lunette . . . mon Pere m'a ordonné de les delivrer au Sieur Copes Resident de Monsieur l'Electeur, qui a promis d'en avoir soin. Je crois qu'il les envoyera par la Poste. c'est pourquoy je les ay accommodées dans une boette de Fer blanc. Saschant bien qu'ils ne scauroyent estre en seureté sans cela, car les lettres a la poste sont empacquetees en forme de balots a grand coups de marteau. J'espere qu'a leur arrivee vous trouverez qu'ils n'auront rien paty, et qu'ils serviront a rabattre la bonne opinion que les Anglois ont des leurs, apres quoy je crois qu'ils seront les meilleurs de toute l'Europe.		. . . de lenzen van je grote kijker . . . Vader heeft me opgedragen ze af te geven aan de heer Copes, zaakgelastigde van meneer de Keurvorst, die beloofd heeft ervoor te zorgen. Ik denk dat hij ze per post zal zenden; daarom heb ik ze ingepakt in doos van blik. Ik weet zeker dat ze anders niet veilig zouden zijn, want bij de post worden de brieven in balen verpakt met forse hamerslagen. Ik hoop dat je als ze aankomen zult vinden dat ze niets geleden hebben, en dat ze dienst zullen doen om de hoge dunk die de Engelsen hebben van de hunne weg te nemen, waarna ze naar ik meen de beste van heel Europa zullen zijn.
Avant hier encore je vis Jupiter de ma fenestre avec ma grande Lunette tresbien. . . . Sur tout ne manquez pas de scavoir, ou ils trouvent du bon verre pour leurs Lunettes, et si on ne pourra pas lier quelque commerce pour en avoir de par cela. . .		Eergisteren nog heb ik Jupiter vanuit mijn raam heel goed gezien met mijn grote kijker. . . . Vergeet vooral niet te weten te komen, waar ze goed glas vinden voor hun kijkers, en of men niet een handelsverbinding zal kunnen maken om het daar vandaan te krijgen. . .

[ 268 ] N^o 857.

R. Moray aan Christiaan Huygens

april 1661. [>]

. . . J'avois envie de faire quelque memoire pour ceux qui observeront la coniunction du & de des choses qu'ils ont a remarquer. Mais il faut que je m'en remette à vous. Je vous prie donc d'en dresser un, & Je tascheray de le faire observer exactement.		. . . Ik was van plan een stuk te maken voor degenen die de samenstand van de Zon en Mercurius gaan waarnemen, over dingen waarop ze moeten letten. Maar ik moet het aan u overlaten. Ik verzoek u dus er een op te stellen, en ik zal proberen hem nauwkeurig te laten waarnemen.
[ Huygens zag Mercurius voor de zon langsgaan terwijl Karel II tot koning gekroond werd. Zie Dagboek: 3 mei en hierna: p. 314.]

N^o 858.

M. Thevenot [Parijs] aan Christiaan Huygens [Londen]

7 mei 1661.

Jay retrouvé l'extrait de la lettre ou il est parlé de la machine dont Je vous avois promis la description. vous le trouveres joint a ces lignes.		Ik heb het uittreksel teruggevonden van de brief waarin gesproken wordt over de machine waarvan ik u de beschrijving beloofd had; u vindt het hierbij [>].
Lon ma envoié d'Italie un livre nouvellement imprimé qui traite des lunettes et dont l'autheur [Manzini] a eu grande communication avec Eustachio Divini. Je vous laures desia envoié si J'avois sceu quelque voie de le pouvoir faire car Je m'imagine qu'estant dans la pensée den ecrire vous seres bien aise de veoir tout ce qui en a esté ecrit par les autres et principalement par un Italien. si vous aves icy quelqu un a qui Je le puisse donner vous mobligeres de m'en faire scavoir l'adresse.		Men heeft me uit Italië een boek gezonden dat pas gedrukt is, en dat handelt over kijkers, en waarvan de schrijver [Manzini <] in nauwe betrekking stond tot Eustachio Divini. Ik zou het u al toegezonden hebben als ik wist langs welke weg het kon, want ik stel me voor dat u — daar u van gedachten bent erover te schrijven — het prettig zult vinden alles te zien wat er door anderen over geschreven is, en vooral door een Italiaan. Als u hier iemand hebt aan wie ik het kan geven zult u me een genoegen doen me zijn adres te geven. [>]

[ 275 ] N^o 863.

Christiaan Huygens aan Lodewijk Huygens

Den Haag, 9 juni 1661.

. . . je suis de retour a la Haye depuis 12 jours . . . je ne trouvois pas le sejour de Londres si charmant qu'il semble que vous l'ayez trouvè . . . la puanteur de la fumée y est insupportable et tresmalsaine, la ville mal bastie, des rues estroittes et mal pavees, rien que des chetifs bastimens. car enfin cette piazza et tout le common garden est fort peu de chose et rien aupres de ce qu'on voit a Paris. Le peuple y est melancholique, les gens de condition assez civils mais peu sociables, les femmes de fort mediocre entretien et non pas du tout si spirituelles ny si animees comme en France . . .		. . . sedert 12 dagen ben ik terug in den Haag . . . ik vond het verblijf in Londen niet zo genoeglijk als jij het hebt gevonden, naar het schijnt*) . . . de stank van de rook is er ondraaglijk en heel ongezond, de stad slecht gebouwd, smalle straten en slecht geplaveid, niets dan armoedige gebouwen. Want dat 'piazza' en de hele 'common garden' is toch maar zeer weinig, en niets vergeleken bij wat je in Parijs ziet. Het volk is er zwaarmoedig, de mensen van stand nogal beleefd maar niet zo gezellig, de vrouwen zeer middelmatig in het gesprek, en helemaal niet zo geestrijk en zo levendig als in Frankrijk . . .. . .
[ ) A. G. H. Bachrach & R. G. Collmer, Lodewijck Huygens, The English journal: 1651 - 1652*, Leiden 1982.]

[ 276 ]

Je puis dire au reste que j'ay eu a faire avec de fort honnestes gens, la pluspart des quels avoyent voyagè en France et ailleurs, qui m'ont traitè, regalè, et defrayè par tout fort noblement. A ceux qui ne scavoient que leur langue du pais, je la parlois aussi fort hardiment, et me faisois assez bien entendre. . . .		Overigens kan ik zeggen dat ik te maken had met heel eerbare mensen, de meesten hadden reizen naar Frankrijk en elders gemaakt, die me overal heel waardig behandelden, onthaalden en vrij hielden. Met degenen die alleen hun landstaal kenden sprak ik die ook heel dapper, en ik kon me vrij goed verstaanbaar maken. . . .
Ceux de la nouvelle academie de Physique, qui s'assemble a Greshams College m'ont fait veoir quantitè de belles experiences touchant le vuide, les quelles ils ne font pas avec le vif argent dans des petits tuyaux, mais en tirant par le moyen d'une certaine pompe tout l'air hors d'un grand vase de verre, ou ils mettent auparavant dedans l'un animal ou l'autre et diverses autres choses. Je vous monstreray le livre qu'un d'eux en a fait imprimer.		De mensen van de nieuwe fysica-academie, die bijeenkomt in Gresham College) hebben me tal van mooie proeven laten zien betreffende het luchtledige*, die ze niet doen met kwikzilver in buisjes, maar door met behulp van een bepaalde soort pomp alle lucht te halen uit een groot glazen vat, waarin ze vooraf een of ander dier zetten, en allerlei andere dingen. Ik zal je het boek°) laten zien dat een van hen erover heeft laten drukken.
[ ) Zie Dagboek, T.22, p. 569. ] °) Robert Boyle, New experiments physico-mechanicall, touching the spring of the air and its effects* (1660). [ Eind 1661 had Huygens zelf een luchtpomp, zie hierna.]

[ 277 ]

A la priere de ces Messieurs j'avois fait venir mes verres de ma grande lunette, les quels ils ont veu par experience qu'ils estoient beaucoup meilleurs que les leurs, et m'ont sceu beaucoup de grè de ce que je leur ay appris le secret d'en faire.		Op verzoek van deze heren had ik mijn glazen van mijn grote kijker laten komen, zij hebben proefondervindelijk gezien dat die veel beter waren dan de hunne, en ze hebben me er veel dank voor betuigd dat ik hun het geheim verteld heb van hoe ze te maken.
Le Duc de York et Madame la Duchesse venoient aussi quelques fois observer Saturne et la Lune, le lieu d'ou nous regardames estant le jardin derriere Whithall. Le Roy n'y a jamais estè, ce qui n'est pas estrange toutefois, car il avoit bien d'autres choses en teste pendant tout ce temps là. Je n'ay point receu d'autre faveur de Sa Majestè si non qu'il me dit, I am very glad to see you, lors qu'a Winsor je luy fis la reverence. Je ne vous dis rien des ceremonies et magnificences que j'ay vues, mais vous en reserve l'histoire jusqu'à vostre entrevue. Adieu.		De hertog van York en mevrouw de hertogin kwamen ook enkele malen Saturnus en de Maan waarnemen, en de plaats vanwaar we keken was de tuin achter Whitehall. De koning is er geen enkele keer bij geweest*), wat echter niet vreemd is, want hij had in heel die tijd nogal wat andere dingen aan zijn hoofd. Ik heb geen andere gunst van zijne majesteit ontvangen dan dat hij me zei "I am very glad to see you", toen ik in Windsor een buiging voor hem maakte. Ik zal je niets zeggen over de ceremonieën en de pracht en praal die ik gezien heb, maar ik bewaar het verhaal ervan tot ik je zie. Het ga je goed.
[ ) Evelyn schreef in zijn Diary* (3 May): "... his Majestie, who was present ..."; zie Dagboek, 13 mei. Karel II was op 3 mei gekroond als koning.]

[ 285 ] N^o 869.

R. Moray aan Christiaan Huygens

Whitehall, 1 juli 1661.
Antwoord op No. 868. Huygens' antwoord: No. 874.

. . . Dans quelques jours nous esperons que nostre societé sera establie de la bonne sorte; dont vous sçaurez les particularitez. . . . Monsieur le Chevalier Neile a le soin de la Te[le]scopie. Il n'a pas encore essayé de faire les verres a vostre mode. . . .		. . . Naar we hopen zal over enkele dagen) onze society* naar behoren worden opgericht; de bijzonderheden zult u vernemen. . . . De heer ridder Neile heeft de zorg voor telescopie. Hij heeft nog niet geprobeerd lenzen te maken op uw manier. . . .
*) Het 'Royal Charter' van de Royal Society werd pas getekend op 15 juli 1662 (oude stijl). [ Voor de ontstaansgeschiedenis zie 'The Record' (1897): discussies in het 'Invisible college' (vanaf ca. 1645) over o.a. "circulation of the blood ... Copernican hypothesis ... spots in the Sun ... grinding of glasses ... weight of the air ... descent of heavy bodies".]

[ 286 ]

Nous sommes tresaises d'apprendre que Nostre exemple a servy d'aiguillon a cette docte compagnie qui s'assemble chez Monsieur de Montmor pour les animer a la recherche de la verité des choses par les vrays moyens. Nous serions ravys que toutes les autres d'Italie en fissent de mesme. nous avons dressé une lettre pour Monsieur de Montmor qui introduira entre nous une correspondance telle qu'ils desirent, selon qu'un membre de nostre societé, qui a esté magnifiquement reçeu et traitté parmy eux depuis peu, nous a dit de leur part.		Het doet ons goed te vernemen dat ons voorbeeld als prikkel gediend heeft voor dat geleerd gezelschap dat bijeenkomt bij de heer de Montmor, om hen aan te sporen tot onderzoek van de waarheid der dingen met de juiste middelen. We zouden verheugd zijn als alle anderen van Italië hetzelfde zouden doen. We hebben een brief opgesteld voor de heer de Montmor die een correspondentie tussen ons zal doen beginnen zoals zij wensen, volgens wat een lid van onze society ons namens hen heeft gezegd, iemand die onlangs bij hen op luisterrijke wijze ontvangen en onthaald is [Tuke].
. . . depuis que vous estes parti, nous avons fait en sorte que le Roy a chargé Monsieur Wren, de travailler a la construction d'un Globe, exactement conforme à la lune. Il a desia fait quelque advance là dedans. Et Je crois que vous ne seriez pas fasché que cela fust fait.		. . . Nadat u bent vertrokken hebben we ervoor gezorgd dat de koning meneer Wren opgedragen heeft te werken aan de constructie van een globe, precies gelijkvormig met de maan*). Hij heeft er al enige vorderingen mee gemaakt. En ik denk dat u wel graag zou hebben dat het gedaan was. [>]
[ *) In verband met de lengtebepaling op zee, zie R. Lomas, 'Sir Robert Moray - Soldier, scientist, spy ...': "Rooke recognised the moon as a giant sundial".]

[ 290 ] N^o 872.

Ism. Boulliau aan Christiaan Huygens

Warschau, 11 juli 1661.

. . . l'observation que vous avez faicte de la conjonction de Mercure avec le Soleil. J'estois alors en chemin venant de Dantzigt en cette ville, & ainsi je me suis trouvé privé de ce rare & curieux spectacle. ma consolation est que de vostre costé vous l'avez observé, & Monsieur Hevel aussi, mais c'est avec plus de succez que vous; ayant eu un temps plus beau, & tous les instrumens necessaires pour en venir a bout. . . .

. . . de waarneming die u hebt gedaan van de samenstand van Mercurius met de Zon [>]. Ik was toen onderweg, uit Danzig naar deze stad komend, en zo heb ik dit zeldzame en bezienswaardige schouwspel gemist. Ik troost me ermee dat u het wel hebt waargenomen, en meneer Hevelius ook, maar met meer resultaat dan u; want hij had mooi weer, en alle instrumenten die nodig zijn om te slagen. . . .

Pour satisfaire a vostre curiosité je vous feray part icy de ce que j'observay a Hambourg, ou je veids la Comete le Jeudi 10. Fevrier passé.

Hevelius, Cometographia, 1668

Om uw weetgierigheid te bevredigen zal ik u hier meedelen wat ik waarnam in Hamburg, waar ik de Komeet [<] zag op donderdag 10 februari jl.

[ 291 ]

. . . Je m'estonne de ce que Messieurs nos Doctes & Illustres de Paris ne layent pas veüe; quels philosophes? a moins que le ciel ayt esté continuellement couvert, on leur pardonnera jamais cette negligence.		. . . Ik verbaas me erover dat onze geleerde en illustere heren van Parijs hem niet hebben gezien; wat zijn dat voor filosofen? Tenzij de hemel voortdurend bewolkt was zal men hun deze nalatigheid nooit vergeven.
Monsieur Hevelius m'a fait voir la figure des parhelies qu'il a veus a Dantzigt cette annee, mais il ne veut pas la communiquer, il veut luy mesme la publier en temps & lieu; c'est pourquoj je ne peux satisfaire a vostre curiosité pour ce point la. Jamais peut estre l'on n'en a veu de si beaux & si notables. Il a aussi veu des paraselenes, & des croix dans la Lune . . .		Meneer Hevelius heeft mij de figuur van de bijzonnen laten zien die hij dit jaar te Danzig zag; hij wil deze niet delen, maar zelf publiceren op zijn tijd en plaats; daarom kan ik op dit punt uw weetgierigheid niet bevredigen [>]. Misschien zijn er nog nooit zulke mooie en opmerkenswaardige gezien. Hij heeft ook bijmanen en kruisen op de Maan gezien [fig.] . . .

[ 292 ]

Le 16. Avril veille de Pasques a 8.¾ du soir nous veismes tomber en lair un Meteore, qui au commencement ne paroissoit pas plus grand que ces estoiles tombantes, appelees par les grecs 'astra diattonta' & elle grossit a la veue de sorte qu'au point qu'elle s'esteignit elle parut grosse comme une bale de canon de 48. livres, elle s'esteignit tout d'un coup & bien haut en l'air. Elle a esté par toute la Prusse & Pomeranie.		Op 16 april, de dag voor Pasen, om 8.¾ uur 's avonds zagen we in de lucht een Meteoor vallen, die in het begin niet groter leek dan die vallende sterren, door de Grieken 'verschietende sterren' genoemd, en hij werd zienderogen groter, zodat hij op het punt dat hij uitdoofde zo groot leek als een kanonskogel van 48 pond; hij doofde plotseling uit en heel hoog in de lucht. Hij is over heel Pruisen en Pomeranië gezien.
Le vendredi 13. May j'observay icy la qui passa pres de Saturne . . .		Op vrijdag 13 mei observeerde ik hier de Maan die dicht langs Saturnus ging . . .
J'ay bien eu du regret de n'avoir pas apporté avec moy les verres de vostre façon, que vous m'avez fait l'honneur de menvoyer a Paris il y a 3 ans, je les eusse comparez avec ceux de Monsieur Hevelius. mais j'ay eu peur qu'il n'y arrivast quelque accident.		Ik heb er wel spijt van gehad dat ik niet de door u gemaakte lenzen had meegenomen, die u zo goed was mij toe te sturen 3 jaar geleden*), ik zou ze hebben vergeleken met die van meneer Hevelius. Maar ik was bang dat er iets mee zou gebeuren.
[ *) Zie Boulliau's brief van 27 sept. 1658 en die van Huygens, 5 maart 1659.]

[ 293 ]

Messieurs de l'Academie d'Angleterre nous produiront quelque chose de beau avec le temps, & je croy quils nous donneront de belles inventions en matiere de Lunettes, Monsieur Hevel y travaille aussi de son costé. Si l'on pouvoit persuader nos Messieurs de Paris . . .		De heren van de Academie in Engeland zullen ons mettertijd iets moois leveren, en ik denk dat ze ons mooie uitvindingen op het punt van Kijkers zullen geven; meneer Hevelius van zijn kant werkt er ook aan. Als we onze heren van Parijs konden overreden . . .
Dans toute la Pologne il ny a que Il Signor Buratini qui est icy, Italien homme d'esprit, qui est curieux dans les Mechaniques, & qui a faict des lunettes de 8. pieds assez bonnes. Il en veut faire de 27 brasses de Florence, qui font plus de 40. pieds. Lon verra comme il y reussira.		In heel Polen is er alleen Signor Burattini, die hier is, Italiaan en geestrijk man, die belang stelt in werktuigbouw, en die vrij goede kijkers heeft gemaakt van 8 voet. Hij wil er maken van 27 Florentijnse braccia's, wat meer dan 40 voet is. We zullen zien hoe hij zal slagen.
. . . Dans la lettre que je vous escrivis de la Haye en Decembre dernier, & que je portay a vostre logis, je vous donnois advis que Monsieur Hevelius m'avoit escrit qu'il avoit observé la nouvelle estoile in collo Ceti le mois de Novembre precedent, qui est la mesme que Phocyllides Holwarda a veue & qu'il remarque dans son livret intitulé 'Panselènos'. Il faut prendre garde cet		. . . In de brief die ik u schreef vanuit den Haag in december jl., en die ik naar uw huis bracht, berichtte ik u dat meneer Hevelius mij had geschreven dat hij de nieuwe ster had waargenomen in de hals van de Walvis*), in november ervoor, die dezelfde is die Phocylides Holwarda heeft gezien en die hij vermeldt in zijn boekje getiteld 'Volle Maan'°). Deze herfst moeten we opletten

[ 294 ]

automne si elle paroistra. Celle qui est in collo Cygni ne paroist quasi plus, il s'est formé autour quelque matiere, qui fait paroistre la voye lactee plus blanche en ce lieu la; Monsieur Hevel m'a fait voir avec sa grande Lunette d'Augsbourg de la façon de Viselius, ce que vous avez observé in ense Orionis; la chose est belle a regarder, & digne que l'on philosophe dessus.

of hij verschijnt. Die in de hals van de Zwaan^#) verschijnt vrijwel niet meer, er heeft zich een materie rondom gevormd, die de Melkweg op die plaats witter doet verschijnen; meneer Hevelius liet me met zijn grote kijker uit Augsburg, naar Wiesel, zien wat u waarnam in het zwaard van Orion⁺); het is iets moois om te bekijken, en iets om over te filosoferen.

Johannes Phocylides Holwarda

*) De brief is niet gevonden. Het gaat over Mira Ceti [>].
°) [ 'Volle maan bij verduistering glanzend', Grieks in de titel:]
Jan Fokkens Holwarda, ΠΑΝΣΕΛΗΝΟΣ Εκλειπτικη Διαυγαζουσα. Id est Dissertatio astronomica, quae occasione ultimi Lunaris anni 1638 Deliquii manuductio sit ad cognoscendum I. Statum astronomiae, praesertim Lansbergianae. II. Novorum phaenomenôn exortum & interitum (Franeker 1640).
[ Dat is een astronomische verhandeling die bij gelegenheid van de laatste maansverduistering van 1638 een handleiding kan zijn voor
I. De stand van de sterrenkunde, voornamelijk die van Lansbergen.
II. Het opkomen en verdwijnen van nieuwe verschijnselen.]
[ John North, Cosmos, 2008 (1e ed. 1993), p. 399: "Van Lansberge ... tables ... They were torn apart mercilessly in a brilliantly devastating little book by the Frisian adherent to Keplerian principles, Jan Fokkens Holwarda of Franeker."
Ook Martinus Hortensius kreeg kritiek, Holwarda wist niet dat deze in 1639 overleden was, zie hier de noot bij diens brief aan Bouliiau, 17 jan. 1639.]

[ Portret (foto genomen in Museum Martena) te zoeken bij de professorenportretten.]

^#) [ P Cygni, in 1600 ontdekt door W. J. Blaeu. Zie Rob van Gent in Caert-Thresoor, 12-2 (1993) 40-46.]
⁺) [ De Orion-nevel (^), zie Systema Saturnium (1659, Ned.), p. 8. De drie sterren dicht bij elkaar werden in 1673 door Picard met een vierde aangevuld tot een 'trapezium', zoals Huygens het in 1684 ook tekende (T. 15, 146). Zie ook: J.J. Dortous de Mairan, Traité physique et historique de l'aurore boréale, Par. 1731/1754, p. 262-3 en fig. 27.]

N^o 873.

Christiaan Huygens aan J. Chapelain

14 juli 1661. [ 296 ]

. . . Ce Monsieur Wren ... a receu commandement du Roy, a ce que me mande Monsieur Morray, de construire un globe ou demy au moins qui represente parfaitement celuy de la lune, avecq les montagnes et vallees, toutes semblables a celles que l'on y remarque.

. . . Die meneer Wren ... heeft van de koning bevel gekregen, naar de heer Moray me bericht [<,>], een globe te construeren (of althans een halve) die een perfect model is van die van de maan, met de bergen en dalen, allemaal zoals ze erop te zien zijn.

[ 297 ] N^o 874.

Christiaan Huygens aan R. Moray

15 juli 1661.
Antwoord op No. 869, 870. Moray's antwoord: No. 879.

. . . Quand ce globe Lunaire, ou demy, sera parachevè je seray fort tentè de le venir veoir, car ce sera assurement une chose tres belle.

. . . Wanneer die maanglobe [<,>], of de halve, klaar is zal ik zeer in de verleiding komen hem te komen bekijken, want het zal zeker iets heel moois zijn.

[ 301 ] N^o 876.

Christiaan Huygens aan Lodewijk Huygens [Parijs]

Den Haag, 21 juli 1661. *)

Ce dernier ordinaire ne nous a rien apportè de vous, c'est peut estre que vous commencez a trouver qu'a Paris on n'a pas tant de loisir pour escrire qu'en Espagne. Puis que vous y estes souffrez que je vous donne une commission a la quelle je vous prie de ne point manquer. Ce n'est que d'aller porter cette enclose a Monsieur Thevenot a qui j'escris pour un livre qu'il a receu d'Italie pour moy . . .		Deze laatste post heeft ons niets van jou gebracht, misschien is het zo dat je begint te merken dat je in Parijs niet zoveel tijd hebt om te schrijven als in Spanje. Omdat je er toch bent moet je maar verdragen dat ik je een boodschap geef die je niet moet nalaten te doen. Het is alleen maar deze ingesloten brief naar meneer Thevenot te brengen, aan wie ik schrijf om een boek dat hij uit Italië voor mij ontvangen heeft [<,>] . . .
*) Lodewijk was al op weg naar huis, en heeft deze brief niet ontvangen; zie p. 306.

[ 302 ] N^o 877.

Christiaan Huygens aan M. Thevenot

Den Haag, 21 juli 1661.

J'espere que vous aurez receu celle que je vous escrivis de Londres le jour devant mon depart, par la quelle je vous remerciay de l'extrait de la lettre de Pologne touchant la machine volante. Vous me mandastes que vous aviez un livre pour moy, venu d'Italie, qui traitoit de la Dioptrique, et je ne sceus pas alors, ni n'ay sceu jusqu'a present vous indiquer aucune voye par ou vous pourriez me l'envoier: mais maintenant que j'ay un frere a Paris il n'en faut point chercher d'autre. . . . Faites moy sçavoir de grace si ce livre a estè envoyè pour moy, et par qui. Ce sera peut estre Monsieur Viviani, qui m'a aussi fait present, a ce que m'escrit Monsieur Heinsius, de son livre de maximis et minimis, que je n'ay pourtant pas encore receu.		Ik hoop dat u de brief ontvangen) hebt die ik u schreef vanuit Londen, de dag voor mijn vertrek, waarin ik u bedankte voor het uittreksel uit de brief uit Polen aangaande de vliegmachine [<]. U berichtte me dat u een boek* voor mij had, uit Italië afkomstig, dat handelde over de Dioptrica [<,>], en ik wist toen niet (en wist tot nu toe niet) een weg aan te geven waarlangs u het me kon toezenden. Maar nu ik een broer in Parijs heb is het niet nodig verder te zoeken. . . . Laat u me alstublieft weten of dit boek voor mij verzonden is, en door wie. Het zal misschien de heer Viviani zijn, die me ook cadeau gedaan heeft — naar wat de heer Heinsius me schrijft — zijn boek over maxima en minima [>], dat ik echter nog niet ontvangen heb.
*) Thevenot heeft deze brief niet ontvangen, Lodewijk was al op weg naar huis, zie p. 306.

[ 304 ] N^o 878.

Christiaan Huygens aan Mademoiselle Petit *)

21 juli 1661.

Je ne scay si vous vous souvenez encore d'un homme qui durant l'hyver passè se donnoit quelque fois l'honneur de vous venir veoir, qui scavoit un peu crayonner, et entreprit de faire vostre portrait°) en quoy il ne reussit que mediocrement. Cet homme en partant de la passa la mer et vint en Angleterre d'ou je ne scay par quels vents contraires il ne vous a point fait avoir de ses nouvelles. Il croioit retourner a Paris en ce temps icy, pour vous aller demander pardon de sa faute, mais son mauvais destin à son grand regret l'en empesche, qui pourtant un jour pourra devenir meilleur.		Ik weet niet of u zich nog een man herinnert die gedurende de afgelopen winter zich enige malen de eer vergunde u te komen bezoeken, die een beetje kon krabbelen met potlood, en zich verstoutte uw portret°) te gaan maken, waarin hij maar matig is geslaagd. Deze man ging na vertrek vandaar overzee, en kwam in Engeland, vanwaar hij — ik weet niet door welke tegenwind — u niets van zich heeft laten horen. Hij dacht terug te keren naar Parijs op deze tijd, om u vergiffenis te gaan vragen voor zijn fout; maar tot zijn grote spijt wordt het hem belet door zijn noodlot, dat evenwel op een dag beter zal kunnen worden.
C'est son frere qui vous rendra cette lettre . . .		Het is zijn broer die u deze brief zal geven . . .
[ *) Marianne Petit, dochter van Pierre Petit, intendant van de vestingwerken; zie Dagboek, vanaf 16 jan. 1661.] [ Add. p. 588: Marianne. Niet wordt genoemd dat Lodewijk al vertrokken was uit Parijs (zie p. 306).] [ °) Haar portret komt ter sprake in brieven aan Lodewijk, zie p. 408 hierna.] [ Figuur uit R. Vermij (2004) van handschrift Chr. Huygens, UB Leiden.]

[ 305 ] N^o 879.

R. Moray aan Christiaan Huygens

Whitehall, 21 juli 1661.
Antwoord op No. 874.

. . . Monsieur Wren sera bien glorieux de ce que vous dites de son Globe lunaire . Je le luy manderay bien tost.

. . . Meneer Wren zal wel trots zijn op wat u zegt over zijn maanglobe [<,>]. Ik zal het hem binnenkort melden.

[ 306 ] N^o 880.

Christiaan Huygens aan M. Thevenot

28 juli 1661.

Mon frere estant ces jours passez a Paris, je luy escrivis qu'il vous allat faire mes baisemains et qu'il vous donnast la lettre que je luy envoyay pour vous. mais estant venu a partir de là plus tost que nous n'avions creu, mon pacquet y est arrivè trop tard, et je ne scay s'il sera demeurè a la poste ou ce qu'il sera devenu. Je vous priay dans cette lettre de ne point laisser eschapper une si bonne occasion pour me faire tenir le livre Italien de la Dioptrique que je souhaite de veoir il y a si longtemps. Il m'a sceu dire a son retour que vous aviez pris la peine de le venir chercher plus d'une fois assurement avec dessein de luy delivrer le dit livre . . .		Daar mijn broer dezer dagen langs Parijs ging, schreef ik hem dat hij u mijn groeten moest brengen en dat hij u de brief moest geven die ik hem voor u zond. Maar omdat hij eerder daar vandaan vertrok dan we gedacht hadden, kwam mijn pakket er te laat aan, en ik weet niet of het bij de post gebleven is of wat er mee gebeurd is. Ik verzocht u in deze brief niet een zo goede gelegenheid voorbij te laten gaan, me het Italiaanse boek over Dioptrica [<,>] te doen toekomen, dat ik al zo langs wens te zien. Hij wist me bij zijn terugkeer te zeggen dat u meer dan eens de moeite genomen had hem op te zoeken, kennelijk met de bedoeling hem het genoemde boek te bezorgen . . .
[ Add. p. 588: Waarschijnlijk is de brief niet verzonden (dit is een concept, niet afgemaakt); zie p. 346 hierna. ]

N^o 884.

R. Moray aan Christiaan Huygens

Whitehall, 19 augustus 1661.
Antwoord op No. 881. [ 312 ]

. . . Cependant Je vous diray que Monsieur Wren a achevé son Globe de la lune. Et nous l'aurons bien tost icy.
Vous oubliez les livres que vous nous avez promis. faites moy sçavoir quand c'est que nous pouvons esperer vostre Traitté du mouvement.

. . . Evenwel kan ik u zeggen dat de heer Wren zijn maanglobe [<,>] afgemaakt heeft. En we zullen hem weldra hier hebben.
U vergeet de boeken die u ons beloofd hebt. Laat me weten wanneer we uw Verhandeling over beweging kunnen verwachten.

[ 313 ]
N^o 885.

Christiaan Huygens aan J. Hevelius

22 augustus 1661.

. . . transitus Saturni prope Lunam. Hunc et ego vidi Londini in horto Regio Whithall, distantiaque minima a Limbo apparebat circiter quanta montis Sinai ab eodem Limbo, idque hora undecima si bene memini; sed neque horologia valde exacta aderant nec instrumenta ad capiendas altitudines, unde fortasse in tempore nonnihil est erroris. distantia per telescopium satis bene discernebatur; aderatque et meum 22 pedum, caeteris quae ibi habebant praestantius.		. . . het passeren van Saturnus dichtbij de Maan. Dit heb ik ook gezien, in Londen) in de koninklijke tuin van Whitehall, en de kleinste afstand van Saturnus tot de maanrand bleek ongeveer zo groot als van de berg Sinai*°) tot dezelfde rand, en dit was om elf uur als ik me goed herinner; maar er waren geen zeer nauwkeurige klokken bij en geen instrumenten om de hoogte op te nemen, zodat in de tijd misschien nogal een fout zit. De afstand werd met de telescoop vrij goed onderscheiden; ook de mijne van 22 voet was er, beter dan de andere die ze daar hadden.
) Zie Dagboek, 13 mei 1661. °) [Joh. Hevelius. Selenographia*, 1647, plaat: 'Palaestina' met Sinai Mons.] Nu: Tycho.

[ 314 ]

De Mercurio magis doleo non adhibitam fuisse eam diligentiam quam merebatur spectaculum adeo rarum; nam et hunc tantum ope telescopii sub dio, non autem ut oportuerat in tenebris spectavimus, quod parum ad res hujusmodi instructus esset is quocum observationi huic attendebam; perspicillorum scilicet artifex, caeterum astronomiae imperitus.		Bij Mercurius betreur ik het meer dat niet die nauwgezetheid is toegepast die een zo zeldzaam schouwspel verdiende; want ook dit hebben we alleen met behulp van een telescoop bij daglicht bekeken, en niet zoals het had behoord in het donker, omdat degene met wie ik me op deze waarneming toelegde weinig onderlegd was in dit soort zaken; namelijk een kijkerbouwer*), verder onervaren in de sterrenkunde.
Alij quidem mathematici in eadem urbe Londinensi curiosius omnia praeparaverant, sed cum toto tempore antemeridiano advigilassent, nec adhuc Solem ingressus esset, venturum desperabant relictoque observatorio ad prandium se contulerunt. . . .		Andere wiskundigen in dezelfde stad Londen hadden wel alles vrij zorgvuldig voorbereid, maar toen ze de hele tijd voor de middag erop gewacht hadden, en Mercurius nog niet op de Zon was gekomen, gaven ze de hoop op dat hij zou komen en de waarnemingspost verlatend begaven zich naar de maaltijd. . . .
[ Semita (pad), Ecliptica, verticalis]
. . . nec tempus aliunde quam ex horologio parvo portabili, sed quod in meridie ad solem correctum fuerat, definitum habuimus: Locum vero ac situm in tantum ab imagine, ut scis, in telescopio percepta, in chartam subito annotavimus, quam potuimus optime. Vides igitur jam fere quantum descriptioni isti meae tribuendum sit. Ego vero tuam avidissime expecto . . .		. . . ook hebben we de tijd niet anders bepaald dan met een klein draagbaar uurwerk, dat wel midden op de dag was gelijk gezet met de zon. Maar we hebben de toestand en de positie van Mercurius op de Zon slechts van het beeld zoals u het kent, opgevangen in de telescoop, meteen zo goed mogelijk op papier getekend. U kunt nu dus ongeveer zien hoeveel waarde te hechten is aan deze beschrijving van mij. En ik verwacht met ongeduldig verlangen de uwe°) . . .
) Reeves [zie Dagboek, 3 mei 1661; brief aan Boulliau (13 juni); brief (Ned.) van Reeves. No. 866: tekening voor Boulliau, Thomas Streete was erbij, verslag in Astronomia Carolina.] [ °) J. Hevelius, Mercurius in Sole*, 1662, figuur, Huygens op p. 82, 109. In 2016: Video from SDO.]

[ 315 ]

. . . attuli mecum Londino libellum manuscriptum Jeremiae Horroxij juvenis docti, quo fuse describit Venerem in Sole a se observatam, die 24 Novembris 1639. Miror hanc observationem non evasisse celebriorem cum rarior multo sit hujusmodi incursus Veneris in

quam Mercurii; credo tamen causam esse, quod in lucem libellus non venerit; autore morte prevento. Quod si hac occasione Hermeticae conjunctionis nuperae quam edere jam credo apparas, etiam illam ab interitu vindicare vellis, vel si non omnia, saltem quae maximae ad rem spectant (nam alicubi etiam non necessaria quaedam interserit) excerpere; tuo arbitrio rem omnem atque ipsum libellum permitterem, quemadmodum meo permiserunt ij per quos mihi copia facta est. . . .

. . . Uit Londen heb ik meegebracht een handgeschreven boekje van Jeremiah Horrocks, een geleerde jongeman, waarin hij uitgebreid beschrijft dat door hem Venus voor de Zon is waargenomen, op 24 november 1639. Ik verbaas me erover dat deze waarneming niet bekender is geworden, aangezien zo'n overgang van Venus over de Zon veel zeldzamer is dan die van Mercurius; maar ik denk dat de oorzaak dat het boekje niet is verschenen, de voortijdige dood van de schrijver is. En als u bij deze gelegenheid van de recente samenstand van Hermes — die u nu voorbereidt om te drukken, naar ik meen — ook die aan de vergetelheid zou willen ontrukken, of zo niet alles, tenminste een uittreksel van wat het meest op de zaak betrekking heeft (want hier en daar last hij ook iets in dat niet noodzakelijk is); dan zou ik u de hele zaak en het boekje zelf kunnen toevertrouwen, zoals zij deden door wie voor mij een kopie is gemaakt. [>] . . .

[ 316 ]

Ex Anglia nuperrimis literis intellexi globum Lunarium quem Regis mandato Vivianius [Wrennius?], doctissimus geometra et astronomus, fabricandum susceperat, perfectum esse. In eo montes omnes eodem situ ac symmetria qua in ipso Lunari corpore, effecti sunt. et maculae obscuritate a reliquis partibus distinguuntur, quod profecto visu jucundum esse existimo. Saepe autem miratus sum te ipsum non simile opus molitum, cujus ideam videris pridem concepisse ac proposuisse in fine accuratissimae tuae Selenographiae.

Uit een zeer recente brief uit Engeland heb ik opgemaakt dat de maanglobe [<,>] voltooid is, die de zeer geleerde meetkundige en sterrenkundige Wren op bevel van de koning op zich genomen had te laten maken. Daarop zijn alle bergen aangebracht op de plaats en met de symmetrie die ze op de maan zelf hebben; en de vlekken zijn door hun donkere tint van de overige gedeelten te onderscheiden, wat zeker een aardig gezicht moet zijn. En vaak heb ik me erover verwonderd dat uzelf niet een dergelijk werk hebt ondernomen, waarvan u al lang geleden het idee bedacht lijkt te hebben, en voorgesteld aan het eind van uw welverzorgde Selenographia. [p. 492-5, fig.]

[ 317 ] N^o 886.

R. Moray aan Christiaan Huygens

Whitehall, 6 september 1661.
Huygens' antwoord: No. 887.

. . . Monsieur Wren a presenté son Globe au Roy qui en est bien satisfait, et de fait, c'est une tresjollie piece, artistement faite. Et il a entrepris d'en faire encore un plus grand pour nostre Societé. Car celuy du Roy n'a que 10. pouces de diametre.

. . . De heer Wren heeft zijn globe [<,>] aan de koning gepresenteerd, die er heel tevreden over is, en het is echt een alleraardigst werkstuk, kunstig gemaakt. En hij heeft ondernomen nog een grotere te maken voor onze Society. Want die van de koning heeft maar een middellijn van 10 duim.

N^o 887.

Christiaan Huygens aan R. Moray

Den Haag, 16 september 1661.
Antwoord op No. 886. Moray's antwoord: No. 902. [ 320 ]

. . . La Lune de Monsieur Wren est beaucoup plus petite que je m'estois imaginè; car pour y representer un peu exactement toute chose je croiois que le diametre devroit estre de 2 ou 3 pieds pour le moins. Pour examiner si elle est bien faite, il faudroit la faire esclairer de nuict de loin par le moyen d'un miroir concave et la tourner jusques a ce qu'elle representast la mesme phase que la lune regardée par un telescope, de la on connoistroit si les montagnes sont elevees a leur juste proportion.

. . . De maanglobe van meneer Wren [<,>] is veel kleiner dan ik me had voorgesteld; want om er alles een beetje nauwkeurig op weer te geven dacht ik dat de diameter op zijn minst 2 of 3 voet zou moeten zijn. Om te onderzoeken of hij goed gemaakt is, zou hij 's nachts van veraf verlicht moeten worden met behulp van een holle spiegel en gedraaid totdat hij dezelfde fase voorstelt als de maan gezien door een telescoop, daaruit zou op te maken zijn of de bergen naar verhouding de juiste hoogte hebben.

[ 332 ] N^o 891.

H. Oldenburg aan Christiaan Huygens

Londen, 7/17 september 1661.

. . . Quand à la Lune de Monsieur Wren, il en a fait present au Roy, sans la monstrer à la compagnie, laquelle pourtant luy a donné ordre d'en faire une autre, un peu plus grande, pour estre gardée dans nostre college pour l'Academie. Je 'ay pas encor eu le bonheur de la voir, mais je la verray pourtant en peu de jours, et alors je vous en diray les particularités, que vous m'en demandez. Cependant on me dit, que cet un globe qui represente tellement la lune, que les inegalités, eminences, profondeurs, mers, rivieres, iles, terres fermes etc. y sont remarqués, comme toutes ces choses se presenterent à Monsieur Wren par le Telescope durant une lunation entiere, de sorte que ce globe artificiel selon les diverses positions d'iceluy au Soleil, montre toutes les parties differentes de la Lune, de mesme qu'on les voit dans le Ciel. . . .		. . . Wat betreft de Maanglobe [<,>] van meneer Wren, hij heeft hem aan de koning gepresenteerd, zonder hem te tonen aan het gezelschap, dat hem evenwel heeft opgedragen er nog een te maken, wat groter, om bewaard te worden in ons college voor de Akademie. Ik heb nog niet het geluk gehad hem te zien, maar ik zal hem binnenkort zien, en dan zal ik u de bijzonderheden ervan vertellen die u me vraagt*). Men zegt me evenwel dat het een globe is die de maan zodanig voorstelt, dat de ongelijkheden, hoogten en diepten, zeeën, rivieren, eilanden, vaste landen enz. erop te onderscheiden zijn, zoals dit alles zich voordeed aan meneer Wren door de telescoop gedurende een hele lunatie, zodat deze kunstmatige globe volgens de verschillende posities hiervan ten opzichte van de Zon, alle verschillende delen van de maan toont, evenals ze aan de hemel te zien zijn. . . .
[ *) Brief niet gevonden, antwoord op No. 883, p. 310.]

[ 333 ]

. . . qu'il se trouue chez luy [Cervier] des montres, qui vont sans aucun ressort et sans aucune corde ou quelque chose semblable. Je croy, que cet la mesme invention avec celle lá, qu'on me dit l'autre iour d'estre pratiqué à Leyden par un jeune Allemand, qui est domestique d'un Prince de Holstein ou de Sunderburg, laquelle se meut sur un plan declinant par le moyen d'un certain poids, fiché dans une petite boite cylindrique de cuivre, et se tournant sur un axe . . .		. . . dat er klokken zijn bij hem [Servière], die lopen zonder enige veer en zonder enig koord of iets dergelijks*). Ik denk dat het dezelfde uitvinding is als die welke naar men zegt onlangs in Leiden in praktijk is gebracht door een jonge Duitser, die in huis is bij een prins van Holstein of van Sunderburg, die beweegt op een hellend vlak door middel van een bepaald gewicht, dat in een cilindrisch doosje van koper zit, en ronddraait om een as . . .
[ ) Van Nicolas Grollier de Servière, zie Pl. XVII in Recueil d'ouvrages curieux, Lyon 1719 (alle figuren). P. H. van Cittert, 'Een rollende klok' in De Natuur*, 50 (1930) 97. De wijzer blijft vertikaal en geeft zowel bovenaan als onderaan de tijd aan — in de tekening moet de ronde wijzerplaat worden gespiegeld, vergelijk de uitvoering met een lange spiraliserende helling, Pl. XVIII, die maanden kan lopen.]

[ 346 ] N^o 899.

M. Thevenot aan Christiaan Huygens

25 september 1661.

Je manquay l'occasion du peu de seiour que Monsieur vostre frere feit a Paris a son retour despagne et Je fus trois ou quattre fois a son logis sans le pouvoir rencontrer. Il me fache fort de navoir pas eu l'honneur de le veoir icy et de luy offrir le tres humble service que Je dois a tout ce qui porte vostre nom. Je luy aurois aussy mis entre les mains le nouveau traité du Telescope du Manzini qui sest arresté principalement a ecrire de la pratique de tailler les verres se contentant de la Theorie de Kepler. Vous mobligeries fort de me marquer a qui Je le dois donner icy . . .

Ik miste de gelegenheid van het korte verblijf dat meneer uw broer in Parijs had bij zijn terugkeer uit Spanje, en ik was drie of vier keer op zijn adres zonder hem aan te treffen. Het spijt me zeer niet de eer gehad te hebben hem hier te ontmoeten, en hem de zeer geringe dienst te bewijzen die ik verschuldigd ben aan alles wat uw naam draagt. Ik had hem ook in handen gegeven de nieuwe verhandeling over de telescoop van Manzini [<,>], die zich voornamelijk opgehouden heeft met het beschrijven van de praktijk van het lenzen slijpen, genoegen nemend met de theorie van Kepler. U zou me zeer aan u verplichten als u me aangaf aan wie ik het hier moet geven . . .

[ 355 ] N^o 902.

R. Moray aan Christiaan Huygens

Whitehall, 28 september 1661.
Antwoord op No. 887. Huygens' antwoord: No. 916.

. . . Il est vray que la lune de Monsieur Wren est trop petite. Mais il s'en va faire une autre beaucoup plus grande pour la Societé, et qui sera encore plus conforme à la veritable. Je suis ravy que vous travaillez à ces traittez, qu'on desire tant. C'a esté avec grande satisfaction que nos Messieurs en ont appris la nouvelle.

. . . Het is waar dat de maan van meneer Wren [<,>] te klein is. Maar hij gaat er nog een maken voor de Society, veel groter en nog meer gelijkvormig met de werkelijke. Het verheugt me zeer dat u werkt aan die verhandelingen, waar men zo naar verlangt. Het was met grote voldoening dat onze heren het nieuws vernomen hebben.

[ T. 22, 71 ] XXXVIII.

Christiaan Huygens aan R. Moray

30 september 1661.

Je suis maintenant apres a faire construire une machine semblable a celle de M. Boile pour faire dans le vuide encore quelques experiences nouvelles, et avoir le plaisir d'essaier une partie de celles qui sont dans son livre.
Lors qu'elle sera faite je vous feray scavoir ce que j'y ay apporté de changement car il faut veoir premierement comment cela reussira.

Ik ben nu bezig een machine [>] te laten bouwen zoals die van meneer Boyle om nog enige nieuwe experimenten in het luchtledige te doen, en het genoegen te hebben een deel te doen van die in het boek.
Als het toestel klaar is zal ik u laten weten welke verandering ik heb aangebracht, want het valt eerst te bezien hoe die zal slagen.

[ 358 ] N^o 904.

Christiaan Huygens aan [H. de Montmor] *)

[6 oktober 1661.]

Je croiois que j'aurois l'honneur de vous aller faire la reverence en accompagnant mon pere au voyage qu'il s'en va faire en France pour les interests de Monsieur le Prince d'Orange . . . Ik geloofde dat ik de eer zou hebben u te begroeten als ik mijn vader zou begeleiden op de reis die hij gaat maken voor de belangen van meneer de prins van Oranje . . .
J'ay aussi fait promettre a ce frere qui parmy d'autres estudes a quelque teinture de Philosophie qu'il m'informera de ce qui se passe par de là en matiere de science parmy les sçavants, dont par ma propre faute il y a longtemps que je n'ay point eu de nouvelles, esperant tousjours de les aller apprendre sur le lieu moy mesme. . . . Ik heb ook die broer [Lodewijk], die enige kennis heeft van Filosofie, laten beloven dat hij mij zal inlichten over wat er daar gebeurt op het gebied van wetenschap onder de geleerden, waarover ik door eigen schuld al lange tijd geen nieuws heb gehad, steeds hopend het zelf ter plekke te gaan vernemen. . . .

*) Chr. Huygens had Henri Louis Habert de Montmor de vorige winter ontmoet in Parijs; zie Dagboek, 2 nov., 8 en 9 nov. e.v.

[ 359 ] N^o 905.

Christiaan Huygens aan M. Thevenot

6 oktober 1661.

Sommaire:
. . . que je fais faire la machine de Monsieur Boile.

Samenvatting:
. . . dat ik het werktuig van meneer Boyle laat maken. [< , >]

[ 360 ]

Mon frere estant dernierement a Paris, je luy escrivis qu'il vous allast faire mes tres humbles baisemains en vous rendant une lettre de ma part. Mais mon pacquet arriva quand il estoit desia parti, et l'on me l'a renvoyè depuis. Voicy maintenant ce mesme frere que je vous envoye avec pareille commission. Je vous priay dans la dite lettre de le charger du livre Italien qui traite de la Dioptrique, que je desire fort de veoir, sans avoir pu vous indiquer aucune voye pour me le faire tenir, et je suis marry d'avoir laissè eschaper une si bonne occasion. Mais s'il vous plait a cet heure de le mettre entre ses mains et luy en laisser le soin, je ne doute pas qu'il ne trouve bientost l'une ou l'autre commoditè pour me l'addresser. Je vous prie aussi de me faire sçavoir si ce livre a estè envoyè pour moy, et par qui.		Toen mijn broer de laatste keer in Parijs was schreef ik hem dat hij u mijn zeer ootmoedige groeten moest brengen en u een brief van mij overhandigen. Maar mijn pakket kwam aan toen hij al vertrokken was, en men heeft het me sindsdien teruggestuurd. Hier is nu deze zelfde broer) die ik u zend met een dergelijke boodschap. Ik verzocht u in de genoemde brief hem te belasten met het Italiaanse boek* dat handelt over Dioptrica [<,>], dat ik heel graag wil zien, zonder dat ik u een weg heb kunnen aangeven om me het te doen toekomen, en het spijt me dat ik een zo goede gelegenheid voorbij heb laten gaan. Maar als u het hem alstublieft op dit moment in handen wilt geven en het aan hem overlaten, twijfel ik er niet aan of hij vindt weldra een of andere mogelijkheid om het me toe te zenden. Ik verzoek u ook me te laten weten of het boek voor mij verzonden is, en door wie.
. . . je reconnois d'avoir mal fait de ce qu'en partant de Paris je n'ay pas establi le commerce avec quelqu'un de tant de personnes Illustres, comme je fis en Angleterre . . .		. . . ik zie in dat ik er slecht aan gedaan heb door bij mijn vertrek uit Parijs niet een briefwisseling op te zetten met iemand van zoveel illustere personen, zoals ik in Engeland gedaan heb . . .
Je n'aurois pas estè si longtemps sans m'enquerir de cecy et d'autres choses qui se passent dans vostre assemblee si je n'avois pas creu vous aller veoir moy mesme par cette occasion du voyage de mon Pere.		Ik zou niet zo lang gewacht hebben met informeren over deze en andere zaken die voorvallen in uw vergadering, als ik niet gedacht had dat ik u zelf zou opzoeken bij deze gelegenheid van de reis van mijn vader.
*) Op 7 okt. 1661 vertrok Lodewijk Huygens met zijn vader naar Parijs, waar hij aankwam op 21 okt. [zie Worp, 'Briefwisseling', deel 5, p. xxix, en 6, p. vii. Dagboek Const. Huygens, p. 68.]

[ 370 ] N^o 910.

Christiaan Huygens aan Constantijn Huygens jr.

22 oktober 1661.

. . . De pomp en gaet noch niet. de buijs was so ongelijck van wijdte dat men geen of weynich lucht uyt de fles kost trecken. Het is nu weer 4 dagen dat den instrument maecker die onderhanden heeft, maer om dat sijn broer gestorven is, soo kan ick niet van hem gedaen krijgen, noch selver hem oyt t' huijs vinden.

. . . De pomp [<,>] doet het nog niet, de buis was zo ongelijk van wijdte dat er geen of weinig lucht uit de fles kon worden getrokken. Het is nu alweer 4 dagen dat de instrumentmaker die onder handen heeft, maar omdat zijn broer gestorven is, kan ik het niet van hem gedaan krijgen, en hem zelf nooit thuis vinden.

N^o 911.

J. Chapelain aan Christiaan Huygens

22 oktober 1661.

[ 372 ]

. . . Quant à ce qui vous regarde j'ay obtenu de Monsieur de Thou quil voulust bien faire mettre avec sa toilette le paquet de livres que vous recevres avec cellecy. Il y a deux Exemplaires de celuy de Monsieur Huet, lun pour vous et l'autre pour Monsieur Vossius que l'Autheur vous prie d'avoir agreable. Si vous l'en remerciés tous deux par quelque voye d'Ami je pense qu'il en sera digne. Vous y trouveres encore un nouveau livre Italien pour la fabrique des Telescopes que Monsieur Thevenot a fait venir de Boulogne pour vous. . . . Il semble par le portrait de De Divinis que j'ay veu que l'Autheur ait fait cet ouvrage pour en authoriser lart.

. . . Over wat u aangaat: ik heb van de heer De Thou gedaan gekregen dat hij zo goed wilde zijn bij zijn benodigdheden het pakket boeken te doen dat u hierbij zult ontvangen. Er zijn twee exemplaren van dat van de heer Huet [>], het ene voor u en het andere voor de heer Vossius, waarvan de schrijver u verzoekt ermee in te stemmen. Als u beiden hem er voor bedankt via een of andere vriend, denk ik dat hij het verdient. U zult er nog een nieuw Italiaans boek in vinden over het maken van telescopen [<,>], dat de heer Thevenot voor u uit Bologna heeft laten komen. . . . Naar het portret van Divini dat ik gezien heb schijnt het dat de schrijver dit werk gemaakt heeft om de kunst ervan aanzien te verschaffen.

[ 383 ] N^o 916.

Christiaan Huygens aan R. Moray

Den Haag, 4 november 1661.
Antwoord op No. 909. Moray's antwoord: No. 935.

J'ay receu les 2 livres qu'il vous a plu m'envoyer par Monsieur Swan, et je commence d'avoir une bibliotheque entiere de ceux que vous me donnez.

Ik heb de 2 boeken ontvangen die u mij hebt willen toezenden via de heer Swann, en ik begin al een hele bibliotheek te krijgen van die welke u me geeft.

[ 384 ]

Dans le Dialogue de Monsieur Hobbes je ne trouve rien de solide . . .		In de Dialogus physicus*) van de heer Hobbes vind ik niets dat steek houdt . . .
Le discours de la vegetation est docte eloquent et plaisant a lire . . .		Het Discourse over de groei van planten°) is geleerd, welsprekend en prettig te lezen . . .
. . . Ma machine n'est pas encore en estat, la cavitè du cylindre n'ayant pas estè faite assez exactement, ce que je fais corriger maintenant. Faute de bons ouvriers et entendus, l'on rencontre cà et là quelques difficultez, mais je me suis proposè fermement d'en venir à bout. Demandez je vous prie a Monsieur Boile si la piece 44 dans sa figure est seulement de bois . . .		. . . Mijn werktuig [<,>] is nog niet in goede staat, daar de cilinderholte niet nauwkeurig genoeg gemaakt was, wat ik nu laat verbeteren. Bij gebrek aan goede werklieden, die ook verstandig zijn, komt men hier en daar wat moeilijkheden tegen, maar ik ben vast besloten ze onder de knie te krijgen. Vraagt u s.v.p. aan meneer Boyle of onderdeel 44 in zijn figuur⁺) gewoon van hout is . . .
) Thomas Hobbes, Dialogus physicus, sive, De natura aeris conjectura sumpta ab experimentis nuper Londini habitis in Collegio Greshamensi, item de duplicatione cubi, 1661. [ Engl. in Leviathan and the air pump, 1985. Tracts* IV (1682, "Dedicated to the king, in the year 1662"), p. 15: "Problems of vacuum" (18: "Engine they use at Gresham Colledge", 23: "Torricellioes experiment"); en p. 71: "The Delphique problem" (72: To find a cube double to a cube given).] °) Kenelm Digby, A Discourse concerning the vegetation of plants, 1661 [Fr. '67]. [ 57-8: Drebbel, "nourriture des poulmons . . . sous les eaux" (voedsel voor de longen . . . onder water).] [ ⁺) Zie voor de luchtpomp van Boyle: New experiments ... (1660), beschrijving op p. 13. ]

[ 385 ]

. . . L'on a reimprimè icy la version latine de son livre en 12^o. J'attends avec impatience le Chymiste sceptique . . .		. . . Men heeft hier een heruitgave gedrukt van de Latijnse vertaling van zijn boek) in 12^o. Ik verwacht met ongeduld de Sceptical chymist*°) . . .
) Robert Boyle, Nova experimenta physico-mechanica de vi aeris elastica, Den Haag 1661 [fig.]. [ °) The sceptical chymist* (1661). Huygens schrijft op 30 dec. (>) dat hij het heeft ontvangen. ]

[ 389 ] N^o 920.

Christiaan Huygens aan Lodewijk Huygens [Parijs]

Den Haag, 23 november 1661.

Je vous ay l'obligation toute entiere de ce que vous me mandez touchant ma personne, car mon Pere ne m'en escrit mot. Voila mon Horologe dans un employ aussi illustre que jamais machine de sa sorte a estè. La Lunette a ce qui me semble court grand risque, s'il faut que Sire Louis la voie; car il sera tenu de dire qu'elle est fort bonne et mon Pere qu'elle est a Sa Majesté si elle l'agree. en cas de quoy je pretens que ce sera pour le service de nostre Prince et qu'il m'en devra recompense. . . .		Ik heb het geheel aan jou te danken wat je me bericht aangaande mijn persoon, want vader schrijft me er geen woord over. Daar is mijn uurwerk nu in een zo illustere dienst als nog nooit zo'n soort machine geweest is. De kijker [>] loopt naar het me toeschijnt een groot risico, als het nodig is dat Sire Louis hem ziet; want hij zal wel moeten zeggen dat hij heel mooi is, en vader dat hij voor zijne majesteit is als hij hem bevalt; in dat geval beweer ik dat de kijker ten dienste staat van onze prins, en dat hij mij een vergoeding ervoor zal moeten geven. . . .
Saluez reciproquement de ma part le Sieur Martinet l'un des plus grands hableurs du monde, au reste assez scavant en son mestier, et dites luy que ce qu'il raconte d'avoir observè de l'inegalitè des jours, à scavoir 8 ou 10 minutes de difference en 15 jours entre son horologe et le soleil, cela se doit rencontrer quelquefois necessairement. Que je suis maintenant apres a faire tous les jours des observations exactes au soleil, pour esprouver si l'inegalitè ainsi observee s'accorde avec la table que j'en ay dressée par le calcul, et que depuis 5 semaines que j'ay commencè je la trouve justement telle qu'il falloit. Que pour l'instruction°) qu'il demande, j'y penseray, quand j'auray un peu de loisir, car je ne scay pas bien encore comment je la pourois rendre intelligible. . . .		Doe de groeten terug van mij aan Martinot), een van de grootste opsnijders ter wereld, overigens vrij deskundig op zijn vakgebied, en zeg hem dat, wat hij vertelt te hebben waargenomen over de ongelijkheid van de dagen, te weten 8 of 10 minuten verschil in 15 dagen tussen zijn uurwerk en de zon: het is noodzakelijk dat dit soms gevonden wordt. Dat ik nu elke dag bezig ben nauwkeurige waarnemingen te doen aan de zon, om na te gaan of de aldus waargenomen ongelijkheid overeenkomt met de tabel die ik ervan opgesteld heb door berekening, en dat ik deze al 5 weken sinds ik begonnen ben juist zo bevind als het zijn moest [>]. Dat ik over de instructie*°) die hij vraagt zal nadenken, als ik wat tijd heb, want ik weet nog niet goed hoe ik deze begrijpelijk zou kunnen maken. . . .
La pompe pour le vuide ne va pas encore, mais je croy que demain elle sera en estat, apres beaucoup de difficultez surpassees: car ce premier tuyau ne valoit rien, et il a fallu en faire jetter un de cuivre massif. Le bon frere de Zeelhem avec qui j'estois de moitiè du commencement me quitta bientost ayant peur des frais: de sorte que si je veux il ne verra de mes experiences que pour l'argent.		De pomp [<,>] voor het luchtledige werkt nog niet, maar ik denk dat hij morgen klaar is, na veel moeilijkheden die overwonnen zijn; want die eerste buis was niets waard, en het was nodig er een weg te gooien die van massief koper was. Broerlief van Zeelhem, met wie ik de helft deelde vanaf het begin, liet me weldra in de steek, bang voor de kosten; zodat hij, als ik wil, niets van mijn proeven kan zien als hij er niet voor betaalt.
*) Huygens had Martinot gesproken in Parijs op 4 en 11 nov. en 1 dec. 1660. [ °) In 1665 verscheen het 'Kort onderwys' voor gebruik van het uurwerk op zee, met een tabel voor de daglengten. ]

[ 394 ] N^o 923.

Christiaan Huygens aan Lodewijk Huygens

30 november 1661.

Cellecy vous trouvera a Paris. Je vous recommande donc les visites aux Personnes a qui s'adressent mes lettres sans oublier Monsieur Petit, quoy que vous les luy ayez desia envoyees. Mais sur tout voyez Monsieur Thevenot qui vous donnera quelques livres pour moy, les quels ayant, j'espere que vous trouverez bientost quelque occasion pour me les faire tenir, et vous prie d'y songer. . . .		Deze brief zal je weten te vinden in Parijs. Ik beveel je dus aan een bezoek te brengen aan de personen aan wie mijn brieven gericht zijn, zonder meneer Petit te vergeten, hoewel je hem die al gezonden hebt. Maar bezoek vooral meneer Thevenot, die jou enkele boeken [<,>] voor mij zal geven, en als je deze hebt hoop ik dat je weldra een gelegenheid zult vinden om ze me te doen toekomen, en ik verzoek je eraan te denken. . . .
On fait icy des preparatifs pour les feux d'artifice que Madame l'Ambassadrice fera allumer ce soir . . . et les fusees &c. seront allumees sur un eschaffaut dressè au milieu de nostre longue muraille du jardin . . .		Ze maken hier voorbereidingen voor het vuurwerk dat de vrouw van de ambassadeur*) vanavond zal laten afsteken . . . en de vuurpijlen &c. zullen afgestoken worden op een steiger die op het midden van onze lange tuinmuur is gezet . . .
) Madame de Thou [p. 390: "nostre voisine" (onze buurvrouw)]. [ Over vuurwerk zie Mathematische Vermaecklyckheden* (1644) III, 7 e.v.]

[ 395 ]

Ma pompe pneumatique a commencè d'aller depuis hier, et toute cette nuict une vessie y est demeuree enflee, (sans que pourtant il y eust auparavant presque aucun air dedans) ce que jamais Monsieur Boile n'a pu effectuer.

Mijn pneumatische pomp [<,>] is begonnen te werken sinds gisteren, en deze hele nacht is een blaas opgeblazen gebleven (terwijl er tevoren toch bijna geen lucht in zat), wat meneer Boyle [<] nog nooit heeft kunnen bewerkstelligen.

Demain il en coustera la vie a quelque moineaux et souris dont j'ay desia fait provision. Une des premieres choses aussi sera d'y faire casser un des petits verres a quoy je croy trouver moyen sans faire autre ouverture que celle d'en bas, car je ne me sers que d'une bouteille renversee qui a le col fort large.		Morgen zal dit het leven gaan kosten aan enige mussen en muizen waarvan ik me al heb voorzien. Een van de eerste dingen zal ook zijn daarin één van de kleine glaasjes*) te doen breken, waarvoor ik een manier denk te vinden zonder een andere opening te maken dan die aan de onderkant, want ik gebruik slechts een omgekeerde fles die een heel wijde hals heeft.
[ *) Zie de notities over de proeven, vanaf 29 nov.; 'glaasjes': glastranen/parels (<), daar genoemd in § 4, en op 4 dec. Zie ook hierna, p. 397.]

N^o 924.

Christiaan Huygens aan Lodewijk Huygens

7 december 1661.

Je suis bien aise qu'en fin vous ayez vu Monsieur Thevenot qui assurement est un des meilleurs et des plus honnests hommes de Paris. Vous pouvez l'assurer,

Ik ben blij dat je eindelijk meneer Thevenot hebt ontmoet, die zeker een van de beste en meest eerzame mannen van Parijs is. Je kunt hem verzekeren

[ 396 ]

que je feray tout mon possible pour luy faire avoir de Vossius, ce qu'il desire, et quant au livre de Caron je l'envoieray si tost, que j'en pourray trouver la commoditè. Mais ne vous a t il pas aussi parlè d'un livre Italien, qu'il a gardè pour moy plus de 6 mois? Il y a quelque temps qu'il me demanda de la part de Monsieur Viviani de Florence si je n'avois pas receu un exemplaire de son livre de Maximis et Minimis, qu'il disoit avoir adressè a Monsieur de la Torre icy a la Haye. J'y envoiay encore hier, mais il dit que jusqu'icy il n'a rien receu; ce que je vous prie de faire sçavoir a Monsieur Thevenot, afin qu'il escrive a Viviani. . . .		dat ik al het mogelijke zal doen om hem van Vossius te bezorgen wat hij wenst, en wat betreft het boek van Caron), dat zal ik zenden zodra ik er de gelegenheid voor kan vinden. Maar heeft hij je niet ook gesproken over een boek* [<,>] in het Italiaans, dat hij meer dan 6 maanden voor mij bewaard heeft? Enige tijd geleden vroeg hij me namens de heer Viviani van Florence of ik niet een exemplaar ontvangen had van diens boek over Maxima en Minima [<,>], dat hij naar hij zei geadresseerd had aan de heer De la Torre hier in Den Haag. Ik heb er gisteren nog iemand om gestuurd, maar hij zegt dat hij tot nu toe niets onvangen heeft; dat verzoek ik je te laten weten aan meneer Thevenot, opdat hij aan Viviani schrijft. . . .
) François Caron, Rechte beschryvinge van het machtigh koninghrijck van Iappan*, 1661. [Zie ook hierna op p. 400; het is op 8 febr. verzonden (IV, 32); het komt voor in de 'Bibliotheca Thevenotiana'.]

[ 397 ]

J'ay fait dans ma bouteille l'experience avec la larme de verre dont je parlay dans ma precedente; je croiay qu'elle ne casseroit pas ainsi que dans l'air, ou du moins avec peu de violence; mais le succes fut tout autre, car elle si [se] brisa en poudre sans aucun respect du vuide.		Ik heb in mijn fles [<,>] de proef met de glastraan gedaan waarover ik het had in mijn vorige brief; ik dacht dat hij niet zo zou breken als in de lucht, of althans met weinig heftigheid; maar het gevolg was heel anders, want hij verbrijzelde tot stof zonder ontzag voor het luchtledig.
Un petit oiseau que je mis dedans, mourut de mesme que celuy du quel raconte Monsieur Boile.		Een vogeltje dat ik er in deed stierf net zo als dat waarover meneer Boyle vertelt. [Exp. 41]
L'experience de l'eau chaude, qui dans son livre est la derniere, me reussit extremement bien, et l'eau sauta hors de la phiole qui la contenoit plus de 6 pouces de haut, et continuoit assez longtemps apres a bouillir comme si elle eust estè sur un grand feu.		De proef met het warme water, die in zijn boek de laatste is [Exp. 43], lukte me uitzonderlijk goed, en het water sprong meer dan 6 duim omhoog uit het flesje waarin het zat, en ging vrij lang daarna door met koken alsof het op een groot vuur gestaan had.
Une montre sonnante estant mise dans la bouteille sur un peu de filasse fut ouie beaucoup plus foiblement quand l'air estoit dehors qu'auparavant. Et peut estre on ne l'entendroit point du tout si on pouvoit vuider la bouteille entierement, au lieu qu'il y demeure maintenant tousjours 1/20 ou d'avantage de l'air qui la remplit d'ordinaire.		Een slaand horloge, in de fles gezet op wat vlas, werd veel zwakker gehoord toen de lucht er uit was dan tevoren. En misschien zou het helemaal niet te horen zijn als de fles geheel luchtledig gemaakt kon worden, terwijl er nu altijd 1/20 of meer in blijft van de lucht die hem gewoonlijk vult.
Si vous voyez Monsieur Rohaut qui fait le vuide avec du vif argent, vous pourez luy communiquer ces experiences, et luy demander s'il n'en scait pas quelques unes dont je puisse faire l'essay pour luy.		Als je de heer Rohault*) ziet, die het luchtledige maakt met kwikzilver, kun je hem deze proeven meedelen, en hem vragen of hij er niet enkele weet die ik voor hem kan uitproberen.
[ *) Huygens had Rohault in Parijs ontmoet, nov. 1660, en zijn proeven gezien o.a. 17 maart 1661.]

[ 400 ] N^o 926.

M. Thevenot aan Christiaan Huygens

11 december 1661.

. . . il y a pres de trois mois que Jay mis entre les mains de Monsieur Chapelain le livre de Manzini. il ma promis quil le retireroit des mains de Monsieur de Thou pour vous le faire tenir Samedy a l'occasion de quelques autres pacquets de Monsieur de Vicquefort.		. . . Het is bijna drie maanden geleden dat ik het boek van Manzini [<,>] aan de heer Chapelain in handen gaf; hij heeft me beloofd dat hij het uit de handen van de heer De Thou zou terugkrijgen om het u zaterdag te doen toekomen, bij gelegenheid van enige andere pakketten van de heer Wicquefort.
Je tache dobliger le pere Magnan a s'expliquer un peu davantage quil na fait dans son livre sur sa methode de travailler les formes et Je vous renderay conte de ce que Jen aprenderay de luy . . .		Ik probeer pater Maignan*) zover te krijgen dat hij zich wat nader te verklaart dan hij in zijn boek gedaan heeft, over zijn methode om slijpvormen te bewerken, en ik zal u verslag uitbrengen van wat ik van hem verneem [>] . . .
Je vous suis infiniment oblige de la relation de monsieur Caron. Jen ay dans un recueil de voyages imprime en long mais Je m'imagine que ce sera tout autre chose . . .		Ik ben u zeer erkentelijk voor het bericht over de heer Caron [<]. Ik heb er iets over in een verzameling reisverslagen, gedrukt in oblong-formaat, maar ik stel me voor dat dit heel iets anders zal zijn . . .
) Emmanuel Maignan. [ in: Perspectiva horaria* (1648), Lib. 4, p. 687-705, met figuren.]

[ 408 ] N^o 929.

Christiaan Huygens aan Lodewijk Huygens

14 december 1661.

Je vous promets que vous n'ignorerez rien de ce que ma bouteille vuide produira de nouvelles experiences, pourveu que vous vouliez tousjours en faire part aux honnestes curieux avec qui vous commencez d'entrer en commerce, car cela m'espargnera la peine de leur en rendre compte a chacun. Toute la machine n'est pas encore au point ou je veux l'avoir, quoy que desia beaucoup meliorée depuis la sepmaine passée, quand je vous dis qu'une vingtieme partie ou d'avantage de l'air y restoit; car il n'en demeure pas une centieme maintenant quand je veux. mais cela encore ne me contente pas, et devant que de vouloir m'appliquer aux experiences, il faut qu'elle soit dans sa perfection.		Ik beloof je dat je alles te weten zult komen van wat mijn luchtledige fles aan nieuwe proeven zal leveren, mits je er steeds meedeling van wilt doen aan de eerzame weetgierigen met wie je begint om te gaan, want dat zal me de moeite besparen hun elk apart verslag ervan uit te brengen. Het werktuig is nog niet helemaal zo ver als ik het hebben wil, ook al is het veel verbeterd sinds vorige week, toen ik je zei dat een twintigste deel of meer van de lucht er in overbleef; want nu blijft er nog geen honderdste in, wanneer ik wil. Maar daarmee stel ik me nog niet tevreden, en voordat ik me wil toeleggen op de proeven moet het werktuig perfect zijn. [<,>]
. . . Je vous avois bien dit que Mademoiselle P. estoit plus belle que le crayon que je vous en montray . . .		. . . Ik had je wel gezegd dat mademoiselle P. [<,>] mooier was dan de potlood-tekening van haar die ik je liet zien*) . . .
[ ) Twee 'meisjeskopjes' in R. Vermij, Christiaan Huygens* (2004, p. 75), figuren van handschrift Chr. Huygens, UB Leiden, HUG 4: 8v.] Meer schetsen in HUG 45-220.

N^o 930.

J. Chapelain aan Christiaan Huygens

20 december 1661.

[ 412 ]

. . . Ceux de Monsieur Huet pour vous et pour Monsieur Vossius avec le livre de Dioptrique que javois mis sous une mesme enveloppe entre les hardes de Monsieur de Thou croyant qu'il partiroit de jour en jour ont este retirés par moy sur l'incertitude de son depart et mis entre les mains de Monsieur de Viquefort qui en a grossi sa balle. . . .		. . . Die van meneer Huet voor u en voor meneer Vossius met het boek [<,>] over Dioptrica dat ik in een zelfde verpakking bij de balen van meneer De Thou had gedaan, in de mening dat hij elke dag kon vertrekken, zijn door mij teruggehaald wegens de onzekerheid van zijn vertrek, en aan meneer Wicquefort in handen gegeven, die zijn baal ermee verrijkt heeft. . . .
J'apprendray de Monsieur vostre Pere ce que cest que vostre Machine pour le Vuide à l'envi de Monsieur Boile. Ce ne peut estre rien que d'excellent venant de vous.		Ik zal van meneer uw vader vernemen wat dat voor iets is, uw werktuig voor het luchtledige om meneer Boyle naar de kroon te steken. Het kan niet anders dan voortreffelijk zijn, daar het van u komt.

N^o 931.

Christiaan Huygens aan Lodewijk Huygens [Parijs]

Den Haag, 21 december 1661.

[ 414 ]

. . . depuis ma derniere j'ay sceu si bien ajuster la pompe que je tire maintenant tout l'air hors du Recipient aussi exactement qu'on scauroit faire avec l'argent vif, ce que je prouve par l'experience que j'ay faite ce matin, de la quelle afin qu'elle vous soit plus intelligible, je m'en vay mettre la figure, a sçavoir des vases qui y servent.

. . . sinds mijn laatste brief heb ik de pomp [<] zo goed weten te regelen dat ik nu alle lucht uit het vat trek, even precies als men met kwikzilver zou kunnen doen, wat ik bewijs met de proef die ik vanmorgen heb gedaan*). En opdat deze voor jou begrijpelijker is zal ik daarvan de figuur geven, te weten van het glaswerk dat erbij nodig is.

ABC est un verre environ de la hauteur d'un pied, posè dans l'escuelle DC, qui demeure tousjours attachee a la pompe K. Sous le dit vase ABC je mets le verre FG, contenant de l'eau jusques en H, a fin que quand j'y enfonce le col ou tuyau du vase E rempli d'eau tout entierement, cette eau soit obligée de s'y tenir sans pouvoir escouler.

ABC is een glas met een hoogte van ongeveer een voet, geplaatst in het schoteltje DC, dat steeds aan de pomp K vast blijft zitten. Onder het genoemde glas ABC zet ik het glas FG, met water tot bij H, opdat wanneer ik daarin de hals of buis steek van glas E, dat geheel met water gevuld is, dit water genoodzaakt is erin te blijven zonder weg te kunnen stromen.

Ayant donc cimentè ABC dans l'escuelle, que l'air n'y puisse entrer, je commence par le moyen de la pompe a vuider celuy qui est dedans, et aux 5 ou 6 premieres reprises je n'y voy pas arriver de changement, si non que dans l'eau il s'engendre des bulles en quantitè lors que c'est de l'eau fraische, mais quand elle a estè purgè de cet air qui en est cause, (ce qui se fait en la laissant une nuit dans le vuide) il en monte fort peu.		Nadat ik dan ABC zo vastgekit heb in het schoteltje, dat de lucht er niet in kan komen, begin ik met de pomp de lucht die erin is weg te halen, en bij de eerste 5 of 6 keren zie ik geen verandering gebeuren, behalve dat er in het water een groot aantal bellen ontstaan als het water vers is, maar wanneer het gezuiverd is van die lucht die er de oorzaak van is (wat gedaan wordt door het een nacht in het luchtledige te laten staan) stijgen er heel weinig op.
Continuant apres a faire aller la pompe, l'eau du vase E commence soudainement a descendre en quitant le haut de ce vase, et le laisse bientost vuide; apres il descent aussi peu a peu dans le col L, jusques a ce qu'en fin il y demeure a la hauteur ou il rencontre l'eau du verre FG, qui se hausse a mesure que l'autre E se vuide.		Als ik daarna ermee doorga de pomp te laten werken, begint het water van glas E plotseling te dalen, het gaat weg van de bovenkant van dit glas, en laat het weldra leeg; daarna zakt het ook beetje bij beetje in de hals L, totdat het er tenslotte blijft op de hoogte waar het 't water van glas FG ontmoet, dat stijgt naarmate glas E zich leegt.
D'icy j'argumente donc, que puis que le verre E devient tout vuide d'air jusque ou l'eau en est escoulée, le recipient ABC doit estre vuide de mesme, parce que s'il y restoit quelque air dedans il presseroit par sa vertu elastique sur la superficie de l'eau dans FG, et la feroit monter au moins quelque peu plus haut dans le tuyau L. Faites veoir cecy a Monsieur Rohaut et il vous avouera que j'ay raison.		Hieruit leid ik dus af dat, aangezien het glas E geheel luchtledig wordt tot waar het water er uitgestroomd is, het vat ABC eveneens leeg moet zijn, omdat als er enige lucht in zou blijven deze door zijn elastisch vermogen zou drukken op het oppervlak van het water in FG, en dit tenminste een beetje hoger zou doen stijgen in buis L. Laat dit zien aan meneer Rohault, en hij zal je bekennen dat ik gelijk heb.
[ *) Zie de notities over de proeven, bij 21 dec.]

[ 415 ]

Il y a pourtant une chose icy a remarquer qui est que encore que l'eau de E soit purifiée d'air, il s'y engendre pourtant quelque petit peu en faisant cette experience ce qui appert quand on laisse par le robinet rentrer de l'air dans le recipient, car alors derechef tout le vase E reprend son eau; exceptè une petite bulle de la grandeur d'un grain de chenevis, qui pourtant n'est pas capable d'estandre son ressort tant de mille fois qu'il faudroit, pour aider encore a chasser toute l'eau hors du col L, et partant je conclus que l'air de cette bulle n'y contribue rien.		Er is hier echter één ding op te merken, namelijk dat, ook al is het water in E van lucht gezuiverd, er toch een heel klein beetje ontstaat bij het doen van deze proef, wat blijkt wanneer je met de kraan weer lucht in het vat laat gaan, want dan neemt het hele glas E zijn water weer op, uitgezonderd een klein belletje van de grootte van een hennepzaadje, dat toch niet in staat is zijn veerkracht zoveel duizend maal uit te breiden als het zou moeten doen, om weer mee te helpen al het water uit de hals L te verjagen, en daaruit maak ik op dat de lucht van dit belletje er niets aan bijdraagt.
Or c'est encore une belle et nouvelle experience touchant cette mesme bulle, a scavoir que l'ayant laissee dans la bouteille avec l'eau, ainsi que je l'avois retirée de la machine, par un jour et une nuict, je trouvay apres qu'elle estoit disparue, et que l'eau de E dont par force je l'avois fait sortir l'avoit r'imbibée.		Nu is er nog een mooie en nieuwe ondervinding betreffende dit zelfde belletje, te weten: nadat ik het met het water gedurende een dag en een nacht in de fles had gelaten, zoals ik het er uitgetrokken had met het werktuig, bevond ik daarna dat het verdwenen was, en dat het water van E waar ik het met geweld uit had doen komen, het weer had opgenomen.
Je adjousterois encore icy d'autres experiences mais il est temps d'envoier la lettre. J'adjousteray seulement qu'ayant de nouveau essayè si l'on entendroit le son d'une petite cloche qui sonne assez fort, lors qu'elle seroit dans le vuide; j'ay trouvè qu'on l'entendoit si peu que rien, quoy que dans le mesme vase devant que l'air en estoit tirè on l'apperceut bien clairement. Adieu.		Ik zou hier nog andere proeven aan toevoegen, maar het is tijd om de brief te verzenden. Ik zal alleen toevoegen: toen ik opnieuw probeerde of het geluid van een klokje dat vrij hard klinkt, te horen zou zijn als het in het luchtledige zou zijn, heb ik bevonden dat het zo goed als niet te horen was, hoewel het in hetzelfde vat duidelijk waar te nemen was voordat de lucht er uitgetrokken was. Tot ziens.

N^o 935.

R. Moray aan Christiaan Huygens

23 december 1661.
Antwoord op No. 916. Huygens' antwoord: No. 940.

[ 426 ]

. . . le charactere que vous donnez tant de Monsieur Hobbes, que du Traitté de Monsieur Digby, est tel, qu'il ne se peut rien dire de plus apposite.		. . . De karakterisering die u geeft zowel van meneer Hobbes als van de verhandeling van meneer Digby is zodanig, dat er niets toepasselijkers gezegd kan worden.
. . . J'ay maintenant a vous dire de la part de Monsieur Boile que n'ayant point eu aupres de luy pas un de ses livres qui traittent de sa Machine, il ne se souvenoit point bien, quelle piece c'en est, qui est marquee 44.		. . . Ik moet u nu namens meneer Boyle zeggen dat — daar hij geen van zijn boeken bij zich had die over zijn werktuig handelen — hij zich niet goed herinnerde welk onderdeel het is, dat aangegeven staat als 44.
. . . Cependant il m'a dit qu'il est apres à faire une autre Machine, encore plus exacte que sa premiere.		. . . Hij heeft me echter gezegd dat hij bezig is een ander werktuig te maken, nog nauwkeuriger dan zijn eerste.

[427 ]

. . . Monsieur Neile desire de scavoir si vous songez a faire imprimer le manuscript qu'il vous a presté pour cette fin. Je crois que c'est quelque phaenomenes de Venus &c. Et quant a moy Je desire fort de sçavoir a quel point est l'impression des autres pieces que vous nous avez promis de publier. On a grande envie de fouiller dans la science du Mouvement, & du poids. Mais personne n'y ose mettre la main puis que vous vous en estes meslé.		. . . meneer Neile wil weten of u denkt het manuscript) te laten drukken dat hij u met dat doel heeft geleend. Ik geloof dat het gaat over verschijnselen van Venus enz. En wat mij betreft, ik verlang er sterk naar te weten hoe het staat met het drukken* van de andere stukken die u ons beloofd hebt te publiceren. Men heeft veel zin te gaan graven in de wetenschap van beweging, en van gewicht. Maar niemand durft er een hand naar uit te steken, omdat u zich ermee bezig hebt gehouden.
. . . une Mesure Universelle, . . . un pendule de la longueur qu'il faut, pour mesurer une minute seconde exactement, par chaque vibration, ou excursion . . .		. . . een universele maat, . . . een slinger van de lengte die nodig is om precies een seconde af te meten bij elke slingering, of uitwijking . . .
) Een verhandeling van Horrocks, door Huygens aan Hevelius gezonden [zie hierboven en p. 391], door deze gepubliceerd in zijn Mercurius in Sole visus* [... Venus in Sole pariter visa anno 1639 ..., 1662, p. 109 en 111-145; Engl.].

[ 428 ]

. . . ne nous reprochez point l'impatience puisque, consideré l'envie que nous avons de voir vos traittez, il y a dix ans que nous les attendons.

. . . verwijt u ons het ongeduld niet, daar het, als ik denk aan het verlangen waarmee we uw verhandelingen tegemoet zien, al tien jaar is dat we erop wachten.

[ 431 ] N^o 937.

Christiaan Huygens aan Lodewijk Huygens [Parijs]

Den Haag, 28 december 1661.

Je suis bien aise qu'en fin mes livres sont en chemin; quand le pacquet sera arrivè je distribueray ainsi que vous me mandez ceux que vous y avez mis.		Ik ben wel blij dat mijn boeken [<,>] eindelijk op weg zijn; wanneer het pakket is aangekomen zal ik die welke jij erin gedaan hebt distribueren zoals je me meldt.
Il est vray qu'en bonne galanterie je ne devois pas me taire apres avoir receu response de Mademoiselle P. mais je connois ma foiblesse, et qu'il n'y a rien qui me charme si puissamment que cette sorte de correspondance, n'estant desja que trop amoureux pour estre si fort eloignè. Que ne deviendrois je pas si au lieu des mots d'Estime et d'estimer qui sont dans sa lettre elle commencoit a y en mettre quelques autres plus favorables. Il est vray que de costè la il n'y avoit pas encore du danger, mais elle sçait bien aussi que je ne perds pas le souvenir quoy que je garde le silence.		Het is waar dat ik uit wellevendheid niet zou mogen zwijgen na antwoord te hebben gekregen van mademoiselle P.*), maar ik ken mijn zwakheid, en ik weet dat er niets is dat me zozeer in verrukking brengt als dit soort briefwisseling, nu ik des te meer verliefd ben doordat ik zo ver weg ben. Wat zou er niet van me worden als zij, in plaats van de woorden van achting en achten die in haar brief staan, er enige andere in zou beginnen te zetten, met meer genegenheid. Het is waar dat er van deze kant nog geen gevaar was, maar zij weet ook wel dat ik de herinnering niet verlies, ook al bewaar ik het stilzwijgen.
Si vous pouvez avoir son portrait, employez a le faire quelque meilleur peintre je vous prie que Post; je craindrois fort qu'il n'y reussiroit pas mieux que moy, et je ne suis pas marry qu'il ne l'ait pas entrepris. J'ay grand plaisir a me representer vostre dispute avec le Jesuite, assistè de Monsieur Petit et sa fille, la quelle je m'imagine n'y aura fait autre chose que de vous appeller Heretique, comme elle m'a. . . .		Als je haar portret kunt verkrijgen, neem dan daarvoor een betere schilder alsjeblieft dan Post; ik zou er sterk voor vrezen dat hij er niet beter in zou slagen dan ik°), en het spijt me niet dat hij er niet aan begonnen is. Het geeft me veel vermaak me jouw dispuut voor te stellen met de Jezuïet, bijgestaan door meneer Petit en zijn dochter, die naar ik me voorstel daarbij niets anders gedaan zal hebben dan je een ketter noemen, zoals mij is overkomen. . . .
*) Marianne Petit, die van Christiaan een brief had ontvangen op 21 juli; haar antwoord is niet bekend. [ °) Dagboek, 1 nov. 1660: "bij Bosse geweest met Post"; en op 5 maart (en 7 en 8 maart) 1661: "M^le Petit getekend", 10 maart voltooid, 13 maart gekopieerd; en 14 maart "M^e Petit getekend". ]

[ 432 ]

Quand je scauray que vous avez commerce avec Monsieur Rohaut je vous manderay quelque chose de curieux touchant mes dernieres experiences du vuide, a fin qu'il m'apprenne la cause d'un accident estrange qui s'y est offert. adieu.		Wanneer ik weet dat je omgaat met meneer Rohault zal ik je iets merkwaardigs berichten [>] betreffende mijn laatste proeven met het luchtledige, opdat hij me de oorzaak doet weten van een vreemd voorval*) dat zich erbij voordeed. Tot ziens.
[ ) Zie de notities, 27 dec.:] . . . met verwonderingh bevonden, dat als ick het glas A opgevolt hadde met water dat van lucht gesuijvert* was, soo wilde het selve niet weder neersacken, hoewel ick de lucht soo nae als mogelijck uijt gepompt hadde . . . [ Dit verschijnsel werd door Huygens nader onderzocht (o.a. op 28 en 29 dec.), ook met "rechte pijpen", en het leidde tot veel discussie.]

[ 437 ] N^o 940.

Christiaan Huygens aan R. Moray

Den Haag, 30 december 1661.
Antwoord op No. 932, 935. Moray's antwoord: No. 964.

Vous recompensez merveilleusement bien vostre long silence par une si belle, longue et divertissante lettre de la quelle je vous remercie infiniment. Ce n'est pas en attendant cette reponse que j'ay cessè si longtemps de vous escrire, mais parce que j'ay estè fort occupè à la construction de ma machine pneumatique . . .		U vergoedt uw lange stilte wel buitengewoon met een zo mooie, lange en kostelijke brief, waarvoor ik u ten zeerste bedank. Het was niet omdat ik dit antwoord afwachtte dat ik u zo lang niet geschreven heb, maar omdat ik zeer druk bezig geweest ben met de bouw van mijn pneumatische werktuig
Le Chymiste Sceptique m'a estè rendu il y a desia quelque temps. Je vous en rends graces et l'ay leu avec grand plaisir. . . .		De Sceptical chymist [<] is me al enige tijd geleden bezorgd. Ik zeg u er dank voor en ik heb het met groot genoegen gelezen.

[ 438 ]

. . . A Monsieur Neile vous direz que j'ay envoyè l'observation de Horroxius, de Venus dans le Soleil, à Monsieur Hevel a Danzic pour la faire imprimer . . .

. . . Aan meneer Neile [<] kunt u zeggen dat ik de waarneming van Horrocks, van Venus voor de zon, gezonden heb aan meneer Hevelius te Dantzig, om die te laten drukken . . .

J'ay trouvè depuis quelque temps le moien d'ajuster fort precisement à son heure mon horologe par un petit plomb mobile que j'applique a la verge de cuivre du pendule, le plomb d'en bas demeurant tousjours ferme.

Ik heb sedert enige tijd het middel gevonden om mijn uurwerk heel precies te regelen met een verschuifbaar loodje dat ik aanbreng op de koperen slingerstang, terwijl het lood aan de onderkant steeds vast blijft.*)

C'est ainsi que j'ay dressè son cours aux jours mediocres, et j'observe depuis plus de 2 mois combien il s'eloigne du soleil, ce qui s'accorde parfaitement a la table que j'en ay calculée; et c'estoit plaisant de veoir que jusques au commencement de Novembre mon horologe reculoit tousjours, et de la en apres commencoit a regagner, devancant a cet heure le soleil de 20 minutes.		Zo heb ik de loop ervan ingesteld op middelbare dagen, en ik neem al meer dan 2 maanden waar hoeveel het afwijkt van de zon, wat volkomen overeenkomt met de tabel die ik ervan heb berekend [<]; en het was aardig om te zien dat mijn uurwerk tot het begin van november steeds meer achter ging lopen°), en van toen af aan begon in te halen; nu loopt het 20 minuten voor op de zon.
[ *) Figuur: korte slinger van A. Bruce (1662/4)] [ °) Zie de grafiek van de tijdsvereffening.]

[ 439 ]

. . . la machine de Monsieur Boile et celle que j'ay faite à son imitation. . . .

. . . het werktuig van meneer Boyle en dat wat ik heb nagemaakt. . . .

Il faudroit presque une lettre entiere pour descrire cette architecture, mais le principal en est, que je ne fais pas entrer le piston dans le tuyau de cuivre apres qu'il est tout achevè, mais devant, et qu'estant la dedans je le remplis peu a peu de laine et autres choses jusques a ce qu'il n'en puisse plus contenir.

Er zou bijna een hele brief nodig zijn om deze opbouw te beschrijven, maar het voornaamste ervan is, dat ik de zuiger niet pas in de koperen buis breng nadat hij helemaal afgemaakt is, maar daarvoor, en dat ik hem als hij er in is beetje bij beetje opvul met wol en andere dingen totdat er niet meer bij kan.

La preuve du piston bien fait est, que . . . il se remette d'ou il est venu sans qu'on laisse sortir aucun air, et c'est que le mien fait parfaitement. . . .

Het bewijs van een goedgemaakte zuiger is, dat . . . hij weer blijft staan waar hij vandaan kwam zonder dat men er enige lucht uitlaat, en dat doet de mijne perfect. . . .

J'ay aussi fait en sorte que le robinet tient fort bien, dont la boite est de cuivre et la clef de bois revestu d'un cuir mince de la façon que sont les manches des raquettes et des mails.

Ik heb ook gedaan gekregen dat de kraan heel goed houdt, waarvan de bus van koper is en de sleutel van hout bekleed met dun leer zoals bij mouwen van rackets en maliekolven.

Je laisse souvent mon recipient vuide des nuits entieres sans qu'il y entre de l'air aucunement . . .

Ik laat mijn luchtledige vat dikwijls hele nachten staan zonder dat er enige lucht in komt . . .

[ 440 ]

Je ne conseillerois pas a Monsieur Boile de mettre en pratique cette pompe horizontale couverte d'eau, de la quelle je voy que Monsieur Gerike s'est aussi servi . . .		Ik zou meneer Boyle niet aanraden die horizontale pomp in praktijk te brengen die onder water staat, waarvan ik zie dat de heer Guericke die ook heeft gebruikt*) . . .
J'ay un livre que je voudrois vous pouvoir faire tenir qui traite du vuide, l'auteur est Deusingius professeur a Groninghe. Il veut prouver qu'il n'y a ny gravitè ny ressort dans l'air, et ne dit rien qui vaille . . .		Ik heb een boek dat ik u zou willen kunnen doen toekomen, dat handelt over het luchtledige, de schrijver is Deusing°), professor te Groningen. Hij wil bewijzen dat lucht geen zwaarte en geen veerkracht heeft, en zegt niets van waarde . . .
[ ) Gasper Schott, Mechanica hydraulico-pneumatica* (1657), laatste deel: 'Experimentum novum Magdeburgicum', met fig. Hierin blijkt dat de luchtpomp ook iets betekende voor de 'filosofie': volgens Aristoteles was het vacuüm niet mogelijk, en de Jezuïten deden er alles aan om te bewijzen dat het er niet was; zie 'Vacuüm trekt niet'.] [ °) Anton Deusing correspondeerde met Gaspar Schott (wiens brief No. 938 niet gericht was aan Huygens, zie IV, 582); een brief van Deusing staat in Technica curiosa (1664), 234-245. Anton Deusing, Disquisitio physico-mathematica gemina De vacuo itemque De attractione, 1661; p. 145-: 'Experimentum novum Magdeburgicum'.]

Home | Christiaan Huygens | III | Parels uit brieven 1661 (top) | 1662

Je croiois que j'aurois l'honneur de vous aller faire la reverence en accompagnant mon pere au voyage qu'il s'en va faire en France pour les interests de Monsieur le Prince d'Orange . . .		Ik geloofde dat ik de eer zou hebben u te begroeten als ik mijn vader zou begeleiden op de reis die hij gaat maken voor de belangen van meneer de prins van Oranje . . .
J'ay aussi fait promettre a ce frere qui parmy d'autres estudes a quelque teinture de Philosophie qu'il m'informera de ce qui se passe par de là en matiere de science parmy les sçavants, dont par ma propre faute il y a longtemps que je n'ay point eu de nouvelles, esperant tousjours de les aller apprendre sur le lieu moy mesme. . . .		Ik heb ook die broer [Lodewijk], die enige kennis heeft van Filosofie, laten beloven dat hij mij zal inlichten over wat er daar gebeurt op het gebied van wetenschap onder de geleerden, waarover ik door eigen schuld al lange tijd geen nieuws heb gehad, steeds hopend het zelf ter plekke te gaan vernemen. . . .
*) Chr. Huygens had Henri Louis Habert de Montmor de vorige winter ontmoet in Parijs; zie Dagboek, 2 nov., 8 en 9 nov. e.v.