Home | Chr. Huygens | < Oeuvres VIII >

Kometen , vertrek uit Parijs , lenzen , planetarium , gezondheid , samenstand , kijkertest , terug naar Parijs?

Parels uit brieven 1681-84

Oeuvres Complètes VIII, 1676-84


No 2238.

Constantijn Huygens jr aan Christiaan Huygens

28 januari 1681.

A la Haye ce 28 Janvr. 1681.    
[ 316 ]
. . .
  De Flinis m'a mandé que dans peu de jours il croyoit de venir icy et alors je ne manqueray pas de le sommer pour le Cristal d'Islande et tascheray d'avoir quelque beau morceau de celuy du Pays de Lingen par le moyen du Sr. Tollius, Greffier de son Altesse depuis la mort de Busero.
  Vous devriez bien me mander quelque chose de la Comete pour me fournir de quoy repondre a touts ces gens qui m'interrogent touts les jours en qualité de Frere d'un homme aussi fameux que vous estes. Ce phenomene diminue icy tres-fort depuis quinze jours et disparoistra sans doubte avant qu'il soit longtemps. Je l'ay regardé une fois au commencement avec ma grande lunette, mais ne pus voir la teste bien contournée ny distincte. Les deux premiers jours qu'elle parust icy, la queüe estoit d'une grandeur et d'une clarté surprenante capable de faire peur. 		. . .
  De Flines [<] heeft me bericht dat hij over enkele dagen hier dacht te komen en dan zal ik niet nalaten hem aan te manen over het IJslands kristal [<] en ik zal trachten een mooi stuk te krijgen van dat uit het land van Lingen [<] via de heer Tollius, griffier van zijne Hoogheid sinds de dood van Busero.
  Je zou me wel eens wat kunnen berichten over de komeet*) om me iets te verschaffen tot antwoord aan al die mensen die me alle dagen ondervragen in mijn kwaliteit van broer van een zo beroemd man als jij bent. Dat verschijnsel is hier sedert twee weken sterk aan het afnemen en zal ongetwijfeld binnen niet al te lange tijd verdwijnen. In het begin heb ik hem een keer bekeken met mijn grote kijker, maar ik kon de kop niet goed omrand zien en niet duidelijk. De eerste twee dagen dat hij hier verscheen, had de staart een verrassende grootte en helderheid, genoeg om angst aan te jagen.
  [ *)  Op 1 en 8 februari 1681 hield Christiaan voor de Academie des Sciences een voordracht over kometen (>); in zijn volgende brief aan Constantijn (14 febr.) geen woord erover.  Zie ook bij september hier onder: 2e komeet, die van Halley.]


[ 317 ]
No 2239.

Christiaan Huygens aan Constantijn Huygens jr.

14 februari 1681

A Paris ce 14 fevr. 1681.    
. . .
  Je vous prie de vous souvenir de mes cristaux d'Islande, et de Lingen.
  Ce bon Cousin de Flinis avoit promis d'envoier de graines de fleurs a nostre Botanicus Mr. Marchand et d'entretenir grande correspondance, car l'autre luy auroit communiquè ce qu'il a de curieux de son costè. Cependant il n'a point eu de ses nouvelles et m'a priè de le faire souvenir par vostre moyen de leur convention. 		. . .
  Ik verzoek je te denken aan mijn kristallen van IJsland, en van Lingen.
  Die goede neef de Flinis had beloofd bloemzaadjes te sturen naar onze botanicus de heer Marchand en veel te corresponderen, want de ander zou hem van zijn kant meegedeeld hebben welke zeldzaamheden hij heeft. Hij heeft evenwel niets van hem gehoord en verzocht mij via jou hem aan hun afspraak te herinneren.


No 2242.

Constantijn Huygens jr aan Christiaan Huygens

20 februari 1681.

A la Haye ce 20 Febr. 1681.    
[ 323 ]
. . .
  J'escriray a de Flines pour les choses que vous souhaittez des demain. Je suis tres fasché de ne m'en estre pas souvenu quand je luy ay parlé il y a peu de jours a Amsterdam; mais le mal n'est pas grand par ce qu'il m'a dit qu'il viendra icy dans peu et que sans cela je seray obligé de passer encor à Amsterdam avant qu'il soit six jours pour aller faire une course au Veluw.
  Il est curieux d'avoir de beaux oiseaux de pays estrangers, et m'en fit voir un de la grandeur d'un moineau mais long et menu et d'un plumage bleu et meslé d'aurore qui estoit bien extraordinaire. Il venoit de l'Amerique avec une Tourterelle faite comme les nostres mais qui avoit les aisles toutes vertes. 		. . .
  Morgen zal ik meteen schrijven aan de Flines over de dingen die je wilt hebben. Het spijt me zeer dat ik er niet aan dacht toen ik hem enkele dagen geleden in Amsterdam sprak; maar het is niet heel erg omdat hij gezegd heeft dat hij binnenkort hier komt, en anders zou ik nog eens naar Amsterdam moeten voordat ik over zes dagen een tocht op de Veluwe ga maken.
  Hij stelt er belang in mooie vogels uit vreemde landen te hebben, en liet me er een zien ter grootte van een mus, maar lang en dun en de veren blauw, gemengd met goudgeel, en die was heel buitengewoon. Hij kwam uit Amerika, en ook een tortelduif die er uitzag zoals de onze, maar met helemaal groene veren.


[ 338 ]
No 2252.

Constantijn Huygens jr aan Christiaan Huygens

11 mei 1681.

Du Hummeling l'11de May 1681.    

  Il sera tantost six semaines que nous sommes dans ce desert icy et au Veluw a n'entendre parler que de la chasse, de chiens et de chevaux. Cependant on ne laisse pas de m'informer toutes les semaines de l'estat de vostre santé, laquelle je suis au desespoir de ne voir pas encore restablie apres les bonnes esperances que de temps en temps on nous a mandé qu'il y avoit pour cela. Cependant considerant que vous avez eu cydevant la meme maladie . . . je n'apprehende rien de funeste . . .
  Le beaufrere et ma soeur partent demain ou le jour suivant . . . 		  Het zal weldra zes weken zijn dat we hier in deze woestijn zijn en op de Veluwe, om over niets anders te horen spreken dan over de jacht, honden en paarden. Toch word ik elke week op de hoogte gehouden van de toestand van jouw gezondheid, en ik ben de wanhoop nabij omdat ik die nog niet hersteld zie na de goede verwachtingen waarover van tijd tot tijd bericht werd dat ze daarvoor bestonden. Toch, in overweging nemend dat je eerder dezelfde ziekte hebt gehad*) . . . vrees ik niets dodelijks . . .
  Zwager en zus vertrekken morgen of overmorgen . . .°)
  [ *)  In 1676, zie p. 10n en in 1670: T. 7, p. 9.]
  [ °)  337n: Philips Doublet en Susanna Huygens gingen met hun drie kinderen naar Parijs en ze kwamen op 11 september terug in den Haag, met Christiaan. Van hem zijn er geen brieven na die van 14 februari tot februari 1682.]


[ 339 ]
No 2253.

Ph. De la Hire aan Christiaan Huygens

31 januari 1682.

A Paris le 31 Janvier 1682.    

  Ce n'est pas pour vous parler de Geometrie que je vous escris ces lignes, je ne veux simplement que vous souhaitter une bonne année au nom de toute la compagnie qui desire de vous revoir bientost si vostre santé vous le peut permettre, et vous dire des nouvelles des grans projets que nous faisons. . . .   Het is niet om met u over meetkunde te spreken dat ik u deze regels schrijf, ik wil u alleen een goed nieuw jaar toewensen uit naam van het hele genootschap, dat wenst u weldra terug te zien komen als uw gezondheid het u kan toestaan; en u nieuws vertellen over de grote projecten die wij doen. . . .
  Monseigneur Colbert mayant ordonné il y a quelque temps daller demeurer   Toen monseigneur Colbert me enige tijd geleden gebood te gaan wonen
[ 340 ]
a l'observatoire afin de travailler conioinctement avec Mrs. Cassini et Picard il ma donné le logement que Mr. Römer occupoit qui a son entrée sur le grand escalier qui est entierement fini, et qui est a mesme hauteur que celuy que vous avez de lautre costé, mais Mr. Picard qui a son logement au dessous du vostre men laisse les clefs pour passer a la tour ou nous observons . . .
. . . une priere qui est de changer l'appartement que vous avez avec celuy que iay de lautre costé ie serois fort proche de celuy de Mr. Picard et vous seriez bien mieux davoir vostre entrée par dessus le grand escalier . . . iay crû que vous ne vous en souciez pas beaucoup car vous ny avez aucun meuble, cependant ie nay osé vous escrire sur ce suiet sans la participaton de M. l'abbé Galloys [>] qui ma resisté longtemps et qui ne vouloit pas y consentir dans la crainte quil avoit que cela ne vous fit la moindre peine . . . 		in het observatorium om samen te werken met de heren Cassini en Picard, gaf hij me het appartement dat meneer Rømer bewoonde, dat zijn ingang heeft aan de grote trap die helemaal klaar is, en dat op gelijke hoogte is met dat van u aan de andere kant, maar meneer Picard die zijn appartement heeft onder het uwe geeft me de sleutels ervan om naar de toren te gaan waarop we waarnemingen doen . . .
. . . een verzoek, namelijk het appartement dat u heeft te ruilen met dat van mij aan de andere kant; dan zou ik heel dicht bij dat van meneer Picard zijn en voor u zou het beter zijn uw ingang boven de grote trap te hebben . . . ik heb aangenomen dat u zich er niet veel om bekommert, want u hebt er geen enkel meubel; ik heb u evenwel hierover niet durven schrijven zonder medeweten van abbé Gallois [>] die me lang heeft weerhouden en die er niet in wilde toestemmen uit vrees dat het u ook maar de minst zwarigheid zou geven . . .
  ayez la bonté de me faire un petit mot de response et de me laddresser a lobservatoire mandez nous aussi des nouvelles de la comete de vos quartiers.   Weest u zo goed mij een woordje als antwoord te geven en het aan mij te adresseren op het observatorium; bericht ons ook nieuws over de komeet uit uw contreien.


[ 341 ]
No 2254.

Constantijn Huygens jr aan Christiaan Huygens

2 februari 1682.

Dieren ce 2 Fevrier 1682.    

  N'ayant sceu que Jeudy au soir a 11 heures qu'il me falloit partir le lendemain je n'ay pû vous dire adieu ny vous recommander de vouloir avoir quelque soin de nos affaires communes. Je dis pourtant a ma femme en partant de vous prier de faire raccommoder par Verburgh le coste de la petite forme qui n'est pas bien. il vaudra bien mieux que cela se fasse par luy pour nous epargner une partie du fascheux travail du Puijmsteen.
  Daar ik pas donderdagavond*) om 11 uur wist dat ik de volgende dag moest vertrekken kon ik geen afscheid van je nemen en je aanbevelen een beetje te zorgen voor onze gemeenschappelijke zaken. Ik heb echter bij mijn vertrek tegen mijn vrouw gezegd je te vragen door Verburgh de kant van de kleine slijpvorm die niet goed is te laten herstellen. Het is veel beter dat dit door hem gedaan wordt, om ons een deel van het vervelende werk met puimsteen te beparen.
  Vous aurez veu le verre du Schoorsteenveger [>] et s'il pourra servir et peut estre aurez vous commencé a le travailler s'il s'est trouvé bon de quoy je doubte en quelque façon, quoyque je croye pourtant que vostre grand objectif de 45. pieds a esté de la mesme matiere.
  Je zult het glas van de Schoorsteenveger [>] gezien hebben, en of het te gebruiken is, en misschien ben je begonnen het te bewerken als het goed bevonden is waaraan ik een beetje twijfel, hoewel ik toch geloof dat jouw grote objectief van 45 voet van hetzelfde materiaal was.
  Estant arrivé icy cette apresdinée j'ay essayé le verre que vous achevastes Jeudy, et le trouve tout aussi bon que celuy de ma Campanine [<], je dis pour le moins aussi bon, et mesme il semble qu'il a quelque avantage sur luy par la clarté de la matiere dont il est fait un peu plus transparente que celuy de l'objectif de ma Campanine. Cela me fait esperer avec beaucoup d'apparence que nous pourrons faire de bonnes lunettes longues et qui nous feront voir le cadet des Satellites de Saturne.
  Toen ik deze avond hier aankwam heb ik het glas getest dat jij donderdag afgemaakt hebt, en ik vind het net zo goed als dat van mijn campanine [<], ik bedoel minstens even goed, en zelfs schijnt het daarboven enig voordeel te hebben door de helderheid van het materiaal waarvan het gemaakt is, iets doorzichtiger dan dat van het objectief van mijn campanine. Dat doet me hopen dat we zeer waarschijnlijk goede lange kijkers kunnen maken die ons de jongste van de manen van Saturnus zullen laten zien.
  Quand vous donnerez a Vanderburgh la forme de la Campanine pour raccommoder vous pourriez luy donner en mesme temps celle que nous avons mis en desordre quand nous voulusmes travailler les verres sur une ligne droite, et la faire accommoder pour des objectifs d'un pied ou de 13 pouces de focus, estant taillés de deux costès. cela serviroit pour de petites Campanines comme estoit celle que j'ay apporté d'Angleterre et dont vous cassates l'objectif.   Wanneer je aan Vanderburgh de slijpvorm van de campanine geeft om te herstellen, kun je hem tegelijk die geven welke we onklaar hebben gemaakt toen we de glazen op een rechte lijn wilden bewerken, en die geschikt laten maken voor objectieven van een voet (of 13 duim) brandpunt, als ze aan twee kanten geslepen zijn. Dat zou zou van pas komen voor kleine campanines zoals degene die ik uit Engeland heb meegebracht en waarvan jij het objectief gebroken hebt.
    *)  29 januari.


[ 342 ]
No 2255.

Christiaan Huygens aan J. Gallois

19 februari 1682.

19 fevr. 1682.    

  J'ay esté trop longtemps sans vous donner de mes nouvelles et si vous n'en avez point appris d'ailleurs, vous auriez pu douter avec quelque raison si j'estois encore au nombre des vivants. A ce que je vois pourtant par une lettre que m'escrit Mr. de la Hire vous me conservez tousjours l'honneur de vostre souvenir et de vos bonnes graces . . .
. . . les progrez que fait nostre Academie . . .
J'ay d'autant plus de regret d'en estre absent et de ce que ma santé si lente a se raffermir ne me permest pas de prevoir ni d'arrester comme je voudrois le temps de mon retour. . . .
J'avois emporté avec moy, en quittant Paris la machine Planetaire que monseigneur Colbert avoit agrée que je fisse construire, et qui n'estoit que commencée. Ayant trouvè icij un ouvrier tres habile je l'ay fait travailler presque depuis le temps que je suis venu en ce pais. et il ne s'en faut que fort peu maintenant qu'elle ne soit achevée. de sorte que je suis tres assurè du bon succes 		  Te lange tijd heb ik u niets van me laten horen en als u er langs een andere weg niets van vernomen hebt, zou u zich met enige reden kunnen afvragen of ik nog in het land der levenden was. Zoals ik echter zie in een brief die meneer de la Hire me schreef, heb ik nog altijd de eer in uw herinnering te zijn en uw gunst te genieten . . .
. . . de vorderingen die onze academie maakt . . .
Het spijt me des te meer daarvan afwezig te zijn en dat mijn gezondheid die zo langzaam steviger wordt mij niet toelaat de tijd van mijn terugkeer te voorzien of vast te stellen, zoals ik zou willen. . . .
Toen ik uit Parijs vertrok had ik het planetarium meegenomen dat ik met goedvinden van monseigneur Colbert liet maken, en dat nog slechts een begin was. Na hier een zeer bekwame ambachtsman*) te hebben gevonden heb ik er bijna sedert de tijd dat ik in dit land ben aan laten werken, en nu scheelt het maar zeer weinig of het is klaar. Zodat ik heel zeker ben van de goede afloop
    *)  Johannes van Ceulen.

[ 343 ]
qu'elle aura, et de ses avantages par dessus celle de Mr. Römer . . . Enfin je puis compter ces avantages jusqu'au nombre de 13 ou 14 [>] . . .
Ma boëte octogone est de deux pieds de diametre, et on la suspend contre la Tapisserie avec une console dessous, comme une pendule ordinaire la manivelle s'appliquant par le costè lors qu'on veut representer les mouvemens de plusieurs années. Et elle tourne fort legerement et sans interruption ce qui n'est pas ainsi dans la machine de Mr. Römer. Aussi sa construction et la mienne ne se ressemblent point, ni pour le dedans, ni pour le dehors.
Je me suis encore appliqué a celle des verres pour des grands Telescopes et a chercher la veritable methode de les faire dans la perfection comme le Sr. Campani, qui n'est pas une petite entreprise et je n'espererois pas d'en venir a bout comme je fais, sans l'aide et l'assistance fidelle d'un frere que j'aij qui aime cette curiositè autant que moy. 		ervan, en van de voordelen boven dat van meneer Rømer . . . Kortom ik zou die voordelen kunnen opsommen tot een aantal van 13 of 14 [>] . . .
Mijn achthoekige doos heeft een middellijn van twee voet, en wordt opgehangen tegen de wandbekleding met een steun eronder, zoals een gewoon slingeruurwerk, de zwengel is opzij aan te brengen wanneer men de bewegingen van verscheidene jaren wil voorstellen. En het draait zeer licht en zonder onderbreking, wat niet zo is bij het toestel van meneer Rømer. Zijn constructie en de mijne lijken dan ook niet op elkaar, noch inwendig, noch van buiten.
Ik heb me nog toegelegd op het maken van glazen voor grote telescopen en het zoeken van de ware methode om ze volmaakt te maken zoals de heer Campani, wat geen geringe onderneming is en ik zou niet hopen deze tot een goed einde te brengen (zoals nu) zonder de trouwe hulp en bijstand van een broer die ik heb, die deze belangstelling evenzeer koestert als ik.


[ 344 ]
No 2256.

Christiaan Huygens aan Ph. De la Hire

19 februari 1682.

19 fevr. 1682.    

. . . Je vous recommande su tout de faire mettre en estat le grand quart de cercle pour les hauteurs meridienes s'il ne l'est pas encore et de songer ensuite à determiner les lieux des estoiles fixes par le moyen de ces hauteurs et des differ. des asc. droites. Comme depuis peu j'ay estudiè d'avantage en Astronomie que par le passè a l'occasion de la machine planetaire, . . . Ik wil u vooral aanbevelen het grote kwadrant voor de meridiaanhoogten gereed te maken als het dat nog niet is en er daarna aan te denken de posities van de vaste sterren te bepalen door middel van die hoogten en de verschillen in rechte klimming. Daar ik sinds kort meer in de sterrenkunde gestudeerd heb dan in het verleden naar aanleiding van het planetarium,

[ 345 ]
dont j'ecris au long a Mr. l'Abbé Gallois, je reconnois aussi de plus en plus le besoin que l'Astronomie a de cette correction des lieux des estoiles qui sert de fondement a tout le reste.
  Pour ce qui regarde la proposition que vous faites touchant l'echange de nos apartements a l'observatoire je ne vois pas que vous alleguiez aucune raison pourquoy vous preferiez le mien au vostre, ni mesme que vous en puissiez avoir. car il y a autant a observer du costé d'occident que d'orient et d'ailleurs il y a assez d'endroits pour l'un et pour l'autre dans tout ce bastiment, et mesme pour l'exposition du couchant que l'on apprehende en estè a cause de la chaleur elle doit estre icy sans incommoditè vu l'epaisseur extraordinaire des murailles. Je ne vois donc pas jusqu'icy en quoy le changement vous pourroit estre utile si non en ce voisinage de l'apartement de Mr. Picard, duquel aussi bien vous n'estes gueres esloignè maintenant. Et comme j'ay appropriè mes chambres a ma commoditè, j'espere que vous ne voudrez pas insister a me demander de prendre en leur place celles que Mr. Romer a laissées, qui a dire la veritè ne me paroissent pas si bien ordonnées. Cependant si vous souhaitez d'y faire des observations vous pouvez librement vous en servir pendant mon absence. 		waarover ik uitgebreid schreef aan abbé Gallois, constateer ik ook meer en meer de behoefte die de sterrenkunde heeft aan deze correctie van de sterposities, die dient als grondslag voor al het andere.
  Voor wat betreft het voorstel dat u doet aangaande de ruil van onze appartementen in het observatorium zie ik niet dat u enige reden aanvoert waarom u het mijne prefereert boven het uwe, en ook niet welke u ervoor kunt hebben. Want er is evenveel waar te nemen vanaf de westkant als vanaf het oosten en overigens zijn er in dat hele gebouw genoeg plaatsen voor het een en voor het ander, en zelfs met het oog op de ligging op het westen, waarvoor men 's zomers beducht is wegens de warmte, die moet hier zonder ongemak zijn gezien de buitengewone dikte van de muren. Ik zie dus tot dusver niet waarin de ruil voor u nuttig zou kunnen zijn behalve in die nabijheid van het appartement van meneer Picard, van wie u nu toch ook niet zo ver weg bent. En daar ik mijn kamers ingericht heb voor mijn gemak, hoop ik dat u niet wilt doorgaan me te vragen om in de plaats ervan de kamers te nemen die meneer Rømer heeft achtergelaten, die om de waarheid te zeggen me niet zo goed ingedeeld lijken te zijn. Als u er echter waarnemingen wenst te doen, kunt u er tijdens mijn afwezigheid vrijelijk over beschikken.


No 2257.

Christiaan Huygens aan Constantijn Huygens jr.

4 april 1682.

A la Haye ce 4 Avr. 1682.    

  Ma soeur vient de me mander, que vous ne reviendrez pas encore dans 7 ou 8 jours.
. . . mon grand verre, quand ce vint au polir, il commença a reluire par les bords, et ne voulut jamais prendre dans le milieu tant que les 3 pieds demeurerent attachez sous la forme . . . Je rendis pourtant ce verre aussi clair pour 		  Zus heeft me zojuist bericht dat je nog in 7 of 8 dagen niet terug zult komen.
. . . mijn grote lens, toen het aankwam op polijsten begon hij aan de randen te glanzen, en in het midden wilde hij helemaal niet pakken zolang de 3 poten onder de vorm vastgemaakt bleven . . . Toch maakte ik deze lens minstens even helder

[ 346 ]
le moins que le premier, et les ayant comparez ensemble, je les trouvay d'egale bontè, et le dernier plus court de 5 pouces de l'autre.
. . . Je crois assurement, qu'il ne faut point emploier l'emeril pour polir, parce qu'on est en trop grand danger de raijer le verre . . . c'est principalement la poudre, qui vient du verre qu'on travaille, qui le polit. Et ainsi les diamants se polissent de mesme avec leur propre poudre. Je casse aussi pour jamais les 3 pieds sous la forme, parce que je vois que lors qu'on presse dessus pour polir, elle plie entre chaque deux pieds, et que cela empesche que le milieu du verre ne puisse toucher. J'ay posè maintenant la forme sur un cercle de terre à potier ayant le diametre moindre de la moitiè, et je viens d'y passer le Schuerschijf met de blockies pour la redresser dans cette nouvelle situation, et les deffauts paroissent un peu moins presentement que lors que les pieds y estoyent. J'essayay hier les dits verres avec le tuyau a nostre grenier, et regarday les briques de la maison du Pr. Maurice dont la distance peu grande allonge beaucoup la lunette de sorte qu'il manquoit bien 5 ou 6 pieds au tuyau, dont le bout qui est chez vous en fera un ou deux au plus, et je ne scay, s'il ne faudra pas l'alonger encore de quelques pieds pour les astres. 		als de eerste, en toen ik ze had vergeleken vond ik ze even goed, en de laatste 5 duim korter dan de andere.
. . . Ik geloof zeker, dat voor het polijsten niet amaril gebruikt moet worden, omdat je teveel gevaar loopt van krassen op het glas . . . het is voornamelijk het poeder, afkomstig van het glas dat je bewerkt, dat het polijst. En zo worden eveneens diamanten gepolijst met hun eigen poeder. Ik breek ook voor altijd de 3 poten onder de vorm, omdat ik zie dat terwijl ik erop druk om te polijsten, deze doorbuigt tussen elke twee poten, en dat dit verhindert dat het midden van het glas eraan raakt. Ik heb de vorm nu geplaatst op een cirkel van pottenbakkersaarde met een middellijn die de helft kleiner is, en ik heb net de schuurschijf met de blokjes erover gehaald om hem in deze nieuwe opstelling weer goed te maken, en de gebreken lijken op dit moment wat minder dan toen de poten er waren. Ik heb gisteren de genoemde lenzen getest met de buis op onze zolder, en bekeek de bakstenen van het huis van prins Maurits*) waarvan de geringe afstand de kijker veel verlengt, zodat er wel 5 of 6 voet ontbrak°) aan de buis, waarvan het stuk dat bij jou is er hoogstens een of twee kan maken, en ik weet niet of we hem voor de hemellichamen niet nog met enkele voeten moeten verlengen.
  J'ay fait faire a van Putten le pied pour le costè de l'oeil qui est bon et ferme, avec une vis pour arrester les pieces de travers.   Ik heb bij van Putten de voet voor de kant van het oog laten maken, die goed is en stevig, met een schroef om de stukken van opzij vast te zetten.
  Pour refaire mon verre je feray un peu d'emeril tres fin, afgegoten . . . la matiere noire que j'avois gardée . . .
. . . Au lieu de goutiere pour soustenir le tuyau, il vaudra beaucoup mieux de prendre certains Ribbeties qui ont 3 pouces de large sur 6 d'epaisseur, que l'on mettra sur le champ, et dont le costè de 3 pouces sera un peu creusè, pour y mettre la lunette. Et pour l'alleger on pourra oster du bois vers les bouts. La goutiere est trop platte et plieroit sans doute au dire mesme du charpentier. Le tems ne devient pas clair pour observer le soir, ce qui fait que je ne me haste point a mettre le trepied en estat avec tout ce qu'il faut. Toutefois puis que vous ne devez pas encore revenir si tost, j'ay dessein de faire 		  Om mijn lens te hernieuwen zal ik een beetje zeer fijne amaril maken, afgegoten . . . het zwarte spul dat ik had bewaard . . .
. . . In plaats van een dakgoot om de buis te ondersteunen zal het veel beter zijn bepaalde balkjes te nemen die 3 duim breed zijn op 6 dik, die dadelijk te plaatsen zijn, en waarvan de kant van 3 duim een beetje uitgehold wordt, om de kijker erop te leggen. En om het lichter te maken kan bij de einden hout weggenomen worden. De dakgoot is te plat en zou ongetwijfeld buigen, de timmerman zegt het zelf. Het weer wordt niet helder genoeg om 's avonds waar te nemen, wat maakt dat ik me niet haast om de driepoot op te stellen met alles wat nodig is. Toch, daar je nog niet zo spoedig terug zult komen, ben ik van plan
  *)  Zie de plattegrond, met no. 6: Mauritshuis [bij 'De Viver'], no. 7 en 8: Huygens [onderaan, afstand zo'n 100 m.
Christiaan is geboren in 'Thuys vande Heer Secretarius Huijgens', aan 'De Hout straedt'.]
  [ °)  Dus: het beeld kwam 5 of 6 voet achter het brandpunt. Met de lenzenformule valt te berekenen dat de brandpuntsafstand ca. 40 voet was — Constantijn, p. 341: "jouw grote objectief van 45 voet", Christiaan, p. 362n en 388 en Constantijn p. 391: "37 voet".]

[ 347 ]
ajuster cette pièce pour soustenir, et d'acheter de la corde avec la poulie. Le garçon du charpentier monte sans difficultè ni peur jusques au haut du tripes, et le Sr. Vernay l'apprendra bien aussi. dit stuk te laten klaarmaken om te ondersteunen, en touw te kopen met de katrol. De timmermansjongen klimt zonder moeite of angst tot boven in de driepoot*), en meneer Vernay zal het ook wel leren.
  [ *)  In 1659 had Chr. Huygens een driepoot ('piramide' genoemd) de hij in zijn eentje kon opzetten, zie brief No. 593 aan Boulliau, met tekening.]


No 2258.

Constantijn Huygens jr aan Christiaan Huygens

5 en 6 april 1682.

A Dieren ce 5 Avril 1682.    

  Selon toutes les apparences, vous avez taillé le costé de l'objectif qui restoit à faire Lundy passé . . .
. . . Je vous prie de commencer à me considerer comme un grand interessé dans la noble manufacture, et ne me tenir pas dans une ignorance si honteuse . . . 		  Het heeft er alle schijn van, dat je de kant van het objectief geslepen hebt die afgelopen maandag*) nog gedaan moest worden . . .
. . . Ik verzoek je mij vanaf nu te beschouwen als iemand die sterk is geïnteresseerd in het edele handwerk, en me niet in een zo vernederende onzekerheid te houden . . .

Le 6e Avril.

  Ayant escrit ce que dessus hier je recois du depuis vostre lettre du 4.me qui m'instruit de tout ce qui regarde nostre boutique. Que la forme a encore plié est assez surprenant veue son espaisseur . . .   Toen ik gisteren het bovenstaande had geschreven ontving ik daarna je brief van de 4e die me inlicht over alles wat onze winkel betreft. Dat de slijpvorm nog doorboog is nogal verrassend gezien zijn dikte . . .
  *)  30 maart.

[ 348 ]
. . . il faudroit voir si l'on pourroit y faire attacher et souder de l'estain un cercle de cuivre raisonnablement fort, ou bien une figure comme cellecy qui a mon avis l'empescheroit de pouvoir plier pour le moins autant que le cercle de terre a potier que vous y avez mis. cirkel met 2 middellijnen . . . bekeken zou moeten worden of er een redelijk sterke koperen ring aan vast te maken is en te solderen met tin, ofwel een figuur zoals deze, die hem mijns inziens minstens evenveel zou beletten door te buigen als de ring van potaarde die jij er geplaatst hebt.
  S'il faut allonger le tuyau, je croy que cela se pourra en adjoustant a cette piece qui est chez moy, et vous pourriez le faire faire sans perdre temps.
  Vostre pensée de prendre du verre broyé pour polir me revient assez . . .
  Als de buis verlengd moet worden, denk ik dat het kan door dat stuk dat bij mij is te verlengen, en je kunt het laten doen zonder tijd te verliezen.
  Jouw gedachte om voor het polijsten fijngestampt glas te nemen staat mij wel aan . . .
  Le verre imparfait que vous aviez fait avant mon depart et aviez essayé de le polir avec si peu de matiere n'avoit pas ces rayes de l'emeril que vous apprehendez tant. L'Observation de pouvoir raccommoder un verre rayé avec la poudre noire seule est asseurement tres importante et cet expedient fera bien gagner du temps . . .   Het onvoltooide glas dat jij voor mijn vertrek had gemaakt en dat je hebt getracht te polijsten met zo weinig materie, had niet die krassen van amaril waar je zo bang voor bent. De waarneming een bekraste lens weer goed te kunnen maken met alleen het zwarte poeder is zeker heel belangrijk en deze uitweg zal heel wat tijd doen winnen . . .


[ 349 ]
No 2259.

Christiaan Huygens aan J. P. De la Roque

16 april 1682.

  La varietè et la nouveautè des choses contenues dans vos Journaux, qui fait que tout le monde les recherche, me les rend pour moy des livres defendus, lors que j'ay besoin de prendre garde au restablissement de ma santè, par ce que je crains d'y trouver nouvelle matiere d'estude et d'application.   De variëteit en de nieuwheid van de zaken in uw Journalen [des Sçavans], die maakt dat iedereen ernaar vraagt, maakt ze voor mij verboden boeken, wanneer ik moet letten op het herstel van mijn gezondheid, omdat ik vrees er nieuwe stof in te vinden voor studie en toepassing.



[ 361 ]
No 2263.

Constantijn Huygens jr aan Christiaan Huygens

23 en 26 april 1682.

Dieren ce 23 Avril 1682.    
  Maintenant que les soirées ne sont plus si froides et que d'ailleurs elles commencent a estre belles, j'espere que vous ne differerez plus l'essay de vostre objectif, presupposant que vous avez desja fait renforcer le tripied comme nous avons concerté. . . .   Nu de avonden niet zo koud meer zijn en ze trouwens mooi beginnen te worden, hoop ik dat je de test van je objectief niet meer zult uitstellen, vooronderstellend dat je de drievoet al hebt laten versterken zoals we overlegd hebben. . . .
[ 362 ]
  Je vous prie d'envoyer pour le verre que j'ay donné a travailler au Schouwveger. Mais rappellant ma memoire il me semble que je ne luy ay point donné de forme. Je croy qu'il faudra luy envoyer la platte de fer qui est chez moy.
  Mes respects s'il vous plaist al Sr. Padre, j'espere qu'il se sera senty aussi de ce raddoucissement du temps. 		  Ik verzoek je iemand te sturen voor de lens die ik gegeven heb aan de Schouwveger [>] om aan te werken. Maar in mijn herinnering lijkt het me dat ik hem geen slijpvorm gegeven heb. Ik geloof dat hij de ijzeren plaat moet krijgen die bij mij is.
  Doe Vaderheer de groeten alsjeblieft, ik hoop dat hij ook de gevolgen merkt van deze verzachting van het weer.

Le 26 Avril.

  Vous ayant escrit le jour que voyez ce qui est cy dessus, je n'ay pû envoyer ma lettre qu'aujourdhuy faute de Courier. Ma femme me mande que mon Pere commence a se porter mieux . . .
  Adieu je croy que Samedy je pourray partir de Hooghe Soeren ou je vay demain et estre a la Haye Lundy.
  Cependant ne laissez pas je vous prie par ce beautemps de hausser une fois vostre lunette et dites moy le succes. 		  Toen ik je het bovenstaande op de aangegeven dag geschreven had, kon ik de brief bij gebrek aan koerier pas vandaag versturen. Mijn vrouw bericht me dat het met Vader beter begint te gaan . . .
  Tot ziens, ik denk dat ik zaterdag kan vertrekken uit Hoog-Soeren waar ik morgen heenga, en maandag in den Haag zal zijn.
  Wacht er echter niet mee, verzoek ik je, met dit mooie weer een keer je kijker omhoog te richten en vertel me over het resultaat*).
  *)  Op de derde pagina van de brief staat een tekening van Huygens (zie hieronder): waarnemingen met zijn nieuwe kijker van Saturnus en de door hem ontdekte maan ['comes', nu Titan, omlooptijd 16 dagen]. Elders in de papieren is een kopie met: "16 May 1682, hor. 9. v. Hagae Com. telescopio proprio pedum 37" [16 mei 1682, 9 uur 's avonds in den Haag, met eigen telescoop van 37 voet].


tekeningen Saturnus



[ 374 ]
No 2272.

Christiaan Huygens aan J. B. Colbert

27 augustus 1682.
le 27 Aoust 1682.    
à la Haye.      
    Monseigneur

  C'est avec bien du regret que je me vois obligé si souvent et par de si longues intervalles a ne point participer aux exercices de nostre scavante Academie ni a l'honneur d'y travailler sous vos ordres. . . . 		 

  Het is met veel spijt dat ik me verplicht zie zo vaak en met zo lange tussenpozen niet deel te nemen aan het onderzoek van onze geleerde academie en aan de eer er onder uw bevel te werken. . . .

[ 375 ]
. . . l'automate du mouvement des planetes . . . Cette entreprise m'a donnè plus de peine que je ne m'estois imaginè . . . Ce n'est que depuis quinze jours qu'elle est entierement achevée . . . . . . de automaat voor de beweging der planeten . . . Deze onderneming heeft me meer moeite gegeven dan ik me had voorgesteld . . . Het is pas sedert twee weken dat hij geheel voltooid is . . .

[ 376 ]
No 2273.

Christiaan Huygens aan J. B. Colbert

Appendix bij No. 2272.

planetarium in Museum Boerhaave
Museum Boerhaave
 
Description de la Machine Planetaire
Automate.

  La boete octagone qui contient la machine est large et haute de 2 pieds profonde de 6 pouces. . . . l'hypothese de Kepler . . . que l'on souhaite de scavoir leur position a quelque jour donnè d'année passée ou future, on applique la manivelle du costè droit . . .
Beschrijving van het automatisch
Planetarium.

  De achthoekige doos die het toestel bevat is 2 voet breed en hoog, en 6 duim diep. . . . de hypothese van Kepler . . . wanneer men hun positie wenst te kennen op een gegeven dag van een verleden of toekomend jaar, breng men aan de rechterkant de zwengel aan . . .

[ 377 ]

Avantages de ma machine
par dessus celle de Mr. Romer.
planetarium van Romer
Voordelen van mijn toestel
boven dat van Mr. Rømer.*)

... orbites dans leur veritable proportion ...
... veritable Idée du systeme du monde ...
... conjonctions ...
... periodes .. beaucoup plus justes ...
... planetes .. au dessus de la plaque ...
... satellites ...
... terre .. plus grande .. saisons ...
... plus grand Saturne .. anneau ...
... propre mouvement .. horloge ...
... manivelle ...
... contre un mur ...
... ouvrir ...
... le jour du mois se voit par devant ...
... un fil .. planetes dans le zodiaque ... 		... banen in hun ware verhouding ...
... ware idee .. van het wereldstelsel ...
... samenstanden ...
... omlooptijden .. veel juister ...
... planeten .. boven de plaat ...
... satellieten ...
... grotere aarde erin .. seizoenen ...
... grotere Saturnus .. ring ...
... eigen beweging .. uurwerk ...
... zwengel ...
... tegen een muur ...
... openen ...
... dag van de maand .. voorkant ...
... draad .. planeten in de Dierenriem ...
  *)  Het is de vraag of deze notitie ook aan Colbert gestuurd is.


No 2275.

Constantijn Huygens jr aan Christiaan Huygens

10 september 1682.

A Staveren ce 10e Sept. 1682.    
[ 385 ]
. . .
  Dans 15 jours je croy que nous nous trouverons a Soestdijck et en tout cas vous pourriez faire un tour jusques là, et prendre congé en mesme temps de Monsieur le Prince. Je pourrois vous envoyer ma calesche pour vous mener d'Utrecht à Soestdyk susdit.
  Vous ne m'avez rien mandé jusques icy du succes de vostre machine Planetaire, ny de ce que vous aves observé de la comete nouvelle.
. . . 		. . .
  Ik denk dat we over twee weken in Soestdijk zullen zijn en in elk geval zul je daarheen een tochtje kunnen maken, en tegelijk afscheid nemen van meneer de prins. Ik zou je mijn rijtuig kunnen sturen om je van Utrecht naar het genoemde Soestdijk te brengen.
  Je hebt me tot nu toe niets bericht over het succes van je planetarium, en ook niet over wat je hebt waargenomen van de nieuwe komeet.*)
. . .
  Ma femme me mande que vous deviez observer le soir du 7. la comete avec la grande Lunette. Je vous prie de me dire avec quel succes, et si depuis le temps que nous fismes l'essay de cette lunette ensemble vous avez sceu au vray sa valeur ou ses defauts.   Mijn vrouw bericht me dat je de komeet zou waarnemen op de avond van de 7e, met de grote kijker. Ik hoor graag van je met welk succes, en of je sinds de tijd dat we deze kijker samen getest hebben al terdege de kwaliteit of de gebreken ervan hebt leren kennen.
  Ma femme a receu a ce qu'elle dit du verre pour les grands objectifs venu de Rotterdam. C'est celuy que van Alsen a fait venir d'Angleterre. Voyez un peu ce que c'est si vous ne l'avez desja fait. . . .   Mijn vrouw zegt glas voor grote objectieven te hebben ontvangen, gekomen van Rotterdam. Dat is wat van Alsen uit Engeland heeft laten komen. Kijk eens wat het is, als je het niet al gedaan hebt. . . .
  *)  De komeet die in augustus 1682 ontdekt was door Flamsteed, en die nu de komeet van Halley heet; in 1705 stelde deze vast dat het dezelfde was als die van 1531 en 1607, en hij voorspelde de terugkeer in 1759.  [>]
  [ Journal des Sçavans, 31 aug. 1682, p. 289: Cassini over deze komeet.]


[ 388 ]
No 2277.

Christiaan Huygens aan Constantijn Huygens jr.

13 september 1682.

A la Haye ce 13 Sept. 1682.    
 
. . . j'attens la response de Mr. Colbert a ma derniere lettre, par laquelle je luy ay mandè que la machine Planetaire est achevée, et que je suis prest de la luy aller presenter et s'il le trouve bon a sa Majesté. . . . ik verwacht antwoord van Mr. Colbert op mijn laatste brief [<], waarin ik hem berichtte dat het planetarium klaar is, en dat ik bereid ben het hem te gaan aanbieden en als hij het goed vindt aan zijne Majesteit.
[ 389 ]
Mon intention toutefois n'est pas de rester en France, tant de peur de devenir encore malade comme j'ay estè par 3 fois, que pour d'autres raisons . . . Mais je voudrois surtout que vous vissiez mon Automate devant que de l'emporter. Ayant fort bien reussi et me servant si bien que j'auray de la peine a m'en defaire. Ik ben evenwel niet van plan in Frankrijk te blijven, zowel uit angst dat ik weer ziek word zoals ik al 3 maal geweest ben*), als om andere redenen . . . Maar ik zou vooral willen dat jij mijn Automaat ziet voordat ik hem meeneem. Hij is zeer geslaagd en is me zo goed van dienst dat ik er haast geen afstand van zal kunnen doen.
  J'y ay fort bien preveu la grande conjonction . . . des trois Planetes superieures Saturne, Jupiter et Mars.   Ik heb de grote samenstand°) heel goed voorzien . . . van de drie bovenplaneten Saturnus, Jupiter en Mars.
Il y a 3 ou 4 jours que je me levay expres a 4 heures du matin poir voir comment le Ciel s'accordoit avec ma machine et je vis ces trois planetes au levant dans cette disposition assez pres les uns les autres, et justement comme la machine les predisoit. 3 planeten 3 of 4 dagen geleden ben ik ervoor opgestaan om 4 uur 's morgens om te zien hoe de hemel overeenstemde met mijn planetarium, en ik zag deze drie planeten in het oosten in deze opstelling vrij dicht bij elkaar, en net zo als het planetarium voorspelde.
  J'ay observé la Comete une fois avec ma Lunette de 21 pieds, scachant bien que la longueur ne fait point d'effect a proportion dans ces phenomenes, et la grande de 37 pieds estant trop malaisée a pointer, outre qu'elle tremble faute de soustien plus lourd et plus ferme, comme il y en a aux nostres a Paris. La teste de la Comete devenoit un petit point luisant; de mesme que je trouve avoir remarquè dans les Cometes de 1664 et 1665.   Ik heb de komeet#) een keer waargenomen met mijn kijker van 21 voet, wel wetend dat bij deze verschijnselen de lengte geen effect naar verhouding geeft, terwijl de grote van 37 voet te onhandig is bij het richten, en bovendien trilt bij gebrek aan een zwaardere en steviger ondersteuning, zoals de onze te Parijs hebben. De kop van de komeet werd een lichtend punt; evenals ik naar ik vind heb opgemerkt [^] in de kometen van 1664 en 1665.
samenstand 2020   [ *)  In 1670, 1676 et 1681.]
  [ °)  Huygens' waaenemingen: T. 15, p. 132-143 (11 sept. 1682 - 15 mei 1683). Zie 'Jupiter-Saturn Conjunction Series' en een waarneming van de conjunctie van 21 dec. 2020 (figuur rechts), met 5 manen.]
  [ #)  De komeet van Halley. Neurenbergse pamfletten:
'Eigentliche Vorstellung', getekend tussen sterren van Grote Beer en Tweelingen-Kreeft (West en Oost verwisseld, evenals Noord en Zuid), "naast Melkweg" in de tekst.
'Wahre und eigentliche Abbildung', met kronkelende staart en pijlen. 'Wider neu-scheinende ... Cometen-Fackel', met gegevens in het Latijn (helderste sterren overtreffend, staart van 6 graden) en tekening met sterrenbeelden en een kronkel — Melkweg niet genoemd in tekst.
Zie ook de 'Eigentliche Abbildung' van 29 aug. te Augsburg.]

[ 390 ]
Du costè qui regardoit le soleil, la vapeur qui fait la queue estoit plus espaisse, quoy qu'elle ne s'etende point de ce costè la, mais qu'elle soit comme rechassée vers l'autre costè a peu pres comme dans cette figure. Aan de zonkant was de damp die de staart maakt dichter, hoewel deze zich niet daar uitstrekt, maar als het ware teruggeduwd wordt naar de andere kant, ongeveer zoals in deze figuur.*)
komeet
Il ne s'en falut guere une autre soirée que je voulois observer cette dame Comete, qu'elle ne fust funeste a mon bon verre de 21 pieds, que j'avois ajusté a la haste au devant d'une partie du grand tuyau, car ayant passé le bout hors de la fenestre du grenier qui est sur le jardin, le verre tomba de toute cette hauteur dans la cour, de sorte que la piece de fer blanc se trouva toute faussée et difforme, mais par bonheur le verre estoit restè entier pour avoir estè attachè sur une rond de carton. Op een andere avond toen ik deze komeetdame wilde waarnemen scheelde het maar weinig of ze was funest geworden voor mijn goede lens van 21 voet, die ik inderhaast had vastgemaakt aan de voorkant van een deel van de grote buis, want nadat ik het uiteinde buiten het raam had gebracht van de zolder aan de tuinkant, viel de lens van die hoogte op de binnenplaats, zodat het stuk blik helemaal ingedeukt en vervormd bleek, maar gelukkig was de lens heel gebleven doordat deze op een kartonnen koker zat.
Madame de Zeelhem m'a envoiè le verre d'Angleterre qui est en morceaux ronds au nombre de . . . de bonne grandeur et espaisseur, mais d'une couleur fort sombre et noirastre, qui interceptera une partie si considerable de la lumiere que je ne puis m'imaginer que nous en voions un bon effect. car que sert d'allonger les lunettes si l'on perd par l'obscuritè de la matiere du verre ce que l'on gaigne en faisant de grandes ouvertures. Je crois pourtant le verre bon au reste et il a fort peu de points, de sorte qu'il pourra tousjours servir a essaier la bonté de la methode. Mais je ne scaurois me resoudre a travailler que vous n'y soïez du moins a ces grands morceaux. J'ay employè le Lunettier de l'Achterom a faire deux verres dans deux de vos petites formes pour un niveau que je viens d'ajuster pour le frere Drossart, qu'il emporta hier avec luy a Gorcum, ou il s'en veut servir a la visite des digues. Van je vrouw ontving ik glas uit Engeland, in ronde stukken ten getale van . . . van een goede grootte en dikte, maar van zeer donkere en zwartachtige kleur, die een zo aanzienlijk deel van het licht zal onderscheppen dat ik me niet kan voorstellen dat we er een goed effect mee zien. Want waartoe dient het de kijkers te verlengen als je door donkerheid van de glasmaterie verliest wat je wint door grotere openingen te maken. Toch vind ik het glas verder goed en het heeft zeer weinig puntjes, zodat het altijd kan dienen om te testen of de methode goed is. Maar ik zou niet kunnen besluiten eraan te werken als jij er niet bent, ten minste aan die grote stukken. Ik heb de lenzenmaker van het Achterom°) in dienst genomen om twee lenzen te maken in twee van je kleine slijpvormen voor een waterpas#) dat ik net samenstelde voor broer Drossaard, dat hij gisteren meenam naar Gorcum, waar hij het wil gebruiken bij het bezichtigen van de dijken.
  [ *)  Huygens' waarneming staat in T. 15, p. 131. De 'staart' is altijd afgekeerd van de zon, zie b.v. 'Comet Lovejoy cruises around the Sun', dec. 2011.]
  °)  Meester Dirck [van der Hoeven (zie Museum Boerhaave), de 'Schoorsteenveger' van p. 341 en de 'Schouwveger' van p. 362], ook genoemd in No. 2306 [p. 428].
  [ #)  Zie T. 21, 101-4, met figuren.]

[ 391 ]
. . . Adieu je vous soushaite du mauvais temps afin qu'il vous chasse de là. . . . Tot ziens, ik hoop dat het slecht weer wordt zodat hij je daar vandaan jaagt.


No 2278.

Constantijn Huygens jr aan Christiaan Huygens.

18 en 20 september 1682.

Staveren le 18 Septembre 1682.    
 
. . . je souhaittois de scavoir si vous aviez essayé encore vostre verre de 37. pieds et comment vous l'aviez trouvé. Il seroit estrange a mon avis qu'ayant paru meilleur que vostre bon de 23. pieds, lors que nous l'essayasmes sur les affiches au de la du Vivier, il ne seroit pas de mesme en l'employant aux astres. . . .
  Meester qui est party d'icy ce matin pour Naerden par Harderwyck a veu vostre machine Planispherique et en est fort satisfait, je serois bien fasché de ne la point voir avant que vous l'emportiez . . . 		. . . ik zou willen weten of je jouw lens van 37 voet [<] nog hebt geprobeerd en hoe je hem gevonden hebt. Het zou mijns inziens vreemd zijn als hij, nadat hij beter gebleken is dan je goede van 23 voet toen we hem probeerden op de aanplakbiljetten aan de overkant van de Vijver, het niet eveneens zou zijn voor de sterren. . . .
  Meester [<] die vanmorgen van hier is vertrokken naar Naarden via Harderwijk heeft je toestel met de platte hemel gezien en is er zeer voldaan over, ik zou wel boos zijn als ik het niet zou zien voordat je hem meeneemt . . .

[ 392 ]
Le 20. Sept. 1682.

  Me trouvant esveillé ce matin a 4. heures je suis sorty de mon lict pour voir la conjonction des trois Planetes superieures, que j'ay veues dans cette situation du costé d'Orient. 		3 planeten
20 Sept. 1682.

  Toen ik vanmorgen om 4 uur merkte dat ik wakker was ben ik uit bed gestapt om de samenstand van de drie bovenplaneten te zien, en ik zag ze in deze opstelling aan de oostkant.
Vous dites dans vostre lettre que la nuit qui precedera le 22e vous attendez la conjonction de Saturne et Mars. Mais qu'est ce proprement que vous appellez conjonction? et de combien pres faut il que ces Planetes s'approchent pour pouvoir dire qu'elles sont dans la conjonction? Quand est ce que sera le veritable tems de la conjonction que l'on appelle Grande? Je zegt in je brief dat je in de nacht die voorafgaat aan de 22e de samenstand van Saturnus en Mars verwacht. Maar wat noem je eigenlijk een samenstand? en op hoeveel na moeten die planeten elkaar naderen om te kunnen zeggen dat ze in samenstand zijn? Wanneer zal precies de tijd zijn van de samenstand die men de Grote noemt?
. . . ce qu'il me souvient d'avoir leû dans Keplerus d'une conjonction grande qu'il avoit observée de son temps, qui n'est pas fort eloigné du nostre.a) . . . wat ik me herinner gelezen te hebben bij Kepler over een grote samenstand die hij in zijn tijd waargenomen had, die niet zeer ver van de onze verwijderd is.a)
a)  Dinsdag 22 Sept. vers les 5 heures du matin. le Frere de St. Annelant observa. l'angle en Saturnus estoit a peu pres droit il ne scavoit pas bien s'il estoit plus petit ou plus grand que droit, mais penchoit plus a le croire avoir vu plus grand. La distance Jupiter Saturnus estoit environ quadruple de Saturnus Mars. [Chr. Huygens] 		3 planeten, 22 sept.
a)  Dinsdag 22 Sept. tegen 5 uur in de ochtend; broer van St. Annaland [Ph. Doublet] nam waar; de hoek in Saturnus was vrijwel recht, hij wist niet goed of hij kleiner of groter dan recht was, maar neigde ernaar te geloven dat hij hem groter gezien had. De afstand Jupiter Saturnus was ongeveer viermaal Saturnus Mars. [Chr. Huygens]


[ 393 ]
No 2279.

Christiaan Huygens aan J. Gallois

1 oktober 1682.

Sommaire: Saison avancée. Machine plan. Conjonction. Tschirnhaus. Que fait on pour la pendule sur mer. Abbé Catelan. response. globes. et dans l'observatoire.

A la Haye ce 1 Oct. 1682.    
A Monsieur l'Abbé Gallois.

. . . ma machine Planetaire . . . je ne scaurois croire que Monseigneur [Colbert] n'en fasse l'estime qu'elle me semble meriter. . . . Je viens d'en eprouver l'utilité et la justesse par la grande et rare conjonction des trois Planetes superieures, que j'avois fort bien preveue, sans consulter de Ephemerides ni des Tables . . .
. . . mijn planetarium . . . ik zou niet kunnen geloven dat Monseigneur [Colbert] het niet de waardering geeft die het me lijkt te verdienen. . . . Onlangs heb ik het nut en de juistheid ervan ondervonden door de grote en zeldzame samenstand van de drie bovenplaneten, die ik zeer goed had voorzien, zonder sterrenkundige of andere tabellen te raadplegen . . .
le 16 Septembre a 4 heures, dans cette situation. 3 planeten, 16 sept. op 16 September om 4 uur, in deze stand.
[ 394 ]
Le 19e Septembre a 4 heures dans cellecy, les distances de Mars à Jupiter et à Saturnus estant egales, et chacune d'environ 1 degré 34 minutes.
3 planeten, 19 sept.

Le 22e Septembre a 5 heures on m'a rapportè les avoir vu ainsi

3 planeten, 22 sept.
  Et pour la conjonction de Jupiter et de Saturne mon automate la promet vers le 13 de ce mois d'Octobre ce qui sera comme je crois a peupres ainsi. Monsieur Tschirnhaus m'estant venu voir comme il alloit s'en retourner en son pais, m'a dit entre autres choses, que l'on travailloit plus que jamais a Paris a l'avancement de l'Astronomie, qu'il avoit veu les globes de 12 pieds de diametre que l'on faisoit pour le Roy, et que lon avoit aussi commencè le globe celeste a l'Observatoire ou les spectateurs seront placez au centre. Vous ne devez pas douter Monsieur que je n'aye grande envie de voir toutes ces belles choses, comme aussi d'apprendre ce que c'est que cette machine par la quelle on me mande qu'on pretend d'asseurer le mouvement des pendules sur mer, dont je puis dire que je ne suis plus en peine, et qu'apres les experiences que j'ay faites nouvellement j'ose promettre des horologes aussi justes que nos longues pendules, par le moyen de mon invention du ressort spirale, qu'il est aysé de garantir contre les plus grands mouvements de la mer.   En de samenstand van Jupiter en Saturnus belooft mijn automaat me tegen de 13e van deze maand oktober, en die zal geloof ik ongeveer net zo zijn. Meneer Tschirnhaus, die me kwam opzoeken op de terugweg naar huis, heeft me onder andere gezegd dat men in Parijs meer dan ooit werkte aan de bevordering van de sterrenkunde, dat hij de globes van 12 voet diameter gezien had die gemaakt werden voor de koning*), en dat men ook begonnen was met de hemelglobe op het observatorium, waar de toeschouwers middenin zullen zitten°). U moet er niet aan twijfelen meneer dat ik er veel zin in heb al die mooie dingen te zien, zoals ook om te vernemen wat toch dat toestel is waarmee men (naar me bericht wordt) beweert slingers op zee goed te kunnen laten bewegen; daarvan kan ik zeggen dat ik er niet meer om verlegen zit, en dat ik na de proeven die ik onlangs gedaan heb uurwerken durf te beloven die net zo gelijk lopen als onze lange slingeruurwerken, door middel van mijn uitvinding van de spiraalveer#), die gemakkelijk afgeschermd kan worden van de grootste bewegingen van de zee.
  *)  Deze globes bevinden zich nog in de Bibliothèque nationale de Paris.     [ °)  Vgl. Gottorf, 1664.]
  [ #)  Spiraalveer: VII, 408 en XVIII, 522.]


[ 399 ]
No 2283.

J. Gallois aan Christiaan Huygens

27 oktober 1682.

A Fontainebleau le 27 Octobre.    
a) Monsieur

  La lettre que vous m'avez fait l'honneur de m'escrire, m'a donné beaucoup de joye, par ce qu'elle m'a fait connoistre que vous estes en bonne santé, et que vous vous disposez à revenir a Paris.   De brief die u zo goed was mij te schrijven heeft me veel vreugde gegeven, omdat ik er uit opmaak dat u in goede gezondheid verkeert, en dat u zich klaarmaakt om naar Parijs terug te komen.
  a)  Rec. le 13 nov. vendredy [Chr. Huygens]

[ 400 ]
. . . lors que Monseigneur Colbert eut receu vostre lettre, il me l'envoia aussi tost pour luy en parler; et le jour mesme je l'entretins fort longtemps de vostre machine planetaire, qui m'avoit paru tres belle, et dont il temoigna estre fort satisfait sur le rapport que je luy en fis. Comme il retint vostre lettre et qu'il me dit qu'il y feroit réponse au plustost; je croiois que cela avoit esté fait et je n'y pensois plus. . . . . . . toen Monseigneur Colbert uw brief had ontvangen, stuurde hij me die meteen toe om er met hem over te praten; en de zelfde dag sprak ik lang met hem over uw planetarium, dat ik heel mooi vond, en hij gaf te kennen dat hij heel tevreden was over het verslag dat ik hem ervan gaf. Daar hij uw brief hield en hij me zei dat hij er zo spoedig mogelijk op zou antwoorden, meende ik dat het al gedaan was en ik dacht er niet meer aan. . . .
  Je crois que vous scavez que le pauvre Monsieur Picard est mort d'une ulcere dans la vessie; il y a environ quinze jours. C'est une perte considerable que l'Academie a faite, et qu'il sera difficile de reparer.   Ik denk dat u al weet dat de arme meneer Picard overleden is aan een blaaszweer, ongeveer twee weken geleden. Het is een aanzienlijk verlies voor de Academie, en het zal moeilijk te herstellen zijn.
. . . Monsieur Picard se disposoit à aller à Alexandrie, l'ors qu'il fut attaqué de la maladie dont il est mort: quelque autre Astronome y sera envoié au premier jour pour prendre la longitude et latitude de ce lieu où Ptolemée a fait ses observations. . . . . . . Meneer Picard maakte zich op om naar Alexandrië te gaan, toen de ziekte waaraan hij overleden is hem overviel; binnenkort zal een andere sterrenkundige erheen gestuurd worden om de lengte en breedte op te nemen van die plaats waar Ptolemaeus zijn waarnemingen deed. . . .
  Pour ce qui est de cette machine dont on vous a parlé, Monsieur, par laquelle on pretend assurer le mouvement des pendules sur mer; je ne scay ce que c'est, si ce n'est peut estre cette maniere d'horloge où l'on a joint le ressort spiral au pendule. . . .   Wat betreft dat toestel waarover men u sprak, meneer, waarmee men beweert slingers op zee goed te kunnen laten bewegen, ik weet niet wat het is, of het moest zijn zo'n uurwerk waarin men de spiraalveer met de slinger verbonden heeft. . . .
[ 401 ]
  On ne sçauroit trouver à Paris . . . les oeuvres posthumes de Spinosa, et son livre intitulé theologico-politicus. Je vous serois bien obligé si vous vouliez bien prendre la peine de m'envoier un exemplaire de chacun de ces livres.   In Parijs zijn niet te vinden . . . de nagelaten werken van Spinoza [^], en zijn boek met de titel theologico-politicus [^]. U zou mij zeer verplichten indien u de moeite zou willen nemen mij van elk een exemplaar te zenden.


No 2284.

Christiaan Huygens aan J. Gallois

19 november 1682.

A la Haye ce 19 Nov. 1682.    
A Monsieur l'Abbé Gallois.
    Monsieur
  Je commençois certainement d'apprehender qu'on ne m'eust rendu mauvais office aupres de Monseigneur Colbert, estant bien asseuré de n'avoir donnè aucun suject a m'attirer sa disgrace   Ik begon beslist te vrezen dat iemand me in een kwaad daglicht had gesteld bij Monseigneur Colbert, terwijl ik zeker wist er geen aanleiding toe gegeven te hebben om bij hem in ongenade te vallen.

[ 402 ]
. . . La seule chose que je regrette maintenant, c'est de voir la bonne saison passée, et qu'il me faudra faire le voiage au milieu de l'hyver.
. . . Het enige dat ik nu betreur is te zien dat het goede seizoen voorbij is, en dat ik de reis midden in de winter zal moeten doen.
  Je n'avois point sceu la mort du bon Monsieur Picard qui est sans doute une grande perte pour nostre Academie, se trouvant si peu de personnes qui ayent autant de scavoir, de diligence et d'exactitude qu'il en faisoit paroitre en tout ce qu'il entreprenoit. Quand je vois des exemples si proches de l'incertitude de la vie, cela me fait songer a moy et a me haster de mettre au jour tant de bonnes choses et utiles, que j'ay escrites ou trouvées pour venir a bout de quoij je ne souhaite que du repos et continuation de santé.   Ik wist nog niets van het overlijden van de goede Picard, zonder twijfel een groot verlies voor onze Academie, daar er zo weinig mensen zijn die zoveel kennis, ijver en nauwkeurigheid hebben als hij liet blijken in alles wat hij ondernam. Wanneer ik zo dichtbij voorbeelden zie van de ongewisheid van het leven, doet dat me aan mezelf denken en aan de haast die nodig is voor het aan het licht brengen van zoveel moois en nuttigs dat ik geschreven of gevonden heb; om dit gedaan te krijgen wens ik slechts rust en voortdurende gezondheid.
. . . Pour les deux livres de Spinosa je tascheray de vous les envoier au plustost, et verray si par le moyen de Mr. l'Ambassadeur ou de quelqu'un de chez luy je puis vous adresser le pacquet, car vous n'ignorez pas les deffences et les exactes recherches que l'on fait sur vos frontieres en matiere de livres, jusqu'a fouiller dans les valises des voiageurs. . . . Wat betreft de twee boeken van Spinoza, ik zal proberen ze u zo spoedig mogelijk te zenden, en ik zal kijken of ik het pakket aan u kan adresseren via meneer de ambassadeur of iemand in zijn omgeving, want u bent wel bekend met de verboden en de nauwkeurige onderzoekingen die men aan uw grenzen doet ten aanzien van boeken, ze gaan zo ver dat ze de koffers van reizigers doorzoeken.*)
  [ *)  Zie over de clandestiene distributie: Jonathan I. Israel, Radicale verlichting, p. 119.]


[ 405 ]
No 2287.

J. Gallois aan Christiaan Huygens

7 januari 1683.

A Versailles le 7 Janvier 1683.  

. . . [Colbert] m'a ordonné de vous faire sçavoir, Monsieur, que vous pouviez demeurer où vous estes, pendant les trois ou quatre mois de delay que vous demandez. . . . [Colbert] heeft me opgedragen u te laten weten, meneer, dat u kunt blijven waar u bent, gedurende de drie of vier maanden uitstel die u vraagt.


[ 407 ]
No 2288.

S. Alberghetti *) aan Christiaan Huygens

6 februari 1683.

. . . non ut me, quod magis nequit, sed ut Patruum meum tibi perpetuo obstringam: explicationem, sive mavis, specimen mirabilissimi tui systematis enixissimè obtestor, à te mihi liceat habere, quo senex meus, cui non contigit honos, ut mihi, Auctorem mirandi Operis de visu cognoscere, et venerari, saltem, in operis exemplo, mentem Animumque cognoscat, et veneretur. . . .

  Amstelodami 8o Idus Februarij 1683. 		. . . niet om mij, wat niet nog meer kan, maar om mijn Oom°) voor altijd aan u te verplichten: ik smeek u allerdringendst dat u mij een uitleg, of als u het liever wilt, een tekening van uw zeer bewonderenswaardige toestel laat hebben, waardoor mijn bejaarde, aan wie de eer niet te beurt viel, zoals mij, de ontwerper van het verbazende werk van gezicht te kennen, en te vereren, toch, in een weergave van het werk, het verstand en de geest kan kennen, en vereren. . . .

  Amsterdam, 6 februari 1683.
  *)  Sigismundo Alberghetti was een Venetiaan; hij schreef verscheidene werken over artillerie [bv: Il Direttore delle proiettioni orizontali, 1691].
  [ °)  De oom (met dezelfde naam) had in 1634 een Copernicaanse sfeer gemaakt (<), zoals blijkt uit brieven aan Galilei.]


[ 408 ]
No 2289.

Christiaan Huygens aan S. Alberghetti

6 februari 1683.*)

. . . Automati mei Planetarij quam petis compendiariam descriptionem ecce adjicio in gratiam Dni. Alberghetti patrui tui, ut cum suis majoris operae moitionibus exiguas nostras comparet, quod utinam et mihi liceret. Octogenum est e ligno coagmentatum, bipedali diametro, profunditate pollicum sex; hoc ad parietem ita suspensum est, ut, cum libuerit, etiam postica facies oculis observatur. . . . Zie, ik voeg er de korte beschrijving bij die u vraagt van mijn planetarium-automaat, ten gunste van uw oom de heer Alberghetti, zodat hij onze kleinere gedane moeite met zijn grotere kan vergelijken — was dat ook maar voor mij mogelijk. Het is een achthoek, van hout gemaakt, middellijn 2 voet, diepte 6 duim; deze is zo tegen de wand opgehangen, dat als men wil ook de achterzijde kan worden bekeken.
  *)  Non fuit missa ... [niet verzonden omdat Alberghetti al vertrokken was].

schets van planetarium

[ 409 ]
. . . Habes vir praestantissime, ut voluisti breviculam operis quod vidisti delineationem. Cujus ope, inventi summam, in his rebus perquam eruditus patruus tuus, non difficile perspiciet. Constitui vero ampliorem automati descriptionem posthac concinnare ac typis edere, quam ipsi pariter omnibusque astronomiae studiosis lubens impertiar. . . . Nu hebt u, geachte heer, zoals u wilde een vrij korte schets van het werk dat u gezien hebt. Hiermee zal uw oom, die in deze zaken zeer geleerd is, zonder moeite het voornaamste van de uitvinding doorzien. Maar ik heb besloten hierna een uitgebreidere beschrijving*) van de automaat op te stellen en te laten uitgeven, die ik hem eveneens, en allen die zich op de sterrenkunde toeleggen, gaarne zal doen toekomen.
  [ *)  Deze verscheen posthuum, in 1703.]
  [ Het bezoek van Alberghetti werd later genoemd in een brief van Huygens (9 juni 1692) aan Steigerthal, die naar Italië ging, T. X, p. 292.]


[ 412 ]
No 2292.

Constantijn Huygens jr. aan Christiaan Huygens

Dieren, 24-25 maart 1683.

  . . . ma lunette de 13 pieds . . .
  Aujourdhuy j'ay essayé la lunette sur les clochers de Deventer que l'on voit de ma chambre et qui en droite ligne sont a deux bonnes heures d'icy.
. . . je pus voir distinctement comment estoit tourné l'eguille . . . 		  . . . mijn kijker van 13 voet . . .
  Vandaag heb ik de kijker getest op de klokkentorens van Deventer die vanuit mijn kamer te zien zijn en die in rechte lijn op ruim twee uur hier vandaan zijn [24 km].
. . . ik kon duidelijk zien hoe de wijzer stond . . .

[ 413 ]
. . . il m'est arrivé un accident ce matin. J'ay voulu mettre ma grande lunette toute tiree dans un coing de la chambre pour attendre que les vapeurs qui regnent le matin fussent passées. En voulant la dresser sur le gros bout, la piece du tuyau la plus mince, ne tenant pas assez bien dans l'autre s'est enfoncée, l'anneau de cuivre qu'il y avoit au bout s'est detaché, et la piece est tombée avec tant de force qu'elle a fait tomber encore la seconde piece, donnant contre l'anneau de fer blanc qui en soustenoit la separation; et toutes les deux passant sur le corps aux separations de la troisiesme et quatriesme piece, sont venu donner sur l'objectif que j'ay creu trouver en vingt pieces, entendant ce terrible fracas, mais contra omnem expectationem je l'ay veu entier sans pouvoir m'imaginer de quelle maniere il s'est sauvé. . . . vanmorgen overkwam me een ongeluk. Ik wilde mijn grote kijker, geheel uitgetrokken, in een hoek van de kamer zetten om te wachten tot de dampen die er 's morgens zijn weg waren. Toen ik hem op het grote uiteinde rechtop wilde zetten, is het smalste stuk van de buis, dat niet zo goed vastzat in de andere, neergezakt, de koperen ring aan het eind heeft losgelaten, en het stuk is gevallen met zoveel kracht dat dit ook het tweede stuk deed vallen, stotend tegen de ring van blik die de scheiding ervan ondersteunde; en alletwee door de grote buis gaand bij de scheidingen van het derde en vierde stuk, kwamen ze te stoten tegen het objectief, dat ik dacht terug te vinden in twintig stukken, toen ik dat vreselijke lawaai hoorde, maar tegen elke verwachting zag ik dat het heel was, zonder me te kunnen voorstellen hoe het zich heeft gered.


[ 422 ]
No 2301.

Christiaan Huygens aan Constantijn Huygens jr.

27 april 1683.
. . .
Je souhaiterois que ce verre espais que nous avons achetè a Amsterdam fust un peu plus clair, car il ne l'est guere d'avantage que celuy de Cocq*), et incomparablement moins qu'un morceau impoli de glace de Venise que Musschenbroek°) m'a envoiè, mais qui est un peu trop petit pour en couper un objectif de 36 pieds #). 		. . .
Ik zou wensen dat dat dikke glas dat we in Amsterdam hebben gekocht een beetje helderder was, want het is het nauwelijks meer dan dat van de Cocq*), en onvergelijkelijk veel minder dan een ongepolijst stuk glas van Venetië dat Musschenbroek°) me heeft gestuurd, maar dat een beetje te klein is om er een objectief van 36 voet van te snijden #).
  *)  Christopher Cock, koopman in glas te Londen.     °)  Zie brief No. 2119, n. 2.
  #)  Dit glas, met diameter 116 mm, en op de rand de inscriptie "CHR. HUGENIVS. Ao 1683 10 Maj. PEDVM 35", is nu in het Observatorium van Leiden. [Museum Boerhaave, V09108.]

objectief 35 voet

objectief 35 voet


[ 429 ]
No 2307.

Christiaan Huygens aan J. Gallois

22 juli 1683.

Monsieur Gallois.
22 Juil. 1683.    
    Monsieur

  Selon que je vous avois mandé par mes precedentes je devois estre a Paris il y a plus d'un mois ou deux, et peut estre vous serez estonnè de me voir reculer ainsi mon voiage. . . . c'estoit pour avancer l'invention des Longitudes par le moyen de mes horologes en estant requis par la Compagnie des Indes Orientales. . . .
. . . les deux horloges vont desia et d'une justesse admirable, quoy que non pas encore entierement achevées pour les pouvoir porter sur mer. 		  Volgens wat ik u in mijn eerdere brieven bericht heb zou ik al een of twee maanden in Parijs moeten zijn, en u zult misschien verbaasd zijn te zien dat ik mijn reis zo uitstel. . . . het was om de uitvinding van de Lengte op zee verder te brengen met mijn uurwerken, op verzoek van de Oost-Indische Compagnie. . . .
. . . de twee uurwerken lopen al en met een verbazende nauwkeurigheid, hoewel nog niet geheel klaar om ze mee te kunnen nemen op zee.

[ 430 ]
Je ne scay ce que diront Messieurs mes Confreres de l'Academie Royale de cette longue absence, et s'ils ne seront pas scandalisez de ce que je n'escris a personne d'entre'eux. Mais j'auray a mon retour tant de choses a leur faire voir de mon travail pendant ces deux dernieres années qu'ils me pardonneront comme j'espere . . . Ik weet niet wat mijn collega's de heren van de Koninklijke Academie zullen zeggen van deze lange afwezigheid, en of ze er geen aanstoot aan zullen nemen dat ik aan niemand van hen geschreven heb. Maar bij mijn terugkeer zal ik zoveel dingen hebben om hun te laten zien van mijn werk in deze laatste twee jaren, dat ze mij naar ik hoop zullen vergeven . . .
  Mr. Auzout a passè icy en venant d'Angleterre, s'il vous voit a son retour, comme je n'en doute point il vous pourra faire raport de mon Automate Planetaire et touchant les grandes lunettes de nostre facon dont il a vu l'effect, et dont il est fort bon juge. J'espere qu'au plus tard dans six semaines ou deux mois je pourray me mettre en chemin.   De heer Auzout is hier langs geweest, komend uit Engeland; als hij u bij zijn terugkeer bezoekt, zal hij u verslag kunnen uitbrengen van mijn Planetarium-automaat en over de grote kijkers zoals wij ze maken, waarvan hij de uitwerking gezien heeft, en die kan hij heel goed beoordelen*). Ik hoop dat ik me over uiterlijk zes weken of twee maanden op weg kan begeven.
  [ *)  Zie p. 488 (txt), n2.]


[ 456 ]
No 2321.

Christiaan Huygens aan F. M. le Tellier, marquis de Louvois.

16 september 1683.

Monseigneur

  J'ay creu que mon absence ne devoit pas me dispenser de vous offrir mes tres-humbles respects et mon obeissance, apres avoir appris, que le Roy vous avoit
 

  Ik heb gemeend dat mijn afwezigheid mij niet mocht ontslaan van de plicht u mijn ootmoedige hoogachting en mijn dienst aan te bieden, na vernomen te hebben dat de Koning

[ 457 ]
conferè la surintendence des Bastimens, et par consequent aussi le soin de l'Academie des Sciences, dont j'ay l'honneur d'estre. J'estois sur le point de m'en retourner en France, apres avoir demeurè quelque temps en ce pais pour cause de ma santè, lors que la nouvelle de la mort de Monseigneur Colbert estant venue m'a fait differer mon voiage. . . . u het oppertoezicht heeft verleend over de Gebouwen, en bijgevolg ook de zorg voor de Academie van Wetenschappen, waarvan ik de eer heb lid te zijn. Ik stond op het punt terug te keren naar Frankrijk, na enige tijd in dit land verbleven te hebben om reden van mijn gezondheid, toen het nieuws van Monseigneur Colbert's dood*) me mijn reis deed uitstellen. . . .

[P.S.:]  Entre autres choses ou je me suis appliquè pendant mon sejour en ce pais, j'ay fait construire la machine Planetaire dont je me souviens d'avoir eu l'honneur | de vous entretenir; qui a son mouvement d'elle mesme, et qui me semble preferable a ce que l'on a fait jusqu'icy en ce genre. J'espere Monseigneur que vous la trouverez telle et que vous ne la jugerez pas indigne de la veue du Roy.
[P.S.:]  Onder andere dingen waarop ik me heb toegelegd tijdens mijn verblijf in dit land, heb ik het Planetarium laten bouwen, waarvan ik me herinner de eer gehad te hebben er met u over te spreken; het heeft zijn beweging van zichzelf, en lijkt me te verkiezen boven wat men tot nu toe gemaakt heeft van deze soort. Ik hoop, Monseigneur, dat u het ook zo zult bevinden en dat u zult oordelen dat de Koning het behoort te zien.
  [ *)  Colbert was overleden op 6 sept. 1683.]


[ 488 ]
No 2334.

Christiaan Huygens aan F. M. le Tellier, marquis de Louvois.

18 mei 1684.

Monseigneur

  Je scay bien que ce n'est guere le temps maintenant de vous adresser des choses de cette sorte. Toute fois, je croirois manquer a mon devoir, si je ne vous presentois cet escrit que je viens de publier touchant une maniere nouvelle et beaucoup recherchée de se servir des grands telescopes sans l'aide des tuyaux, qui dans les longueurs extraordinaires devenoient entierement intraitables. . . .

titelpagina
 

  Ik weet wel dat het nu niet echt de tijd is om u aan te spreken over dit soort zaken. Toch zou ik denken mijn plicht te verzaken, als ik u niet dit geschrift*) zou aanbieden dat ik pas heb gepubliceerd, aangaande een nieuwe en veel gezochte manier om grote telescopen te gebruiken zonder behulp van buizen, die bij buitengewone lengte geheel onhanteerbaar werden. . . .

  *)  Astroscopia compendiaria, tubi optici molimine liberata, 1684.
[2e ex., 3e ex. met aanvulling;  Ned. (2004): 'Open sterrenkijkers, bevrijd van de moeite van de optische buis'.
Huygens kreeg het idee voor buisloze kijkers bij het lezen van Hautefeuille, Invention nouvelle, 1683, zie p. 440.]

[ 489 ]
. . . Que si je puis estre si heureux, Monseigneur, que par vostre moyen, dans quelque moment favorable, sa Majesté viene a avoir connoissance de cette production je le reputeray comme un grand avantage et comme un tesmoignage signalè de vostre bontè a la quelle me recommandant et attendant toujours l'honneur de vos ordres je suis avec beaucoup de soumission et de respect

  Monseigneur

Vostre &c.  

. . . En als ik zo gelukkig kan zijn, Monseigneur, dat via u, op een gunstig ogenblik, zijne Majesteit kennis zal kunnen nemen van dit voortbrengsel, zal ik het als een groot voordeel zien en als een kennelijk blijk van uw goedheid; mij daaraan aanbevelend en nog steeds de eer van uw bevelen afwachtend ben ik met veel eerbied en respect


[ 495 ]
No 2339.

Christiaan Huygens aan J. de Hautefeuille.

8 juni 1684.

Monsieur

  Outre les remerciements que je vous dois de m'avoir fait part de vostre Traité de l'usage des Telescopes*) sans tuyaux, il estoit bien juste que je vous envoyasse, ce que je viens de publier sur le mesme suject°) mais estant un peu gros pour vous l'adresser par la voye de la poste, j'ay priè Mr. Perrault le medecin, de vous faire voir l'exemplaire que je luy ay envoyè, en attendant que je trouve quelque occasion, pour vous en faire tenir. . . .

 

  Behalve dankbetuigingen die ik u verschuldigd ben voor het zenden van uw Verhandeling over het gebruik van Telescopen zonder buizen*), was het wel terecht dat ik u zou sturen wat ik pas gepubliceerd heb over hetzelfde onderwerp°), maar daar het wat dik is om het u per post te sturen, heb ik de heer Perrault de medicus verzocht, u het exemplaar te laten zien dat ik hem heb gestuurd, wachtend op een gelegenheid om het u te doen toekomen. . . .

. . . Il faut avoir grand egard dans ces choses, à ce qui est pratiquable, et il est bon de s'en asseurer par l'experience, comme vous verrez que j'ay fait. . . . Hierbij moet men heel goed letten op wat uitvoerbaar is, en het is goed zich ervan te verzekeren door ondervinding, zoals u zult zien dat ik gedaan heb.
  *)  Het werk aangehaald in brief No. 2314, n.2.
  °)  De publicatie aangehaald in brief No. 2334 [zie hierboven: Astroscopia].


[ 533 ]
No 2364.

Christiaan Huygens aan B. Fullenius.

31 augustus 1684.

[ . . . ]
[ 535 ]
. . .
  Quae de lentibus formandis disseris quarum perfectio omnis a formis in quibus teruntur pendeat, in his tecum sentio. Et omnino ita est, si rudi opera haec formae parentur, frustra bonas lentes inde expectes: at non deest artificium quo perfectissima sphaerae superficies ijs inducatur, inque eo non minimum artis hujus positum est arcanum. Totum vero negotium subtilitatis et industriae plenum est, quoniam errores causaeque eorum oculos plerumque fugiunt, nec nisi conjectando investigari possunt. 		. . .
  Wat u uiteenzet over het vormgeven van lenzen, waarvan alle volkomenheid afhangt van de slijpvormen waarin ze worden geslepen, hierin ben ik het met u eens. En het is echt zo, als deze slijpvormen worden gemaakt met grof werk, kun je er tevergeefs goede lenzen van verwachten: maar het ontbreekt niet aan kunstvaardigheid waarmee het volmaaktste boloppervlak erin kan worden aangebracht, en daarin zit niet het geringste geheim van deze kunst. Maar de hele bezigheid is vol met subtiliteit en ijver, aangezien fouten en de oorzaken ervan meestal aan de ogen ontgaan, en alleen onderzocht kunnen worden door te gissen.
Huc spectantia praecepta plurima in commentarios redegi, qui forsan aliquando lucem videbunt*) Nondum vero cuiquam eorum copiam facere possum, salva gratia fratris mei, qui pariter mecum hisce incubuit et innumerorum experimentorum laborem una exantlavit.

Met betrekking hierop heb ik heel veel voorschriften in commentaren opgesteld, die misschien ooit het licht zullen zien*). Maar ik kan nog niet aan iemand een kopie daarvan geven, behoudens de toestemming van mijn broer, die zich eveneens met mij hierop heeft toegelegd en tegelijk het werk van talloze experimenten heeft uitgeput.

  Adjungo huic epistolae supplementum Astroscopiae meae, fortasse jam tibi visum quo machinae figura ac descriptio continetur, cui lens ocularis cum tubulo suo imponitur°). . . .   Ik voeg bij deze brief een supplement van mijn Astroscopia, dat misschien al door u is gezien [<], waarin een figuur en beschrijving van het toestel staat waarop de ooglens met zijn buis wordt gezet°) . . .
  *)  De 'Commentarii de formandis poliendisque vitris ad Telescopia' verschenen pas in de Opuscula postuma, in 1703 gepubliceerd dooe de Volder en Fullenius (het werk van brief No. 2085, n.2) en heruitgegeven door s' Gravesande.  [Nederlands in T. 21, p. 253-289.]
hulptoestel
  °)  Zie brief No. 2340, n.6 [aan J.P. de la Roque, 8 juni 1684].

[ De figuur van het hulpstuk bij 'Ad Lectorem' in Astroscopia, Den Haag 1684 (ex. Linda Hall Library; ander ex. ÖNB Wenen):
- een verstelbare ruitvorm die het stuk met het oculair draagt,
- een tweepotige schraag waarop deze wordt vastgeklemd,
- de verlengde onderste delen van de ruitvorm dienen als handvaten,
- de oculairbuis kan omhoog en omlaag en naar links en rechts bewegen,
- draad naar het objectief in de mast: gespannen als de schraag schuin staat,
- de ooglens kan ook op zijn plaats blijven (zodat belangstellenden even mee kunnen kijken).
Zie de beschrijving in de vertaling: 'De buisloze sterrenkijker hanteerbaar gemaakt'; correctie: het stukje c (tussen de greep d en de ruit) is niet "anderhalve voet", maar "sesqui pollicis" oftewel anderhalve duim.
De figuur is ook afgedrukt bij de korte bespreking van het boek in Journal des Sçavans, 4 dec. 1684, p. 338.
In 1996 is een replica gemaakt, zie de tekening in '1996/97 Mars Sketch (13) - Huygens versus Dollfus'.]


Home | Christiaan Huygens | Oeuvres VIII | Parels uit brieven 1681-84 (top) | 1685