Boeken uit de bibliotheek van Christiaan Huygens

de veilingcatalogus gedigitaliseerd

Rondleiding
    Misleidingen en herleidingen
    Begeleiding: nog twee catalogi

Uitleiding
    Afleiding: vragen te over
    Opleiding: door ondervinding en met de rede

Inleiding

Op zekere dag gebeurde iets gedenkwaardigs. Hij was aan het kopiëren, het was een vreemde tekst, uit een bundel aantekeningen die hij gevonden had. Een beginnotitie gaf in het Frans de titel die had hem doen besluiten tot de keuze van deze tekst.
Zijn vertaling ervan was:

Het heelal wordt nu niet verdeeld in hemel en Aarde; maar wij zijn in de hemel, en we worden rondgevoerd in het gevolg van één grote ster, doch het is er één uit vele.

De Aarde heeft een bolvorm, terwijl ze ook die van een cilinder of kubus had kunnen hebben.

Andere namen die de monnik gevonden had in de 'Bespiegelingen' waren: Cusanus, "die vermoed heeft dat planeten en sterren bewoond worden", Copernicus, Galilei en Kepler, Descartes, Wilkins met zijn "maanwereld".

............

De laatste zin is wel ongeloofwaardig voor wie zich in gedachten verplaatst had naar een tijd waarin nog geen boeken gedrukt konden worden: het zijn namen uit de 15e, 16e en 17e eeuw. Ik moet nu kiezen uit twee verschillende wendingen die aan mijn verhaal gegeven zouden kunnen worden:

1. een middeleeuwse monnik heeft een tekst uit de toekomst gevonden,
2. in het digitale tijdperk wordt met monnikenwerk een tekst op het internet gezet.

De tweede versie lijkt me het beste, niet het verzinsel, maar de werkelijkheid, want die is al wonderlijk genoeg.
De genoemde Bespiegelingen zijn circa driehonderdzeventien jaar oud, het stuk staat in de werken van Christiaan Huygens, deel 21 (^); en het was 2005, het kopiëren ging met een computer; mijn ogen gingen heen en weer over het brede scherm: links de originele tekst, en rechts de ingetypte tekst.

Aanleiding

dat we op geen enkele manier door te raden kunnen achterhalen, welke dierengedaanten voorkomen in de zo verre gebieden van de planeten. Vooral daar ook in de landen van Amerika andere gevonden zijn dan in de overige werelddelen.

En inderdaad, bij de 'gekerfde dieren' of insecten is er een afbeelding van Aureliae, naar Aldrovandi. De 'pop' moest wel een gezichtje hebben.
  Afbeelding: universiteit Mannheim (^); die van 1660: UB Utrecht (^).

Nu kwam de vraag: zou Huygens de Historia naturalis van Jonston (1650) gekend hebben? Fluks naar de bibliotheek dus, en zoeken in de zeventig pagina's van de veilingcatalogus, in het laatste deel van de Volledige Werken.

Inmiddels was er een snelle internetverbinding, zodat alle 22 delen van de Oeuvres Complètes de Christiaan Huygens vanuit Parijs*) op het scherm getoverd konden worden, ja zelfs op de harde schijf gezet — zo'n 16000 bladzijden, ze passen op één CD. Het was nu makkelijk om verder te grasduinen in de catalogus, en interessante titels in te typen, voor het terugvinden. Onduidelijke vermeldingen moesten opgezocht, en Google gaf meestal uitkomst. Dat groeide maar en groeide maar ... En steeds maar kleine probleempjes oplossen, dat was best een interessante bezigheid. Ook maar op internet zetten? De ontbrekende stukken dan ook maar.
Zo kwam ik er toe de catalogus helemaal in te typen.

Het Gulde-popken, Chrysalis of Aurelia (zonder gezichtje), "somtijts gout­verwig" lezen we op blz. 11.


Het "wurmken of rupsken van een nagt-cappel­leken", links in de vijfde rij als Gulde-popken.
  Afbeeldingen: universiteit Göttingen (^).

Christiaan Huygens schreef op 31 oktober 1670 aan Oldenburg dat hij Swammerdam had opgezocht in Amsterdam, en dat deze hem verbazende dingen over insecten had laten zien. De indruk die dit bezoek maakte kan dus de oorsprong geweest zijn van het woord 'aurelia' in de 'Bespiegelingen' van twintig jaar later.

'tGene sich inde gemelde veranderinge vertoont eer daer de papiliones uyt voort-komen, hebben de oude genaempt chrysalides ende aurelias, om datse somtijts het coleur van gout vertoonen

Vertaling van de titelpagina:

Catalogus van verschillende en uitstekende boeken, op elk gebied en in elke taal
voornamelijk
wiskundige, staatkundige, en gemengde.

Van de zeer belangrijke en beroemde heer
Christiaan Huygens van Zuylichem,
Heer van Zeelhem*), etc.
terwijl hij leefde zeer voortreffelijk wiskundige, en ook al lang geleden opgenomen in de Parijse koninklijke academie.

Waarvan de veiling gehouden zal worden te 's-Gravenhage, in de drukkerij van
Adriaan Moetjens, boekverkoper, in de straat algemeen genoemd de Hofstraat, bij het uithangbord La librairie Françoise, op 24 oktober 1695 en volgende dagen,
om negen uur voormiddag en twee uur namiddag precies.

*) Over Zuylichem en Zeelhem: vader Constantijn was heer van Zuilichem, broer Constantijn heer van Zeelhem tot vaders dood. Toen werd Constantijn jr heer van Zuylichem, en Christiaan de 'toparcha' van Zeelhem.

In de ingetypte versie is na het titelblad een overzicht toegevoegd.

Er zijn 70 bladzijden, waarvan 14 met Libri Mathematici, d.w.z. boeken over wiskunde, sterrenkunde, natuurkunde, architectuur, muziek e.a. Het zijn ruim vierhonderd boeken, ingedeeld naar grootte: folio, quarto, octavo, duodecimo.
Dan volgen zo'n drieduizend Libri Miscellanei over allerlei onderwerpen, en nog wat 'rare' (zeldzame) en curieuze dingen.
Er is een pagina 'Aen de Koopers' — die contant geld moeten leveren — en daarna volgt de eigenlijke lijst.

In de papieren uitgave is het beter leesbaar, maar niet veel beter.
Schuin gedrukt zijn de titels van boeken in een 'moderne' vreemde taal zoals het Frans; de overige zijn in het Latijn. Strepen bij nr. 7 - 13: van dezelfde auteur, de sterrenkundige Johannes Hevelius.

Hier is al te zien dat de rangschikking niet strikt op onderwerp is:

1. De tien boeken over architectuur van de beroemde Romein Vitruvius (komt nog zes keer voor in verschillende uitgaven), in kalfsleder. Architectuur zien we ook bij de nummers 15, 20 en 23.
2. De vurige kolom van Jacob Colom, met zeekaarten en tekeningen van kusten.
3. Wiskunde, met logaritmen.
4. Navigatie.
5. Over de cirkel en het getal pi, de grote Scaliger had het mis. (^)
   Er staat 'item ...', en dan volgt vaak een ander boek, maar niet hier (wel bij nr. 24).
6. Physiologia, uit boeken van de Jezuiet Kircher bijeengegaard "door een leerling van de schrijver Joh. Steph. Kepler". Toch niet van de astronoom Kepler?
   Er staat ook iets dat bijna onleesbaar is, maar je kunt het raden: 'adjutore' (assistent).

Dit laatste boek bleek beschikbaar in Madrid (er staan interessante afbeeldingen in). (^)
Daar blijkt dat het werk niet van Kepler is, maar van Joh. Steph. Kestler, leerling van Kircher en 'coadjutor'.

Het is dus oppassen geblazen! De samenstellers van de catalogus moeten vrij deskundig geweest zijn, maar ze hadden misschien wel wat haast, met zoveel boeken.
Zo ziet het ingetypte er uit (nr. 6 is aangeklikt: andere kleur). Bij nr. 10, Cometographia van Hevelius, staat: 'incompact:' niet gebonden. Dat komt vaker voor, het was makkelijker bij het verzenden van de boeken als de koper het zelf liet inbinden.

De onderstreepte titels geven aan welke boeken integraal in facsimile op het web beschikbaar zijn, en op het scherm te lezen. Op deze eerste bladzijde is het al bijna de helft, maar dit geldt niet voor alle bladzijden; in totaal zijn er wel meer dan tweehonderd.

Een link bij een jaartal gaat naar een afbeelding van de titelpagina, bij alleen de twee laatste cijfers naar een bibliotheek-kaartje, zoals bijvoorbeeld bij nr. 21, de muziektheorie van pater Mersenne, van 1636:

De 'Minderbroeder' Marin Mersenne, die in zijn eentje het toenmalige internet van geleerd Europa verzorgde, en wiens naam nog vaker genoemd zal worden.

Zo'n verwijzing naar een bibliotheeksysteem is pas sinds enkele jaren mogelijk; de Koninklijke Bibliotheek verscheen als een van de eerste met dit systeem op het internet, en begin vorig jaar kwamen verschenen in het zoekvenster van Google steeds meer universiteitsbibliotheken, in binnen- en buitenland. Eerder waren er bij het zoeken naar een minder bekend boek vooral lange lijsten met titels te vinden*) — soms ook een afbeelding van een handgeschreven bibliotheek-kaartje — nu zijn afzonderlijke titelbeschrijvingen meestal klikbaar te maken.
  *)  WorldCat (^) was er al langer.

Interessant zijn nog de figuren bij nr. 19, de Opticorum libri sex (^) van de Jezuïet Aguilon:

Onderaan staat iets opmerkelijks over Constantijn Huygens: hij vond het als twintigjarige het beste wat hij gelezen had over de meetkundige optica, en "te vergelijken met Plato, Eudoxus en Archimedes".
Er wordt geen bron opgegeven; in 'Mijn jeugd' van 1629 staat dat Aguilon "met Archimedes en Architas en Eudoxus tegen Plato stelt, dat niet alles de naam wiskunde onwaardig is als het niet heel abstract is". Dat is wel heel iets anders!

Ook staat er: de titel Otiorum libri sex (of 'Otia', ledige uren) van zijn eerste (grote) publicatie is afgeleid van Opticorum libri sex. Zouden onze Neerlandici het hiermee eens zijn? *)
Het boek wordt inderdaad ook vermeld in de veilingcatalogus van vader Constantijn.
  *)  Ad Leerintvelt: onzin!

Pagina 2

Weer veel Latijn, en verder
een Franse titel: 32 logaritmen van Vlacq, Gouda,
drie Italiaanse: architectuur 31 Scamozzi, 38 Palladio, en muziek 48 Zarlino,
en een Engelse titel: 40 algebra van Wallis.

In oudhollandse letter twee titels in het Nederlands: 47 scheepsbouw van Witsen, 56 cirkelmeting van Ludolf van Ceulen (^).


Dit is de ingetypte versie:

Bekende namen: Kepler bij 26 - 28, en dan de prachtige hemelatlas van Bayer; Archimedes bij 33 en 51 (dezelfde ook bij 58); Apollonius 36 en 46; Alhazen 39; Kircher weer 41; Euclides 44; Albrecht Dürer 45 en 49; Tycho Brahe 52; Vitruvius weer 53; Ptolemaeus 57.

Enkele opmerkingen

Zo zou ik uren door kunnen gaan met het tonen van alle 70 pagina's, maar weest u gerust, dat zal ik niet doen; u kunt ze bekijken op uw eigen computer. Beter lijkt het om even de aandacht te richten op de eigenaar van de boeken, en te speculeren over gedachten die hij gehad kan hebben bij sommige ervan.

Zeker had Christiaan Huygens respect voor prestaties van anderen, zowel van Ouden als van tijdgenoten. Maar de kritische blik, die hij ook had, werd al in 1646 vermeld door zijn vader in een brief aan Mersenne (^):

hij drijft graag de spot met de kunstenmakerij van die mensen, die weinig stof opzienbarend maken met grote toerustingen als diepdruk en andere verfraaiingen, waarvoor zoals u weet onder anderen de Jezuïeten ontvankelijk zijn ...

Nummer 42 is hier een bijzondere: Aynscom verdedigt het omvangrijke werk van Gregorius van St. Vincent, over de kwadratuur van de cirkel, uit 1647, onder meer tegen de weerlegging van Huygens (1651, hij was 22 jaar). Anderen hadden ermee geworsteld, zoals de wiskundedocent in Breda, John Pell; hij was er niet uitgekomen blijkens een brief aan Mersenne (^). Met zijn eerste publicatie had Christiaan meteen een meesterwerk geleverd.

Met het laatste boek op deze pagina kan hij zich weer vermaakt hebben: Oculus Enoch et Eliae. Met dit oog van de ziener Enoch (of Henoch) en de profeet Elia werd de telescoop bedoeld — Rheita gaf de eerste maankaart zoals gezien met een telescoop met twee bolle lenzen — maar de ondertitel van deel 1 is 'Radius sidereomysticus' en deel 2 gaat over 'theo-astronomia', en dat is "heel dwaas" volgens Gerard van Gutschoven, die het werk in 1653 noemde (^) toen Christiaan hem informatie had gevraagd over het slijpen van lenzen. Aan het eind van zijn antwoordbrief schreef deze dat hij het werk toen al gelezen had, evenals de drie andere genoemde werken (Sirturus, Descartes en Hevelius); maar geen woord over mystiek.

Meer misleiding en herleiding

Met dit Oculus Enoch was er een probleem dat meer voorkomt: het boek was beschikbaar bij het 'Istituto e Museo di Storia della Scienza' IMSS, maar later moest ik constateren: het zienersoog geeft geen beeld, het boek was er niet meer. Gelukkig is het nu op een ander adres van hetzelfde museum aanwezig (^).

De 'links' hebben een beperkte houdbaarheid, en het meest onaangename geval was dat van de server met de mooie naam 'Lucifer', in Leiden. Dat is wel de plaats waar je moet zijn als je boeken van Christiaan Huygens zoekt, dus ik was in mijn schik toen ik hem vond; er waren tientallen links te leggen naar bibliotheekkaartjes (het opac-systeem, zoals het zojuist getoonde van de Koninklijke Bibliotheek), maar opeens werd de toegang geweigerd: de lucifer ging uit, en bleef uit.
Weliswaar zijn [waren] de Leidse boeken te vinden met U-CAT, maar daarnaar is [was door mij] geen blijvende link te leggen; dit geldt [gold] ook voor UBU in Utrecht, en voor CCFR en BL.
Alternatieven waren er vaak bij de UB van Amsterdam, Nijmegen met veel afbeeldingen van titelpagina's, Groningen, de Friese Tresoar — waarvan het adres onlangs veranderd is — of buitenlandse bibliotheken: abes, OLIS, GVB; en VD17 met pagina-afbeeldingen.
  Omstreeks deze tijd werd ook STCN aan iedereen ter beschikking gesteld (zie 'De STCN-vingerafdruk').
  Maart 2009: Gallica vernieuwd, veel verbindingen vernield; 'notices' nu te vinden bij BN-Opale plus.   Verheugend: catalogus.leidenuniv.nl nog bereikbaar via de link naar U-CAT.
Aug. 2009: UvA gaat over op ander systeem, veel links moeten hersteld (verheugend: een 'permalink', maar ook die was niet blijvend).
Juni 2011: UBN veranderd (Nijmegen, dec. 2016 weer).  Juli 2011: OLIS wordt SOLO.
Later een nieuw adres voor BL (British library).  2015: RUG (Groningen).  2016: Leiden.  ca. 2020: KB (ook nog de oude).

Soms was een probleem de leesbaarheid, maar slechts in een enkel geval bracht de papieren uitgave geen uitkomst. Dat was op pagina 6:

Wiskundige boeken in quarto, een wat kleiner formaat. Wilt u even kijken of u alles kunt lezen? Nee, zo bedoel ik het niet. Maar misschien hebt u het al gevonden, het staat bovenaan rechts, bij 35.
Voordat ik het bespreek een verwijzing naar enkele bekende namen:
nr. 39 de Meetkunde van Descartes, met een tweede uitgave bij 58;
nr. 60 de mechanica van Galilei;
nr. 40 Johan de Witt, de wiskundige die vanaf 1653 raadpensionaris van Holland was;
en nog twee landgenoten: 48 van Nierop, 51 Lansbergen.

Bij nr. 35 staan drie nogal verschillende werken (zoiets komt vaker voor), en bij het laatste is het 'item le H...-metre' echt onleesbaar. Maar de naam Suberville was te vinden, en zie:

Er staat Henry-metre, en het gaat om een landmeetkundig instrument. Zoiets vinden geeft voldoening. We kunnen de Franse nationale bibliotheek wel dankbaar zijn dat er zoveel vrij beschikbaar is; met Engelse oude boeken is het anders gesteld.

Herleiding op alfabet

De catalogus is zo nauwkeurig mogelijk naar het origineel ingetypt, en meermalen nagezien. Om iets te kunnen terugvinden was nog een bestand nodig, met auteursnamen op alfabet. Dit is een stukje:

Bovenaan, bij Mersenne, weer de Harmonie universelle, die u zojuist zag bij de KB — het hele boek is niet gevonden op het net, er is wel een facsimile op papier; de twee andere boeken van hem zijn in te zien bij Gallica.

In deze alfabetische lijst is wat meer vrijheid genomen om opmerkingen te maken, en verwijzingen op te nemen naar gegevens over de auteurs (Wikipedia kwam op), en naar boeken van een ander jaartal dan vermeld staat in de catalogus, zoals bijvoorbeeld bij Neri.
Het beroemde werk van Newton uit 1687 komt twee keer voor in de catalogus, en er zijn ook minstens 2 exemplaren op het internet te zien.

Niceron

Veel ontdekkingen zijn te doen voor wie een boek al grasduinend verkent, vooral als er afbeeldingen in staan. Een voorbeeld was Jean François Niceron, een 'minderbroeder', en leerling van Mersenne. Vermeld staat La perspective curieuse, 1663; gevonden werd de uitgave van 1638, en ook van 1652. De volgende plaatjes met 'optisch speelgoed' zijn van 1652, maar ze kwamen al voor in de eerste uitgave.

Een buis met een 'veelhoekig kristal' (één van de twee) dat stukjes van afbeeldingen samenvoegt tot een portret. Een stok is nodig om tijdens het kijken door de buis de positie op het scherm te kunnen bepalen.

Wie zou dat zijn, dat is toch niet ..., met die wijd uiteen­staande ogen, forse neus dat haar bij de kin? Wel gemaakt door een kloosterling, maar in 1638, een jaar na de verschijning van een opzienbarend Discours.

En deze? Dat lijkt toch echt wel ... En die sleutel? Was het dan echt die man van wie Thomas Hobbes had gezegd: "hij opende voor ons de poorten van de hemel"?

Maar dit laatste was verkeerd onthouden, het moet zijn: "poorten van de natuurfilosofie", en niet de telescoop (zoals ik dacht), maar de "natuur van de beweging" was de sleutel geweest. En die muts, die was wat vreemd. Toch, zo dacht ik, zou het kunnen dat hier Descartes en Galilei zijn afgebeeld. (^)

Een speurtocht om te zien of anderen dit vermoeden hebben gehad, leverde:
- Niceron kende Descartes niet persoonlijk, maar heeft hem wel zijn werk toegestuurd.
- De orde der Minderbroeders wordt wel eens een 'centrum van Cartesianisme' genoemd.
- Niceron heeft in Rome met andere wetenschapsmensen proeven gedaan n.a.v. werk van Galilei.
- Hobbes correspondeerde met Mersenne.
- Toen Mersenne in 1644 naar Rome wilde gaan, raadde Constantijn Huygens sr. hem dit af "om den mutsaert" (^), dat is de brandstapel — hij ging toch, en kwam behouden terug.

Tenslotte ging ik in het boek van Niceron zelf kijken naar de toelichting bij de plaatjes, en toen kwam de ontgoocheling. Er staan gewoon namen vermeld: in het eerste plaatje maakt hij van 'Ottomanen' een portret van zijn koning Lodewijk XIII, en in het tweede zien we zijn paus, Urbanus VIII.
Ook oppassen voor zelfmisleiding dus!

Libri Miscellanei

Nu nog iets over de niet-wiskundige boeken, dat zijn er zeven keer zoveel, zo'n 3000, over allerlei onderwerpen. De meeste titels heb ik gewoon ingetypt zonder te zoeken naar bibliotheekgegevens, maar vrij vaak was niet duidelijk waarover een boek ging. En meestal was het dan te vinden!
Van de schrijvers over natuurwetenschappelijke onderwerpen is er een alfabetische lijst, met zo'n 450 titels.

In de afbeelding zien we: Schuyl met een vertaling van Descartes, chirurgie, navigatie, filosofie, medicijnen, landbouw, en andere onderwerpen. Spinoza is goed vertegenwoordigd, Simon Stevin in het Frans (van dezelfde uitgave waren er ook al twee exemplaren bij de Libri Mathematici), en daar onderaan staat Swammerdam. U ziet weer dat er aardig wat boeken virtueel beschikbaar zijn.

Er is een grote verscheidenheid aan onderwerpen die in deze alfabetische lijst niet zijn opgenomen. Veel van: theologie, rechten, politiek en geschiedenis, brieven, romans, gedichten, toneel, muziek, atlassen, reisbeschrijvingen, woordenboeken, en veel klassieken.

Hier is nog een pagina uit de catalogus, en voor mij was het wel een bijzondere: de enige waar nog niets aan toegevoegd was (tot voor kort).
Beetje onscherp. Veel kleine boekjes, weinig gegevens, geen jaartallen. Veel stichtelijke boekjes, maar ook toneel, politiek en geschiedenis. Voorbeelden:

1211 Boccacio,
1221 Il Pastor Fido, een herdersspel van Guarini,
1226 Il Cortegiano, de hoveling, van Castiglione — genoemd door Bram Stoffele in zijn these: er zijn drie exemplaren, wat zeldzaam is;
1235 Nieuw Testament in het Spaans,
1241 John Milton,
1256 Cicero.

Talen

Engels, Italiaans en Spaans komen dus ook nogal eens voor. Een telling gaf de volgende verdeling over de talen:

Naast elkaar staan de formaten, van folio tot duodecimo, onder elkaar de talen. Vijf talen bij de Libri Mathematici, de meeste zijn in het Latijn, en er is meer Frans dan Nederlands.

Libri Miscellanei zijn er in zeven talen, en heel opvallend is het enorme aantal kleine Franse boekjes. De grotere boeken zijn vaker in het Latijn; er is meer Engels dan Nederlands.

Ook met andere talen had Christiaan kennis gemaakt. Toen hij twintig was schreef zijn vader in een brief aan Hendrik van Nassau, voor de reis naar Denemarken (^):

ik zeg u dat deze jongeman niet alleen zeer bedreven is in de rechtenstudie, die hij juist heeft voltooid, maar ook in de talen Frans, Latijn, Grieks, Hebreeuws, Syrisch en Chaldees. Verder wiskundige bij uitnemendheid, en musicus, en schilder; en tot slot met het meest zachtaardige karakter dat te vinden is.

Er werden 36 woordenboeken gevonden, waarvan zes meertalig, en niet alleen met drie en vier, maar ook met acht, tien en elf talen. Verder: een woordenboek Maleis-Nederlands (er is een Bijbel in het Maleis).
Er zijn tien grammatica's van zes talen, waaronder Pools. En er is nog meer: methode, syntaxis, Nomenclator.

Publicatiejaren

Alleen van de titels in folio en quarto is meestal het jaar van publicatie opgegeven. Hier ziet u een overzicht, maar let wel: dit is ongeveer een derde van het totale aantal boeken. Eerst de aantallen van voor 1600, en het vroegste werk in beide categorieën (Euclides, 1533, en Bijbel, 1506); dan de aantallen per decennium van de zeventiende eeuw.

Bij de Libri Mathematici staat het grootste aantal bij de jaren zestig, maar bij de Libri Miscellanei is dit anders: daar ligt het maximum bij de tachtiger jaren.
Toch moeten we niet denken dat de oudere Huygens zijn vak niet meer bijhield. Hij bleef op de hoogte van de nieuwste ontwikkelingen door brieven en tijdschriften (niet alle jaargangen hiervan zijn meegeteld), en hij bleef daarin aktief.

Favoriete auteurs

Nog even noem ik de achttien auteurs van wie Christiaan Huygens acht of meer boeken had (Math. + Misc.):

Boyle 8 + 12, Kepler 13, Euclides 10 + 1, Gassendi 8 + 1, Galilei 8, Wallis 7 + 1, Descartes 4 + 4, Hobbes 2 + 6.

Verder, bij de Miscellanei:
Bijbel 8 + Nieuw Testament 10, Bacon 15, Aristoteles 12, Grotius 12, G.J. Vossius 10, Tacitus 10, Ovidius 9, Seneca 9, Cicero 8, Plutarchus 8.

Tien of meer boeken zijn er van acht auteurs.

Printkonst

Tot slot van dit gedeelte de laatste pagina. Na 'Pakketten rare Printkonst' met honderden prenten en schilderijen, en meer dan honderd 'Portraitten van voornaeme Meesters' kwamen de 'rare Boecken van Printkonst', met nog acht op de vorige pagina.

Nummer 9 is een groot boek over Versailles, in te zien bij de British Library (^). Er staat bij: incompacti*), het was niet gebonden, evenmin als vier andere dergelijke boeken ter verheerlijking van Lodewijk XIV. De eigenaar vond ze misschien geen pronkstuk voor zijn boekenkast — maar anderzijds: ook 12 is niet gebonden, een Atlas van Mercator.

Aan het eind: curieuze pakketten met boekjes, en boekenkasten en -kisten.

In 1688 werd de veilingcatalogus uitgegeven van de bibliotheek van Constantijn Huygens sr. Hier is gebruik gemaakt van de herdruk uit 1903 (^).

Meer dan 3000 boeken staan vermeld, met de verdeling theologische, juridische, gemengde boeken, muziekboeken en diversen. Alles is ingetypt, en van ruim 600 werken op natuurwetenschappelijk gebied is er weer een alfabetische lijst op auteur.

Pagina 20 geeft een indruk van de diversiteit:
wiskunde,
rechten,
een dichtwerk over de zeevaart,
geschiedenis,
Ars magna, eerder genoemd [<]
...

Constanter

Intussen was mijn monnikenwerk niet onopgemerkt gebleven. Er kwam een bericht van de heer Verduin, die een nieuwe afbeelding van Christiaan Huygens gevonden heeft (^): hij was ook begonnen met het intypen van de veilingcatalogus uit 1695. Hij spoorde me aan om mijn werk bekend te maken aan de heer Leerintveld. Zo gedaan, en met veel interesse las ik diens artikel over boeken met op de titelpagina het woord Constanter, van de hand van Constantijn Huygens.
  'Magnificent paper: the library of Constantijn Huygens', in Quaerendo, 28 (1998), 165-184.

Na het overlijden van vader Constantijn, maart 1687, correspondeerden Constantijn jr. en Christiaan met elkaar over de veiling van de bibliotheek. De eerste schreef (^):

ik denk dat bezien moet worden of men niet zijn naam op het titelblad van de Catalogus zal zetten, hoewel de bibliotheek een beetje geplunderd is.

Op zekere dag, bij het staren naar het scherm, met weer een boek uit de Franse bibliotheek, was er opeens een schokje van herkenning. Daar stond iets geschreven: "Constanter 1670", op het titelblad van de Histoire naturelle van Moyse Charas (het komt tweemaal voor).

Het kon toegevoegd worden aan de lijst van boek-exemplaren die eigendom geweest zijn van Constantijn Huygens.
  Zie bij Kees Verduin, 'Constanter'.
  Ad Leerintveld, Ex libris: 'Constanter' (2009): lijst van 143.


Van de catalogus ziet u hier pagina 60, met kleine boekjes:

Daar staat een gedenkwaardige naam:
468 Jonston, Naturae constantia, dezelfde van de 'Natuurlijke historie' met de aurelia uit het begin van dit verhaal. Jonston werd vriend en volgeling van Comenius — zie 433; ditzelfde werk komt nog tweemaal voor.

Verder zien we verschillende onderwerpen, anatomie bij 426, insecten bij 457, en wiskunde: 441 Euclides; bij 467 zelfs een sinustabel, van Frans van Schooten sr.

Bij de Muziekboeken zien we allerlei auteurs,
psalmen van Claude Lejeune,
en van Jan (Pieterszoon) Sweelinck,
Dumont,
tabulaturen voor luit,
motetten,
Titelouze (orgel).

Duidelijk is dat Constantijn Huygens heel wat natuurwetenschappelijke kennis gehad kan hebben. Er zijn vrij veel boeken over sterrenkunde en optica, geneeskunde en botanie; 8 keer is er een Pharmacopeia.
  Zoon Christiaan zal ook wel wat bijgedragen hebben, zoals b.v. de 4 werken van Marci [<].

Een opvallend verschil met de vorige veilingcatalogus is (althans in mijn selectie): minder boeken van eenzelfde auteur. Er zijn er maar twee van wie 8 of meer boeken voorkomen. De kampioen is hier Gaspar Schott, met 11 werken, van magie tot geheimschrift, en dan volgt Campanella, met 8.
Vervolgens 7 van Bacon, en van Boyle, Margaret Cavendish of Lady Newcastle (van haar ook andere werken), Cureau de la Chambre, en: Euclides.
Zes zijn er van Vitruvius, vijf van Descartes, en van Gassendi, maar slechts twee van Galilei, en van Kepler. Verder is er acht keer een boekencatalogus.

Broer Constan­tijn

Wie denkt "nu hebben we het wel ongeveer gehad" moet zich schrap zetten, want dit was ongeveer de helft van de Huygens-boeken.

Er is nog de Bibliotheca Zuylichemiana van Constantijn jr, secretaris van Willem III, koning van Groot-Brittannië.
De afbeelding is van het exemplaar in Utrecht.

In 1701 verschenen de twee delen, een voor grote en een voor kleine boeken, in totaal 330 bladzijden!

De veiling werd gehouden op elf dagen, naar onderwerp, in deze volgorde:

Eerst theologen en juristen, dan botanici en naturalisten e.a. — de 'Medici' worden hier niet genoemd, maar ze zijn er wel.

Het onderstreepte is ingetypt. Er zijn 1379 folio's, 1570 quarto's, 1656 octavo's, 1089 duodecimo's.
En dan nog de Prohibiti, 27 verboden werken, zoals theologische werken: Faustus Socinus, en Religio medici van Thomas Browne.
Verder o.a.: Leven en sterven van Johan van Oldenbarnevelt, de Leviathan van Hobbes, en werken van Spinoza.

Opvallend is het grote aantal werken met afbeeldingen van planten en dieren, en van menselijke anatomie. Hier ziet u pagina 22 van deel 1:

Links in de marge staan prijzen, die heb ik niet overgenomen. Bovenaan Theophrastus; dik gedrukt Munting, en Dodoens; en onderaan Aldrovandi, van wie de 'aurelia' bij Jonston was, en van wie op de volgende bladzijde nog negen werken staan vermeld.

Constantijn Huygens jr had samengewerkt met Christiaan bij het slijpen van lenzen en bij het waarnemen met de telescoop. Dat hij ook theoretisch op de hoogte wilde zijn kan blijken uit het grote aantal werken van Kepler: 22. Van Boyle zijn er zelfs 34. Maar het is mogelijk dat veel hiervan uit de bibliotheek van Christiaan komen. Er is evenwel een tegenvoorbeeld: in 1655 kocht Frans van Schooten een boek van Kepler, Astronomia nova, op verzoek van Constantijn jr.  [O.C. I, 328]

En in diens Journaal staat bij 20 februari 1693 (^) dat hij van Boyle The General History of the Air kocht, toen hij in Engeland was en ervan hoorde — het was verschenen in 1692. Maar dit ontbreekt nu juist in de lange lijst van Boyle, terwijl het wel staat in de catalogus van Christiaan.

Het gegeven uit het Journaal werd gevonden in deel 5 van de serie Duizend jaar weer van J. Buisman; en ook dat Constantijn jr een exemplaar van de Philosophical Transactions kocht op 7 december 1695 (^), en nog enige op 29 december (elf jaargangen staan vermeld in de Bibliotheca Zuylichemiana). En nu kan het niet meer gaan om een presentje voor Christiaan, die was in dat jaar overleden op 8 juli.

Constantijn jr overleed in 1697. Daarna zijn nog boeken toegevoegd, zo'n twintig van de ca. 1000 in mijn selectie, voornamelijk op medisch gebied.

Op pagina 22 van deel 2 staan bovenaan twee boeken van 1700, bij 415 nog een, en bij 419 een rekenkundeboek van 1698.
Verder bijvoorbeeld:
Brief van G. Bidloo aan A. van Leeuwenhoek van 1698,
Galilei Systema cosmicum van 1699,
Rohault Tractatus Physicus van 1700.

Voor mij zijn nu in de eerste plaats van belang de volgende vragen:

• Wat vindt men van de vorm waarin ik de catalogi op het internet gezet heb; wat kan beter anders; en natuurlijk: welke fouten staan er in?
  
• Zijn er anderen die ermee verder willen gaan? Wie dat wil kan alles op een eigen website zetten, en de boeken op zijn of haar vakgebied behandelen (een theoloog, jurist, historicus, letterkundige ... met veel tijd).
  
• Wanneer komt de Bibliotheca Zuylichemiana geheel op het internet, met afbeeldingen van betere kwaliteit dan die ik u nu laat zien? Misschien komt iemand er dan wel toe om alles in te typen.
    In 2009 gevonden bij SNS (Scuola Normale Superiore di Pisa): index en pdf (later alles ingetypt).

• Welke relaties zijn er tussen de drie catalogi (1688, 1695, 1701):
  
  • zoals in 1687/88 de bibliotheek van vader Constantijn "een beetje geplunderd" is kan het ook gegaan zijn in 1695: misschien zijn boeken weggehaald voordat de veilingcatalogus werd opgesteld. In het Journaal van broer Constantijn staat niets hierover.
  • onopgeloste vragen zijn dus: hoe was de bibliotheek van Christiaan Huygens in de tijd voordat zijn vader overleed, en hoe aan het einde van zijn leven?
  Overigens woonde Christiaan Huygens in het huis van zijn vader (sept. 1681-'88), en hij zal diens boeken hebben kunnen gebruiken.
    Wellicht heeft Christiaan in 1687/8 wat van zijn overtollige boeken in vaders bibliotheek gezet.
• Welke boeken worden genoemd in brieven, van Christiaan, en van Constantijn sr. Bijvoorbeeld als de schrijver zijn boek toestuurde.
• Welke boeken staan er niet in, terwijl je ze wel zou verwachten; wat levert vergelijking met andere geleerdenbibliotheken.
    Zoals die van sir Thomas Browne (1711), Robert Hooke (1703), Henry Oldenburg.
• Wat valt er op te maken uit aanduidingen als 'ongebonden', 'in kalfsleer', 'Franse band', 'Engelse band'. En: wat is te zeggen over de financiële waarde van de boeken? In enkele exemplaren van de catalogus van 1701 staan prijzen vermeld (door mij nog niet overgenomen, de kopie was te onduidelijk).

• Hoe interessant is dit alles voor de ontwikkelde leek: gaat men wel eens zo'n oud boek lezen (jammer dat van de oude Engelse boeken zo weinig vrij beschikbaar is). Zelf heb ik met veel plezier gegrasduind in allerlei plaatjesboeken. Als er handzame leesapparaten komen — met 'elektronisch papier' — wordt dit zeker gemakkelijker.
    Facsimile, of ingetypt zoals bij Project Gutenberg.
    Met veel genoegen las ik Pseudodoxia Epidemica op het scherm, al weer zeven jaar geleden.
• Hoe gaat het verder met de zogenaamde hypertext: het is nu mogelijk om direct te verwijzen naar een pagina uit een boek, en deze na één klik voor ogen te stellen, of naar bibliotheekgegevens. In publikaties op het internet kan men daarvan gebruik maken bij literatuurlijsten en noten. Het wordt nog maar weinig toegepast.

U hebt iets gezien van mijn monnikenwerk, en van de verscheidenheid aan boeken in de Huygens-bibliotheken. Misschien ging het u teveel over onbekende namen en titels, en te weinig over inhoud. Daarom nu nog een stukje opleiding — de verleiding was niet te weerstaan — over wat Christiaan Huygens ons nog steeds te zeggen heeft.

Ter illustratie het volgende plaatje:
  Uit de Ned. vertaling Proeven ... (^).

De dubbele regen­boog, een feest voor het oog. Dit vind ik een van de mooiste plaatjes uit al die boeken, en Christiaan Huygens vond dit ook. Het geeft zo'n mooi voorbeeld van zijn methode:

'Experientia ac ratione' was de titel van de voordracht ter gelegenheid van de driehonderdvijftigste geboortedag van de 'Nederlandse Archimedes' (1979), van prof. Hooykaas [^] — bij wie ik zo'n vijftien jaar eerder college gevolgd had. Hij besprak daarin onder meer notities bij het boek van Baillet, 'Het leven van Descartes' (1693), door Christiaan Huygens opgeschreven. Met zijn scherpe blik oordeelt deze [O.C. X, 403]:

Mr. Descartes had de manier gevonden om zijn gissingen en verzinsels te laten aannemen voor waarheden. En aan degenen die zijn 'Beginselen van de filosofie' lazen overkwam zoiets als aan degenen die romans lezen, die behagen en dezelfde indruk maken als waarheidsgetrouwe verhalen. ...

Galilei ... heeft niet zoveel vermetelheid gehad of zoveel eigenwaan dat hij het wilde ondernemen alle natuurlijke oorzaken te verklaren, noch de ijdelheid om het hoofd van een secte te willen zijn. Hij was bescheiden en hield teveel van de waarheid ...

Maar M. Descartes, ... doordat hij wilde doen geloven de waarheid gevonden te hebben ... heeft hij iets gedaan dat zeer nadelig is voor de vooruitgang van de natuurfilosofie ...

Het mooiste wat hij gevonden heeft ... is de verklaring van de dubbele regenboog.

Huygens' notitie over het boek van Baillet besluit met:

Het is ook niet onverdiend, dat hij [Descartes] zoveel hoogachting verkregen heeft; want als we alleen beschouwen wat hij geschreven en gevonden heeft in de meetkunde en algebra, moet hij bekend staan als een grote geest.

Maar van zijn zeven regels over de botsing [<] ... was alleen de eerste goed. En Christiaan Huygens wist dit al omstreeks 1656 ['52]. Zeer onlangs vond ik nog iets moois dat hiermee verband houdt:

De afbeelding toont een kanttekening van zijn hand in een boek over beweging uit 1646 [p. 260], van een leerling van Honoré Fabri. Het boek komt voor in de catalogus van Christiaans boeken.

De onderstreepte regel zegt: "als twee bollen tegen elkaar stoten met even grote beweging, en als de grootste dubbel zo groot is, zal hij stil blijven staan bij het trefpunt". Maar Huygens schreef "Ik zeg dat het zo is: als elk van beide beweegt met drie snelheidseenheden, wordt degene die het dubbele is teruggeduwd met één eenheid; de andere met vijf".
  "Ego sic. Si uterque moveatur cum tribus gradibus velocitatis, is qui duplus est retroagitur cum uno gradu; reliquus cum quinque".

Met onze bewegingswetten kunnen we nu narekenen dat dit klopt. Het was een mooie opgave geweest voor een natuurkundeproefwerk in de vierde klas (kunnen ze dit nu nog?).

Het boek waarin deze kanttekening staat bevindt zich in Göttingen (^), en in deel 18 van de Oeuvres Complètes worden andere kanttekeningen besproken, maar niet deze [<].

Bij de titelpagina een schokje van herkenning: er staat iets geschreven, ... en jawel: Constanter 1647. Dit is geschreven door Constantijn Huygens! Weer een nieuwe voor de verzameling van de heer Leerintveld? Maar het staat in de 'Oeuvres', dus ik nam aan dat het geen nieuws was.

Er is nog iets onder geschreven:

'don. ...' betekent 'gift van ...', maar van wie?

Deel 18 van de volledige werken: in een brief komt het aan de orde, als het pas verschenen is [<].

Nog eens goed kijken: kan er staan ..., ja er staat ....*)

Saturnus

En nu de mooiste afbeelding van het 'door ondervinding en met de rede':

Afb. SIL.
 

U ziet in het midden de zon, met de kleine baan van de aarde. Daaromheen de baan van Saturnus, die evenals de aarde in schuine stand om de zon draait, met de as onder een constante hoek — toevallig ongeveer evenwijdig. En daar buiten steeds de gedaante waarin de planeet aan ons verschijnt.

Er waren astronomen die al veel langer waarnemingen hadden gedaan (^), en sommigen hadden de vreemdste theorieën opgesteld over de uitsteeksels [<], ook wel 'oren' of 'hengsels' genoemd. Maar "Christianus Hugenius Zulichemii, Constantini filius" (de zoon van Constantijn, zoals hij zich noemt op het titelblad) ontdekte met zijn scherpe geestesblik in korte tijd de juiste verklaring: een ring.
  Systema Saturnium in het Nederlands: Christiaan Huygens Web.
  A. van Helden, 'Saturn and his Anses', in: Journ. Hist. Astr., 5 (1974) 105-121 en '"Annulo Cingitur": The Solution to the Problem of Saturn', ibid. 155-174.  (^)
  P. Harting (1868), p. 22: "Hoe is Huygens tot die verklaring gekomen? Geenszins door de bloote waarneming. ... Bij hem was het oog des geestes nog scherper dan het ligchamelijk oog."

Tot besluit

Dit was mijn verhaal over boeken uit de bibliotheek van Christiaan Huygens, en over het digitaliseren van de veilingcatalogus uit 1695.°)

• De inleiding begon met Jacob van Maerlant en Aristoteles, en een voetnoot over de onbekende 'aurelia' was er de aanleiding van dat de catalogus nu op het internet staat. Bij de rondleiding zag u enkele bladzijden, en hoorde u over misleidingen en herleidingen, met voorbeelden van de snel gegroeide mogelijkheden van het wereldwijde web.
• De catalogus vermeldt boeken over bijna elk denkbaar onderwerp, en in bijna elke denkbare taal; veel ervan zijn gedrukt in de tachtiger jaren van de zeventiende eeuw. Onder begeleiding van nog twee catalogi kunnen we concluderen dat er waarschijnlijk boeken bij zijn uit de bibliotheek van vader Constantijn Huygens, en dat misschien boeken ontbreken, die wel voorkomen in de Bibliotheca Zuylichemiana.
• Veel vragen kunnen afgeleid worden uit de drie catalogi; en ook uit de nieuwe werkomgeving, het internet.

De opleiding die Christiaan Huygens ons nog steeds kan geven is misschien bovenal, dat hij de weg heeft gewezen voor wie mooie verhalen en wollige taal niet zomaar wil geloven: de weg van de redelijkheid. Hij kon zich vrolijk maken over bombast, en vroeg in een brief aan Chapelain verschoning van de gebruikelijke Franse plichtplegingen (^), en kreeg die ook. Wat hij in de wiskunde het beste vond, was: een elegant bewijs, en: de toepassing, "voor het opdelven van enige waarheden in natuurkundige of andere zaken" (^).

Vader was diplomaat, en moest zekerheid geven aan twijfelaars. Christiaan zei in de in het begin genoemde 'Bespiegelingen' (^):

... zekerheid is niet goed te vestigen op klaar en duidelijk inzicht. Het blijkt namelijk dat er van deze klaarheid en duidelijkheid om zo te zeggen verschillende graden zijn.

Er is reden genoeg voor mij om door te gaan met het monnikenwerk van intypen en vertalen: het lijkt me belangrijk dat de denkwereld van Christiaan Huygens voor meer mensen toegankelijk gemaakt wordt. Niet alleen toont hij de rede als leidsnoer, hij ziet ook de beperking ervan.
Dit wordt heel duidelijk in de notities 'Over zaken waarin de rede niet doordringt' (1690): de rede is een goed hulpmiddel, maar niet voor elk probleem geschikt. Opmerkelijk is hier de laatste notitie (^):

Wij hebben niet de vrijheid te denken en te willen zoals we ons voorstellen, maar al onze gedachten worden aaneengeschakeld, en gaan noodzakelijk van de ene naar de andere, hoewel het ons toeschijnt dat we er ten volle over beschikken. Ze gaan hun gangetje, tenzij nieuwe dingen ze afleiden en andere wegen doen inslaan.

Dat dus alles wat gebeurd is, en wat gebeurt, niet anders dan zo had kunnen geschieden.
Dit is de beste remedie opdat niet iets van wat we gedaan hebben ons spijt, of wroeging geeft, of dat een onverstandige gedraging verdriet brengt. Daardoor moeten we evenwel geenszins afgehouden worden van de dingen die gedaan moeten worden ...