Orgelconcerten te Breukelen

De Protestantse Gemeente Breukelen beschikt over twee kerkgebouwen, de 'oude' Pieterskerk (15e eeuw en later) en de 'nieuwe' Pauluskerk (1909). In de Pieterskerk staat het fraaie Bätz-orgel (1787), het orgel in de Pauluskerk is in zijn laatste gedaante van De Koff (1870). In beide kerken worden orgelconcerten gegeven. Zie: Vrienden van de Pieterskerk en: jaarprogramma Pauluskerk. 2022 Nieuwjaarsconcert, zondag 1 januari 2023, 15.00 h, Jan Pieter Karman, Pauluskerk: Johann Sebastian Bach, John Stanley, Alexandre-Pierre-François Boëly, Léon Boëllmann. Open Monumentendag, zaterdag 10 september, 16.00 h, Jan Pieter Karman, Pieterskerk Preludium in d-klein — Johann Pachelbel Twee variaties over "Es ist gewißlich an der Zeit" — J.Pzn Sweelinck Andantino in g-klein (ca. 1856) — César Franck Koraalbewerking "Herzlich thut mich verlangen" (BWV 727) — Joh. Seb. Bach Cornet-Voluntary in d-klein (Opus 5 Nr. 2) — John Stanley Koraalbewerking "Vater unser im Himmelreich" (BWV 683) — J. S. Bach Preludium en Fuga in C-groot (BWV 553) — Joh. Seb. Bach Twaalf partita's over "Freu dich sehr, o meine Seele" — Georg Böhm Orgelsonate nr. 2 in c-klein — Felix Mendelssohn-Bartholdy. Dit programma wordt herhaald op zondag 16 oktober om 15.00 uur in de Pauluskerk. Marktconcerten vanaf 1 juli: 9 vrijdagen in juli, augustus, september; Pieterskerk. Zie: Vrienden van de Pieterskerk. - maandag 6 juni, 15.00 h: Jan Pieter Karman, Pauluskerk, Benefietconcert Oekraïne. Pinksterkoralen 1] Fantasia over 'Komm, heiliger Geist, Herre Gott'  (BWV 651)   Johann Sebastian Bach  (1685-1750) 2] 'Komm, heiliger Geist, Herre Gott' - alio modo  (BWV 652)   Johann Sebastian Bach 3] 'Veni Creator Spiritus'   - Prélude, en taille, à 5   - Fugue, à 5   Nicolas de Grigny  (1672-1703) 4] 'Komm, Gott Schöpfer, heiliger Geist'  (BWV 667)   Johann Sebastian Bach Werken van César Franck  (1822-1890) 5] Prélude, Fugue et Variation  in b-klein   (Six pi�ces Nr. 3) 6] Cantabile  in B-groot  (Trois pièces Nr. 2) 7] Choral III  in a-klein  (Trois chorals Nr. 3) - zondag 1 mei, 15.00 h: Jan Pieter Karman, Pauluskerk, Bachconcert.   Werken van J. S. Bach en C. Franck. - zondag 27 maart, 15.00 h: Jan Pieter Karman, Pauluskerk, orgelconcert (was gepland voor 1 januari).   J. Stanley - Trumpet-Voluntary,   J. S. Bach - Pastorale, 'In dir ist Freude',   C. Franck - 3e Choral,   L. Boëllmann - Suite Gothique.

bij: 'Psalm 151' (zie ook Stuttgarter Psalter)
Pusillus eram inter fratres meos et adolescentior in domo patris mei pascebam oves patris mei. Manus meae fecerunt organum et digiti mei aptaverunt psalterium.		Klein was ik onder mijn broers en opgroeiend in het huis van mijn vader weidde ik mijn vaders schapen. Mijn handen maakten een organum en mijn vingers stemden een psalterium.

'Organum' volgens Isaac Vossius,
(De poematum cantu ..., Oxford 1673, p. 100)

2 cilinders met zuigers en klepjes (zoals fietspompen);
ertussen een koperen halve bol die kan stijgen,
onder water (beter luchtdicht);
lucht door middelste buis naar de lade, waarop de pijpen komen.

Nicolaikerk, 1120 ... eene, in der tijd, door den heer Limburg, in leven orgelmaker te Utrecht, gegeven verklaring, bij welke hij betuigde, onder het afbreken van een zeer oud orgel in de Nicolaikerk te Utrecht, het jaartal van deszelfs vervaardiging gevonden te hebben op het groot manuaal, zijnde 1120; hetwelk zoo onvolledig was van zamenstel, dat men er geene registers of schuiven, alleen twaalf reijen pijpen in vond, de grootste prestant waarvan was 12 voet (oude Rijnlandsche maat). In: J. Berman, Beschrijving van de St. Lievens Monsterkerk, te Zierikzee, Op de 7 october 1832, door brand ten eenemale verwoest (1834), p. 20. Zie ook: Tijdschrift Ver. Noord-Ned. Muziekgeschiedenis, deel II (1887), p. 196. En: W. H. Thijsse, Zeven eeuwen Nederlandse muziek (1949), p. 39.

De orgelmaker is één van de kinderen van Mercurius in [Die sieben Planeten], ca. 1450 ... Sy sind wolgelert schriber.: Goldschmid maler und bildschnider: Orgeln machen und orgloggen fin: Zu mancherhand sy listig sind.: Ir fründe ni in wenig hilfig sind.: Arbaitsam sind mercurius kind'. Tekst in: Deutsches Museum ..., I (Jena 1842), p. 251.

Arnolt Schlick Spiegel der Orgelmacher und Organisten, 1511 Met wat puzzelen valt er heel wat te leren uit dit boekje (herdruk 1869, index op p. 82): H. 1, p. 82 (13): Das erst Capitel. Das man warnem wo das werck zü stellen sey ... H. 2, p. 84 (15): [von der mensur der pfeiffen] ... grossen wercken daran die grösst pfeiff. XX. XXIV. oder. XXX. schuh leng het ... nit woll underschiedlich zü hören was daruff gespilt wirt ... Auch die organisten nit so frey oder geweltig yr ubung daruff zuvolbringen ... p. 85 (16): ... zü einem zimlich kleinen werck wolt ich raten die vorig bezeichnet moss. XVI. theill [16 x 47/8 Zoll = 6,5 voet] ... ... so man das pedall zü hilff het daruff man zwo oder drey stim, dar zü ym manual fier, das sein miteinander Syben spiln mag ... H. 3, p. 88 (21): [die Werk den Organisten brüchlich zü machen] ... das das clavir des manuals xxiiij claves naturales, vier fa, vier la, das sein dry octaven, unnd ein tertz perfect, hab und nit zü weit, oder so breyt claves als die alten vor zeitten gemacht haben oder auch so eng und schmall wie dan in etlichen wercken funden werden, als solten kinder dar uff spiln ... p. 89: Unnd sollen die semitonien nit zü dün oder zü nieder sein ... p. 90 (23): In dem Pedall ... zwelff claves naturales sampt den semitonien dar zwischen ... p. 92 (26): ... die clavir des manuals und pedals sollen zimlicher höch uber einander sein, das der organist nit mit den knywen an das manual stoss. Nemlich so es zwey clavir sein ... p. 93 (28): ... die clavir als das manual und pedal recht uber einander zü ordinieren ... das der clavir eins nit zü vill uff die recht, oder die linck seyt gericht werdt, sonder gleich. ... Als ich dan vor zweintzig jaren in niederlandt an eim werck funden hab ... H. 4, p. 94 (29): Das fierd capitel sagt von den pfeiffen ... ... dann das bley leichtlich von feuchtigckeit rost empfacht fallen löcher darein. Item es ist weich und mürb, dess halben im ratten und meüss meer schaden thünt mit yren beissen und umbstossen, wan dem zyn [tin]. H. 5, p. 95 (31): Das funfft capitel ist von den Registern, vill register zü machen sein nit löblich ... viij. oder. ix. gut register ... p. 97 (34): Ich red mit herlaub es wirt vil versucht ytz das, dan ein anders. Es ist gut lernen in frembden kosten, do mann umb den lon nit sorg, und materialien genung hat. H. 6, p. 98 (36): Das sechst Capitell sagt von der mixtur ... H. 7, p. 99 (37): Das sybent capitel sagt, das ein iglicher chor in ym selbs lüter und gerad [rein und gleichmässig], auch die chör all gegen ein ander von unden an biss oben hinuss recht proporcionirt sein sollen ... H. 8, p. 100 (38): Das acht capitel ist von stymmen der orgell unnd zü welcher zeit es zü thün ... p. 101 (40): Dan kein werck der orgell ... des gleichen ander instrumenten musicalia ... die semitonien haben keins durch uss an allenn ortten recht in gezogen oder concordirt werden mag. ... ist ein werck gemacht worden das hett doppel semitonien ym manual und pedal ... es war aber vergeben und umb sunst, nit zü brüchen. ... fach an in ffaut jm manual sein quint ascendendo effaut, die mach man dar zü nitt hoch genug, oder gantz gerade in. sonder etwas in die niedere schweben. so vil das gehör leyden mag ... H. 9, p. 105 (47): Das neünd capitel sagt von der Laden ... H. 10, p. 108 (51): Das zehendt capitel Von dem windt ... p. 108 (52): ... zü eim werck, der gross, fornen ym zweitten capittel bestympt und bezeichnet. acht ich not fünff oder sechs belg, yeder neün oder zehen schuch lang, und bey drey schuchen breit ... p. 109 (52): ... das die belg sanfft geen nit schücken oder stossen das mann es allwege an den pfeiffen hör wan die belg uff oder nieder gen. p. 109 (53): ... sol man auch die belg schmirn vor die radten und meüss das die belg gantz und ungeletzt blieben, wie oder die schmir zü machen sei lass ich auch rüwen biss uff ein ander zeyt. p. 110 (54): ... und ist nit gut noch fürtreglich. als etlich meyn die werck zü sparn nit dar uff spiln, da mitt sie langwirig sein, sonder sie teglich uben ... p. 111 (56): ... das vil werck verderbt werden, ist kein wonder, wo man nit vor hin frag und rat hat eins geschickten geübten organisten ... Overzicht in het Engels, van David Rumsey (organist, organ consultant): important early 16th century treatise on organ building. In het Nederlands: Master thesis van Hugo Bakker, 2012.

Blaas-tuyg Salomon van Til, Digt- Sang- en Speel-Konst, 1692 P. 56:   Speel-konst met Blaas-tuyg.     §. 2.  Het Blaas-tuyg ... verstrekt voor een konstig uytbeeltsel van de mensche-keel, die sy ten aldernaasten na bootst: haar maaksel is gegront op die aanmerking, dat een geperste lugt, gedwongen om door enge buysen, of wegen te loopen, bequaam is om geluyd te slaan; 't geen elk mensch dagelijks in sijn eygen adem-pijp kan ontwaar werden; waar in de uytgaande lugt sprekende wert, by aldien deselve door dwang-spieren slegts benootsaakt wert een enge weg door te streven. By wat gelegentheyt de eerste vinder van Pijp of Fluyt op die aanmerking gevallen is, wert meer gegist, als geweten. ...     §. 3.  De Grieken en Romeynen hebben, om dat de eerste Vinder van 't Blaas-tuyg by haar 't soek was, hun na boven begeven, en na hun gewoonte, daar haar de Historie beswijkt, sig tot beuselen en verdigten verledigt. Dese dan schrijven de uytvinding van dit Speel-tuyg aan hun Afgodinne Minerva toe ...     §. 4.  Beter berigt geeft ons, (die 't geluk hebben van Christenen te zijn) de Heylige Schrift; uyt welke blijken kan, dat het Pijp-werk al voor de Sond-vloed uytgevonden is, terwijl Moses Jubal Lamechs Soon de Vader noemt van alle die Orgelen behandelen. Gen. 4: 21. 't Grondwoord .. van onse geleerde Taalsmannen door Orgelen vertaalt, betekent uyt sijn geboorte een aantreckelijk Speel-tuyg; 't geen soo veel vermogens door sijn lieffelijkheydt heeft, dat hun hoorders seer ligtelijk daar op verslingert werden. En dewyl aan dit Speel-tuyg tot onderscheyding van Harp en Trommel een stemme toegeschreven wert ... Soo meenen wy gronds genoeg te hebben, om te oordeelen, dat wy op 't Pijp-werk gewesen worden. ...     §. 5.  't Geen in alle eerst gevonden konsten stant grijpt, is, dat haar beginselen in den eersten aanvang eenvoudig zijn, maar met de tijd seer beschaaft werden ...     §. 6.  De Groote Pijpen, 't zy kromme of rechte ... Bazuynen ... Trompetten ... Hoornen ...     §. 7.  De kleyne slag van Pijpen (voor de Musicanten en hare melodie verordent) waren in ruymte en lengte verschillende, na dat men fijnder of grover stem begeerde. Die van gelijke ruymte, maar ongelijke lengte, verschilden alleen in toonen. Daar uyt wiert de Herders Fluyt geboren ... ... dit juiste seven-tal der Pijpen beantwoorde de seven stemtrappen in de Sang-konst ... Dese vond wert aan Pan een gewaande Bos-god en patroon der Herderen toegeeygent. ...     §. 8.  Uyt sulke pijpen bestaat ook de Wind-orgel, behalven dat sy uyt welgeklopt loot, of ander metaal, op vereyschte maat van dunte, lengte en wijdte, boven een welgeslooten wind-vang geplaatst (die by de konstenaars het secreet genaamt werd) de wind uyt een blaas-balk ontfangen, en onder door het behulp van klawieren soodanig op hun beurt geopent werden, dat elk sijn geluyt na eysch der sang-wetten uytgeeft, om een aangename melodie te verschaffen. Aangaande desselfs oudheyd soo is bekent, dat Cassiodorus een schrijver van de seste Eeuw, haar gestalte, gelijkvormig met de hedensdaagsche regt getroffen heeft, als hy aan 't Orgel boven een menigte van pijpen, ook blaas-balken toeschrijft, die overvloedig wind daar in drijven, en houtene tongen of klappen, dewelke door de vingeren nedergedrukt werden. ...     [ Hij geeft een citaat uit: 'ad Psalmum CL', zonder verdere bronvermelding. Zie: Opera omnia (1679) 1, p. 501-2, en een manuscript uit de 9e eeuw: Bildnr. 570 (halverwege 2e kolom). Moderne vertaling in: G.J.M. Bartelink, 'Het pneumatisch orgel in teksten uit de late oudheid', in Hermeneus, 45-2 (1973), p. 123.]

2018

Marktconcerten: elke vrijdag in juli en augustus, 12.45 - ca. 13.15 uur. 5 mei - Bevrijdingsconcert, laatste concert t.b.v. de restauratie van het Bätz-orgel, met orgelwerken van Mozart en Mendelssohn. 1 januari - Nieuwjaarsconcert in de historische Pieterskerk, en dus op het fraai-klinkende Bätz-orgel. Jan Pieter Karman speelt dan feestelijk en geliefd werk, niet alleen van Bach en Handel, maar ook van Dandrieu, Pachelbel, Walther, Wesley en Stanley. Enkele titels: van Bach: Wachet auf ruft uns die Stimme en In Dir ist Freude; van Handel: het Halleluja-koor uit de Messiah en het Concerto 'de Koekoek en de Nachtegaal; van Pachelbel Wie schön leuchtet der Morgenstern. Verder o.a. een Noël van Dandrieu, en Voluntaries van Wesley en Stanley. Aan het slot een feestelijk Concerto van Bach, de Fantasia. Zie het programma. Collecte bij de uitgang t.b.v. orgelrestauratie.

Sinds 2000 is Jan Pieter Karman als organist verbonden aan de Protestantse Gemeente te Breukelen, voor diensten in de Pieterskerk. Zijn orgelstudie heeft hij gedaan aan de conservatoria van Arnhem (diploma's docerend musicus orgel en kerkmuziek), Den Haag (aantekening improvisatie) en Amsterdam (diploma uitvoerend musicus orgel). Daarna de muziekstudies afgerond met het doctoraal muziekwetenschap in Utrecht (1995). Hij was finalist bij diverse interpretatie- en improvisatie­concoursen (met als laatste Haarlem in 1996). Hij geeft al vele jaren regelmatig orgelconcerten in de beide kerken van de PGB, op het De Koff-orgel van de Pauluskerk en het Bätz-orgel van de Pieterskerk. 2019 - zaterdag 14 december, Pieterskerk, Straatweg 59 (Bach-concert). Marktconcerten: elke vrijdag in juli en augustus, op het gerestaureerde Bätz-orgel in de Pieterskerk. - Zondag 6 oktober 2019, Pauluskerk, Straatweg 37 (Bach-concert). - Zondag 23 juni, 15.00 uur: Jan Pieter Karman speelt werken van Buxtehude in de Pauluskerk. - Zaterdag 15 juni, 12.00 uur, 14.00 uur en 16.00 uur: Ode aan Peter door Jan Willem Achterkamp, in de Pieterskerk. - 1 januari, Nieuwjaarsconcert door Jan Pieter Karman in de Pauluskerk. 2020 zaterdag 12 december, 20 h, Diederik Bos, Pauluskerk, "Dat wat niet in een kerkdienst past", YouTube. zondag 4 oktober, 15 h, Jan Pieter Karman, Pauluskerk: werken van J.S. Bach, Toccata en Fuga in F; 'O Gott, du frommer Gott'; 1e triosonate; 'Von Gott will ich nicht lassen', 'Diess sind die heil'gen zehn Gebot'. Monumentendag, 12 september, 16 h: - Joost van Beek, 'Het orgel danst', Pieterskerk. Nog enige tijd te beluisteren op Kerkomroep. Marktconcerten: - elke vrijdag in juli en augustus, Pieterskerk. Jan Pieter Karman: - 28 juni 2020 (YouTube), Pieterskerk. - zondag 3 mei 2020 (YouTube), Pauluskerk. - woensdag 1 januari 2020 (nieuwjaarsconcert), Pauluskerk. 2021 - zondag 3 oktober, 15.00 h: Jan Pieter Karman, Pauluskerk, orgelwerken in 'd' (dorisch / klein / groot), van Pachelbel, Sweelinck, Zipoli, Böhm, Stanley, J.S. Bach, Mendelssohn, Reger - zondag 8 augustus, 13.30 h: idem, Bachconcert. Toccata, Adagio en Fuga in C; drie koraalbewerkingen; Concerto in C; Preludium, Largo en Fuga in C. Marktconcerten: - 9 vrijdagen in juli, augustus, september; Pieterskerk. Zie: Vrienden van de Pieterskerk. zondag 2 mei, 15 h, Jan Pieter Karman, Pauluskerk: muziek van na 1800, o.a. César Franck en Max Reger. vrijdag 1 januari, 15 h, Jan Pieter Karman, Pauluskerk: nieuwjaarsconcert, zonder publiek, YouTube o.a. Suite Gothique van Boëllmann.