Home | Beeckman | Appendices | Index

Invallen , stapels papier , ordening , boek , van wie , voor wie , postuum , editie


Isack Beeckman - manuscript

C. de Waard, Journal tenu par Isaac Beeckman de 1604 à 1634

Tome I: 1604 - 1619 , Note sur le manuscrit

[ Uittreksel; zie ook 'Avertissement', p. XXXV. ]



[ XXV ]

Invallen

In het begin maakte Beeckman twee soorten notities:
  • uittreksels en eigen opstellen, zoals blijkt uit:
    • I, 135:  Thuis gekomen plukte ik ziektesymptomen uit boeken ..., beschreef ...
    • I, 138:  Thuis gekomen ... beschreef ik ... verhandelingen ... ordende ik de symptomen
    • I, 219:  Fernelius verslinden ... aantekenen ... ook in andere volgorde zetten
  • invallen bij het lezen, bij het denken en bij gesprekken
    • II, 100:  ... opschrijven wat vanzelf in gedachten komt, zoals ik tot nu toe gedaan heb ...
Hij hield ze gescheiden:
  • want:
    • I, 112:  "Hetgene ick in desen boeck scrive, is hetgene ick niet gelesen noch gehoert en hebbe oft staet er by."
    • I, 126:  ... dit apart in een ander boek bijeenbrengen, wat wij al doen.
    • II, 188:  want hier hoort niets gezet te worden dan eigen overwegingen.
Alleen de aantekeningen van de tweede soort zijn bewaard gebleven.
Deze invallen werden genoteerd:
  • op losse blaadjes:
    • I, 14 n1:  op fol. 5v *) is een briefje geplakt, met op de achterkant iets over lenzen, misschien deels die van fol. 5r (I, 13)
  • in een 'tafelboeckje':
    • I, 87:  "Hier moesten noch eenighe observatien ende meditatien staen, die ick onvoorsiens verbrandt hebbe, met degene, die ick al uytgeschreven hadde."
    • I, 134:  "Als ick dit oversette, soo moet ick gedencken dat ick den ouderdom van alle onse susters ende broders in minen chaos oock stelle"
    • III, 330:  "Dit hadde ick so in myn tafelboeckxken gestelt, doch hebbe vergeten waertoe ick dat besighen wilde".
De aantekeningen werden in het net uitgeschreven op een aantal daartoe bestemde bladen. Op sommige ervan staat bovenaan een titel in andere inkt (ouder, naar het schijnt) zonder verband met het geschrevene, zoals in het begin: Deus, Spiritus boni, Spiritus mali, Fides et religio, Fides historica, Superstitio; en later: Navigatio, Agricultura, Divitiae.

Misschien is zo ook de titel van het manuscript 'Loci communes, Anno 1604' te verklaren. Beeckman kan als 15/16-jarige begonnen zijn met iets dat studenten wel meer deden, maar waarschijnlijk heeft hij veel van zijn eerste aantekeningen niet opgenomen: aan het eind van de eerste foliopagina zijn we al in 1608 of 1610.


*)  De folionummers zijn in het digitale Journaal niet zichtbaar, maar ze staan wel in de 'broncode' (r: recto, v: verso, scheiding: vertikale streep |). De Waard paste de folionummering aan. (Briefje van Du Fos, 'Purgativum', in IV.)

[ XXVI ]

Stapels papier

In het omvangrijke manuscript (ca. 500 bladen) zijn de volgende dossiers te onderscheiden:
  1. Fol. 1 - 47:  van 1604 tot dec. 1616.
    In Beeckmans eigen handschrift. Er is een verwijzing uit 1618 (I, 186, fol. 77r) naar "fol. 10 van het eerste deel van dit boek". Hieruit volgt dat er toen een afgerond deel was.

  2. Fol. 48 - 79:  dec. 1616 - lente 1618.
    De eerste vijf pagina's waren eerst blanco gelaten, er staan familiegegevens op. De rest is in ander handschrift, met latere aanvullingen.

  3. Fol. 80 - 126:  lente 1618 - lente 1619.
    De kopiist eindigde op 119v midden in een notitie (zie verder na 5). De bladen waren in de zomer van 1618 nog niet genummerd (I, 201), maar kort daarna wel.
Waarschijnlijk in verband met de veelvuldige verplaatsingen van de auteur werd het overschrijven pas veel later hervat in een nieuw dossier. Beeckman zelf werkte hieraan. De Waard geeft een facsimile van fol. 178bis.r, in zijn handschrift.
  1. Fol. 116bis - 224:  van 20 april 1620 (huwelijksdag) tot okt. 1624.
    Aan het eind: uittreksels uit Stevins papieren (al genoemd op 194r: II, 291), vervolgd in 9.
    Dit dossier volgt op 3, zoals blijkt uit het volgende.
    - Tot en met fol. 153bis is de pagina verdeeld in twee kolommen, met soms bovenaan een titel (de laatste drie zijn Metallum, Vita, Mors). Dit is verder alleen te vinden in 1 t/m 3.
    - Verwijzingen geven aan dat er al genummerd was: aug. 1620 naar 118, sept. 1620 naar 143, en dec. 1620 naar 152. Pas later is er een minder precieze verwijzing: dec. 1622 "abhinc paginâ quintâ" (de vijfde pagina vanaf hier).

  2. Fol. 239 - 267:  okt. 1624 - 24 april 1627 (vertrek uit Rotterdam).
    Hier vindt men de verwijzingen "pag. 3" en "zie voorgaande pag.", en zelfs "siet fol. 242" naar een oudere nummering die nog te onderscheiden is: de nummering was in aug./sept. 1626 nog niet definitief (vgl. de nummers van 9). Aan het eind bleven twee ongenummerde bladen leeg.

[ XXVII ]

Ordening

In dec. 1626 schrijft Beeckman dat hij zijn papieren op orde wil brengen (261v, II, 377: "in ordinem redacturus"). Het schijnt dat hij toen de pakketten 2 en 3, met notitieboekjes, gegeven heeft aan een andere kopiist, die te herkennen is aan een gotisch handschrift. Deze bewerkte fol. 50 - 119v: ontbrekende woorden en figuren voegde hij toe, enkele notities maakte hij af. Hij completeerde pakket 3, en ging verder met:
  1. Fol. 127 - 139:  juni - nov. 1619 (vertrek naar Utrecht). Aansluitend op 3, vervolg in 8.
    Fol. 140 heeft op de achterkant, ondersteboven: "Isaacus Jacobus Bekemanus".

  2. Fol. 268 - 280v:  het 'Collegium mechanicum' te Rotterdam, aug. 1626 - febr. 1627.
    Fol. 281:  correspondentie 1613 (Jeremia van Laren); geschrift van Rudulph Snellius.
    Fol. 282r - 287r:  documenten betreffende het verblijf te Caen in 1618.
    Fol. 287v - 290v:  correspondentie met Descartes in 1619.
    Een aantal bladen bleef nog over, en later schreef dezelfde kopiist:
    Fol. 292r - 294r:  inaugurele rede te Dordrecht, juni 1627.
Alle genoemde pakketten hebben dezelfde papiersoort. Waarschijnlijk omstreeks de verhuizing naar Dordrecht (mei 1627) schafte Beeckman andersoortig papier aan. De laatste kopiist beschreef hiervan (141 bleef leeg):
  1. Fol. 142 - 159v:  nov. 1619 - 20 april 1620. Sluit aan op 6, vervolg in 4.
    Fol. 159v, 160r:  over de kettinglijn.
    Fol. 160v - 178v:  kopie van diverse geschriften van Descartes, eind 1618 ontvangen.
    (De nummering in het manuscript, 115 - 178, was al gebruikt in pakket 4. Daar werd nog hernummerd: van 116 naar 179, maar de fout was onherstelbaar. Vandaar nu: 116bis in 4.)

  2. Fol. 225 - 238:  uittreksels uit Stevins papieren, aansluitend op 4.
    Fol. 234 - 238:  eerst leeg, later familiegegevens.
In afwachting van zijn kopieën begon Beeckman in Dordrecht met fol. 297, op het nieuwe papier. Hij wilde graag een chronologische volgorde, maar die was al doorbroken. Familiegegevens in pakket 2 werden aangevuld (op 49v, 50r), en in april 1628 onderbrak hij de nieuwe serie voor dergelijke gegevens (314v, 315r).

[ XXVIII ]
Verwijzingen uit deze tijd geven aan dat er een nieuw begin was gemaakt:
  • 297r:  "Van dese materie is veel ende dickwils gesproken int voorgaende boeck"
  • 301r:  "vide quae de hac re in alio libro latius notavi" (zie wat ik hierover in het andere boek uitgebreider heb opgeschreven)
  • 301r:  "daer ick int ander boeck van geschreven hebbe".

Een boek

In juni 1628 bracht Beeckman alles naar een binder (320r), met daarbij een dik pakket onbeschreven papier voor toekomstige aantekeningen. Het oude formaat werd iets verkleind (alles werd 24,2 cm x 36,3 cm), en er kwam een mooie kalfsleren band omheen, met een dubbele koperen sluiting en koperen ornamenten op de hoeken. Hierna wordt alleen nog verwezen naar 'dit boek' (zoals "huic libro insertum" op fol. 333r).

In het gebonden boek zal Beeckman met plezier gebladerd hebben. Hij bracht nog kleine correcties aan, vooral in de gedeelten van de kopiisten. Nu schreef hij ook de toelichtende aantekeningen in de marge*). Dat deze van latere datum zijn blijkt uit het woord 'microscopium' bij notities uit 1620 en 1624 (II, 298): het werd toen nog niet gebruikt. Ook is geen van de marge-aantekeningen aangetast bij het verkleinen van de bladen. En de inkt heeft dezelfde kleur als die van de tekst in het laatste deel.

In het laatste deel van zijn manuscript doorbreekt Beeckman nog enkele malen de chronologische volgorde:

  • 360r:  zonsverduistering van 10 juni 1630
  • 294v - 295v:  brief van Drebbel, gekopieerd in maart 1631
  • 424v - 426r:  ziekte van de moeder van Jan de Witt, en van een eigen zwager (1633)
  • 436v - 437r, 439v - 440r:  ziekte van vriend, burgemeester Van Berckel
  • vanaf 422v:  aantekeningen over het slijpen van lenzen staan apart.

x*)  De marge-teksten staan in het digitale Journaal in kleinere letter onder een toegevoegd kopje.

[ XXIX ]
Beeckman stopte met zijn gewone aantekeningen in november 1634 (fol. 459r). Daarna komen er nog opmerkingen over het slijpen van lenzen, tot 9 nov. 1635. Aantekeningen over zijn familie — door De Waard aangetroffen in verzegelde toestand (op 234v - 238v) — gaan tot 9 mei 1637, tien dagen voor zijn dood. Het is waarschijnlijk dat notitieboekjes uit de laatste drie jaren verloren zijn gegaan.


Van wie

Verscheidene malen verzekert Beeckman dat hij altijd zijn bronnen noemt, een gewoonte die des te meer te prijzen is omdat plagiaat onder geleerden toen niets bijzonders was.
  • Fol. 51v (I, 112):  "Hetgene ick in desen boeck scrive, is hetgene ick niet gelesen noch gehoert en hebbe oft staet er by. Ende al hebbe ick wel naederhant veel dingen daervan gelesen oft gehoret, soo laet ick het nochtans staen om niet te kladden ende te toenen, wat een agterdeel dat het is goede meesters te missen"
  • Fol. 56r (I, 126):  met vermelding van de auteur
  • Fol. 321v (III, 67):  want je ziet dat ik ook onontwikkelden, ja zelfs kinderen en oude vrouwtjes citeer en hen allen noem ... Wat ik schrijf moet door niemand bewonderd worden, als hij toevallig gezien heeft dat ik iets aan mezelf toeschrijf dat het mijne niet is ...
Dit laatste werd geschreven toen de auteur enkele van zijn eigen gedachten aantrof bij Zarlino. Zo kon hij ook zijn eigen rechten veilig stellen bij het lezen van Basson (177bis.v), Kepler (321rv, 324r, 336r), Galileï (388r) en Benedetti (409r).

[ XXX ]

Voor wie

Hoewel Beeckman veel moeite deed om zijn 'meditaties' te bewaren, dacht hij niet aan publicatie. Bij het ordenen in dec. 1626, toen het vaderland in moeilijkheden was na de dood van prins Maurits, schreef hij (fol. 261v, II, 377):

... geen besluit dat ze ooit uitgegeven worden, want als er iets afkeurenswaardigs in wordt gevonden, wordt de auteur berispt.

... mijn gevoelen is om al dit verzamelde werk alleen aan mijn vrienden te geven, en, opdat het niet in handen valt van vijanden des vaderlands, in de Belgische taal te schrijven

... moet dit niet aan één, maar aan minimaal drie vrienden gegeven worden, en ik moet niet te veel zonder reden wanhopen.


Dus: laat drie anderen beoordelen of het waardevol is. Hij ontveinsde zich niet dat zijn schrijverstalent kritisch beoordeeld kon worden (fol. 321r, III, 67):

Men wete dat ik hier slechts mijn best doe om mezelf eens te begrijpen, niet om dit zo onder de mensen te verspreiden; want die woorden die me het eerst te binnen schoten heb ik neergezet, overal zeer haastig om ze later, zo ik leef, te verbeteren.

Ondanks dit bescheiden doel zijn de ideeën vaak juist en exact geformuleerd, zij het vaak omslachtig. Slechts één keer, waarschijnlijk bij het opnieuw lezen, uitte Beeckman de hoop een werk uit te brengen, in 1628 (fol. 335v):

Spero me aliquando meis meditationibus ... adhibitis, absolutum opus de hac re conscripturum
(Ik hoop eens met behulp van mijn meditaties ... een afgerond werk over deze zaak te schrijven)

Een van de vrienden was Descartes, die in 1618 de aantekeningen gezien zal hebben, en waarschijnlijk weer in 1628 (we weten dat hij het manuscript in 1630 goed kende). Een tweede was Mersenne, die bij zijn bezoek aan Beeckman in 1630 hele dagen erin las, en enkele uittreksels publiceerde in 1636.*)
Als derde vriend wordt in 1634 genoemd Hortensius, oud-leerling van Beeckman (fol. 450v, III, 354):

D. Martinus Hortensius, in Illustri Amstelrodamensium Schola mathematum professor, vidit et cum judicio percurrit librum hunc meditationum mearum, post D. des Cartes et D. Mersennum tertius.
(De heer Martinus Hortensius, professor in de wiskunde aan de Illustere school te Amsterdam, heeft dit boek met mijn meditaties gezien en met goedkeurende beoordeling doorgenomen, na de heer Descartes en de heer Mersenne als derde.)


*)  Brief van Descartes aan Mersenne (4 nov. 1630). Mersenne gebruikte een stukje over muziektheorie (I: 248).


Postuum

Na Beeckmans dood in 1637 kwam het manuscript in handen van zijn jongste broer Abraham, sinds 1636 rector van de Latijnse school in Vlissingen. Deze noteerde op fol. 296 [^] over Isaac:

Is altoos besigh geweest met speculeren, gelyck dit boeck kan getuyghen.

Was kort van posture, gelyck oock syn vader was; groot van oordeel, uytstekende in verstant, soet van aert ende aengenaem int converseren. Myde alle twist en tweedracht; was onder syn discipelen seer bemint ende lieftallich by iedereen.


Mersenne informeerde naar het manuscript, en schreef aan Rivet:

C'est grand dommage, car il pouvoit donner quelque chose de bon en la philosophie, s'il eust voulu. Et je ne sçay que sera devenu un gros livre en blanc, où il escrivoit tout ce qui luy venoit en la pensee. J'y ay leu de belles choses.
(Het is zeer betreurenswaardig, want hij kon iets goeds geven in de filosofie, als hij gewild had. En wat zal er geworden zijn van een dik blanco-boek, waarin hij alles opschreef wat hem in gedachten kwam. Ik heb er veel moois in gelezen.)

Jan van Beverwijck [<], te Dordrecht, schreef hem op 27 juni 1639 (IV, 285): het is bij zijn broer, rector te Vlissingen.

Abraham Beeckman publiceerde in 1644 honderd notities, nogal willekeurig gekozen, soms gecoupeerd of in verkeerde volgorde.*)


*)  Isaaci Beeckmanni Mathematico-physicarum Meditationum, Quaestionum, solutionum Centuria (Utrecht, 1644). De Waard gaf een ster (*) aan de notities die daarin zijn opgenomen [75 van fol. 1 - 30 (t/m maart 1615); hier een index].

[ XXXI ]
Maar ze werden gelezen: Colvius kopieerde een notitie over muziek (I, 49), en verwijzend naar notities over de magneet en 'subtiele materie' (zoals I, 36) schreef een Jan Smith uit Nijmegen aan Constantijn Huygens:

Ostendit non Cartesio ista corpuscula primum in mentem venisse.
(Het toont aan dat niet Descartes als eerste aan deze deeltjes gedacht heeft.)

Een tweede serie van honderd stond op stapel, en hoewel het er niet van kwam konden anderen het manuscript inzien. In 1652 werd Abraham rector in Rotterdam, en het is waarschijnlijk daar dat hij in contact kwam met Hendrick Stevin, die in 1649 al papieren van zijn vader had gepubliceerd, en die in 1667 schreef (Wisconstich Filosofisch Bedryf, p. 3):

hadde hy, Beecman [...] de hantschriften onses vaders Simon Stevin, [...] ooc in hande gekregen, en daeruyt verscheyde stoffen in een boec van meer ander zynder eygen aenteyckeningen overgedragen

Na de dood van Abraham Beeckman in 1663 is het manuscript lange tijd niet te traceren. Men kan slechts veronderstellen dat de erfgenamen waren: Samuel Beeckman, zoon van broer Jacob, of zijn dochter Maria, vrouw van Daniel Radermacher, van wie een zoon Samuel trouwde met een zuster van Pieter de la Rue, die een biografie van Isaac schreef in zijn Geletterd Zeeland (1741).


[ XXXII ]
Pas in 1878 wordt het manuscript weer vermeld, in een catalogus van een boekenveiling in Middelburg*). Een halve gulden was de prijs die nodig was om het veilig op te bergen in de Provinciale Bibliotheek (alleen omdat het aangegeven stond als het werk van een Zeeuw). Nog in 1895 schreef iemand, die de Centuria bestudeerd had, te hopen dat het teruggevonden zou worden. In 1905 deed De Waard zijn ontdekking in de genoemde bibliotheek°).

Er was nog een lange weg te gaan tot publicatie. Belangrijke stappen waren:

  • 1905: De Waard noemt het manuscript in Nieuw Archief voor Wiskunde;
    Korteweg licht Adam in (i.v.m. Descartes' werken), en pleit voor een volledige uitgave
  • 1906: de Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen besluit tot een kopie
  • 1908: gedeelten in Oeuvres de Descartes, t. X
  • 1908 - '13: alleen gedeeltelijke publicatie behoort tot de mogelijkheden
  • 1914 Wieleitner, 1921 Milhaud, 1924 Dijksterhuis, 1937 Koyré: publicaties over de valwet
  • 1927: biografie in NNBW, De Waard: "nagenoeg persklaar"
  • 1933, '36: De Waard, La Correspondance du P. Mersenne, L'expérience barométrique
  • 1935: Pelseneer (Comité belge d'histoire des Sciences) zet zich in
  • 1935 - '37: Dijksterhuis in Euclides en De Gids,  Brunet in Archeion  [Vol. XVIII (1936), 267]
  • 1937: aansporingen t.g.v. de 300e sterfdag, Dijksterhuis in De Gids,  A. N. B. in NRC (19 mei)
  • 1939: uitgever Martinus Nijhoff brengt deel I uit.
[ De Waard vermeldt in deel II (1942) in een post-scriptum dat het manuscript bij de oorlogshandelingen in 1940 bijna verloren is gegaan, zoals een aantal andere archiefstukken die hij gebruikt had, maar het bluswater kwam op tijd en de schade bleef beperkt. Zie kopieën bij T. 1, p. 4, 5, 14 ...]


*)  Van Benthem & Jutting, 28 okt. 1878, cat. nr. 2186: "J. Beeckman, natuurk. en mathem. schriften, Mss. van 472 blad., 1604 - 36, l. b., kop. sloten."
[ °)  C. de Waard, De uitvinding der verrekijkers, 's-Grav. 1906, p. 5, n.2: "Het HS. berust thans op de Provinciale Bibliotheek van Zeeland.]

[ XXXIII ]

Editie

[ Het lange uitstel van publicatie kan de kwaliteit alleen maar ten goede zijn gekomen. De Waard zegt het niet, maar het lijdt geen twijfel of hij heeft zich steeds weer gebogen over nog niet opgeloste problemen, fouten hersteld, nieuwe verwijzingen toegevoegd, enz.]
Over de manier waarop hij zijn taak als editeur heeft vervuld zegt hij:
  • de zinnen zijn niet ononderbroken aaneengezet
  • elke nieuwe zin kreeg een hoofdletter
  • de plaatsing van leestekens is rechtgetrokken
  • eigennamen met hoofdletter; boektitels, spreekwoorden, uitdrukkingen of citaties cursief
  • Latijnse woorden met extra tekens (verò, flatûs, etc.)
  • namen van hemellichamen met hoofdletter (Sol, Terra, etc.)
  • letters voor figuren of muzieknoten cursief ("à nos risques et périls"), punten weggelaten
  • figuren genummerd; data bovenaan de pagina, evenals het folionummer
  • notities die in de uitgave van 1644 voorkomen kregen een ster
  • titels bovenaan de pagina zijn weggelaten (geen verband met de tekst)
  • verbeteringen in de tekst zijn aangegeven, evenals verbinding of scheiding van notities *)
Het manuscript is uitgegeven in drie delen, naar de woonplaatsen van Beeckman, met steeds een 'avertissement' aangaande stukken van andere herkomst, herplaatsing en weglating. Een vierde deel geeft veel bijkomende informatie.
  1. in Zeeland [ met aan het begin een uitgebreide biografie ]
  2. in Utrecht en Rotterdam
  3. in Dordrecht
  4. documenten, verzameld door Beeckman of anderen, en een index.
[ Er zijn maar 200 exemplaren gedrukt, ze zijn met de hand genummerd.]


*)  Deze twee verantwoordingen ontbreken in dit digitale Journaal, evenals veel noten.




Home | Beeckman | manuscript (top) | fol. 178bis.r