Inleiding , Lansbergen , Dissertatio , wiskunde , oog , Oost en West , bronnen , brieven , literatuur
Martinus Hortensius
in het Nederlands
|
InleidingDirk van Miert zegt over hem, in Illuster onderwijs (Amst. 2005), p. 51: |
|
De reputatie die Hortensius zich heeft verworven in de geschiedens van de wetenschap is niet benijdenswaardig. ... het negatieve oordeel van Descartes ... Hortensius' frontale aanval op de Deense astronoom Tycho Brahe ... Ook de grote Kepler en de Franse astronoom Beaugrand lieten zich laatdunkend uit over Hortensius. ... het Athenaeum haalde zich met Hortensius een wiskundige in huis die internationaal naam had gemaakt, eerder dan faam verworven. Hoe schril stak zijn reputatie af tegen die van de grote Vossius en Barlaeus! Toch was Hortensius een moderner geleerde dan zijn twee gerespecteerde ambtgenoten. ... |
| Echt modern was Hortensius niet: in de twee oraties komen heel veel namen uit de Oudheid voor, maar niet die van Galilei en Kepler. Wel wilde hij graag Galilei's boek van 1632 zien dat in Italië zoveel stof deed opwaaien en hier moeilijk verkrijgbaar was, de Dialogo (Ned. vertaling 2012). Hij schreef o.a. aan Galilei zelf, en zo had hij medio 1634 twee exemplaren. |
|
Vossius schreef op 28 mei 1634 lovend over Hortensius aan Hugo Grotius in Parijs. De laatste noemde op 17 mei 1635 de gedachte dat Galilei het eind van zijn leven in Amsterdam zou doorbrengen; zijn methode voor lengtebepaling op zee (met de manen van Jupiter) zou dan misschien toegepast kunnen worden. Galilei wilde Italië niet meer verlaten, maar bood wel zijn methode aan. De Staten-Generaal besloten op 5 dec. 1635 |
| te versoecken ende autoriseren doctorem Hortensium praesidem Mathematicum tot Amsterdam, Willem Jansz. Blau mede tot Amsterdam, Isaacq Beeckmans*) Rector tot Dordrecht om de opening van des Suppliants voorsz inventie schriftelick te ontfangen ende examineren |
| Op 11 november 1636 werd een tweede commissie ingesteld, met Laurens Reael (voorzitter), Hortensius en Blaeu. Iets over de "bijna dagelijkse besprekingen" lezen we in een brief van Hortensius aan Galilei, 26 jan. 1637: |
| Na veelvuldige discussies van ons, voor en tegen, leek het aan de weledele Reael en aan Blaeu, dat UEd.'s uitvinding wegens de volstrekte rust die vereist wordt bij het waarnemen, op zee niet in praktijk gebracht kan worden. Ik beweerde echter ter verdediging van UEd. dat het voldoende was als ze nu al aan land in gebruik zou kunnen worden genomen, aangezien hiermee eilanden, en alle havens, wat betreft afstanden tot meridianen, een juiste plaats kunnen krijgen ... |
| In deze brief laat Hortensius zich kennen als iemand die weliswaar een beleefde indruk wil maken (Galilei wordt 21 keer aangesproken met 'Dominatio Vestra', Uwe Heerschap), maar die toch vooral zijn eigen belang naar voren brengt, en dit doet op een openhartige maar niet echt fijnzinnige manier: |
| Ik nu, weledele Galilei, beloof naar eer en geweten dat ik geen aanspraak zal maken op iets van uw uitvindingen, maar de roem geheel aan u zal laten; ik zal alleen het gebruik van uw uitvinding bevorderen, tot voordeel van het menselijk geslacht en van mijn vaderland. Als beloning voor de inspanningen verlang ik slechts, dat via u de Heren Staten weten dat ik degene ben, die u deze eer waardig hebt gekeurd, en dat ik tegelijk de gelegenheid krijg de astronomie ook op andere gebieden met passende instrumenten vooruit te brengen, een zaak waaraan ik tot dusver bijna al mijn studies heb besteed. |
| Daarop kwam er een verontwaardigde brief van Diodati (met instemming van Grotius) aan Hortensius, 16 maart 1637, over de "overhaaste en al te onvoorzichtige misstap" van de onthulling van Galilei's geheim aan Morin (Mersenne was op de hoogte gebracht door Beeckman). En aan Galilei vragen nog eens apart voor hem te schrijven, dat kan gewoon niet. |
| Hortensius weert zich kranig in zijn uitgebreide en beleefde brief van 27 april: hij heeft alleen algemene termen gebruikt, er komt veel meer bij kijken dan het noemen van de manen van Jupiter; Reael had het aan vrienden meegedeeld, Huygens had er een epigram over geschreven. Maar over de wat onbeschaamde vraag zegt hij niets. |
| Diodati moet zich gewonnen geven (brief van 22 mei); maar waar blijft het antwoord van de Staten-Generaal? Pas als dit er is zal Galilei de inlichtingen geven die verder nodig zijn en een telescoop sturen. In deze brief brengt Diodati een eventuele reis van Hortensius naar Italië ter sprake. |
| Bij zijn brief van 22 juni 1637 stuurde Hortensius het gevraagde antwoord (geleverd door Reael, in het Italiaans) en andere documenten, waarna een door de vrijwel blinde Galilei gedicteerde lange brief (10 blz in Le opere) in Amsterdam arriveerde. Galilei beschreef hierin hoe een waarnemer met een telescoop op een onrustige zee een stabiele plek zou kunnen krijgen, en hoe zijn tijdmeter zou moeten zijn. Hij vond een observatorium voor Hortensius in Amsterdam van het grootste belang en dacht "door wat ik heb kunnen doorgronden van de bekwaamheid van de heer Hortensius" dat niemand de waarnemingen beter zou kunnen doen dan deze. |
| Maar helaas, van uitstel kwam afstel; juist toen Hortensius f 2000 kreeg voor de reis naar Italië (juli 1638) werd bekend dat Galilei bij de Inquisitie te Rome was aangeklaagd, omdat hij dit project aan ketters zou prijsgeven (Grotius aan Vossius, 31 juli 1638); de onderhandeling moest stoppen en het bezoek was verboden. |
| Hortensius overleed in 1639, voor faam werd hem de tijd niet gegeven°), hij is niet ouder geworden dan 34 jaar. |
| Hortensius heeft – ook in zijn eigen ogen – gefaald, maar door zijn goede contacten in de wereld van de wetenschap is zijn falen redelijk goed gedocumenteerd en laat zijn levensloop iets zien van de onderkant van het wetenschapsbedrijf in de Nederlandse Republiek van de zeventiende eeuw. |
|
Aldus K. van Berkel in 'De illusies van Martinus Hortensius', p. 63.
*) Beeckman had de methode al eerder beschreven, eind 1631 of begin 1632. °) Boulliau, Astronomia Philolaica (1645), Prolegomena, p. 17: (na kritiek op Landsbergen) "Huius fuit discipulus Martinus Hortensius, qui multa ac praeclara praestitisset, si longiore vita usus fuisset." Zijn leerling was Martinus Hortensius, die vele en voortreffelijke dingen zou hebben geleverd, als hij een langer leven had gehad. Later dacht Boulliau anders over hem: op 6 juni 1659 schreef hij in een brief aan Chr. Huygens dat Hortensius "niet goed kon waarnemen". Hij staat vermeld als "siderum observator non vulgaris" (niet een gewone waarnemer van de sterren) in het 'Chronicon' van de sterrenkundige Riccioli, in Almagestum novum, Bon. 1651. Evenzo als "no mean Observer of the Stars" in 'A Catalogue of Astronomers' in Edward Sherburne, The sphere of Marcus Manilius, 1675, App. p. 86. Hortensius' Saturnus-waarnemingen van 1625 en 1632 staan vermeld in J. Hevelius, Dissertatio de nativa Saturni facie (1656), p. 5 en in G. B. Riccioli, Astronomia reformata (1665), p. 364. Riccioli noemt hem in Almagestum novum ook op p. 379 (zon, Dordrecht 1630; maan, Leiden 1631), 711 (diameter Jupiter), 714 (telescoop). Hevelius noemt hem ook in zijn Mercurius in Sole (1662) op p. 54, 82, 88, 101. Bij dit werk: J. Horrocks, 'Venus in Sole visa', p. 118: "Te Goes in Zeeland, waar onlangs Lansbergen uitblonk ..." was de Venus-overgang zichtbaar (24 nov. 1639), "Iemand had het dus daar kunnen waarnemen. Maar wie verzorgt nu, nadat Lansbergen en zijn Hortensius zijn overleden naar ik hoor, de waarnemingen?" De vorige Venus-overgang, in 1631, had Hortensius willen waarnemen, maar het was bewolkt (Diss. p. 78). Robert Smith zegt in Opticks, 1738, p. 417: de schijngestalten van Mercurius zijn ontdekt door Martinus Hortensius. Maar dit lijkt niet juist, zie G. Moll, 'Overgang van Mercurius over de Zon', in Nieuwe verhandelingen ... Kon.-Ned. Inst., 4-1 (1832), p. 73. Het zal gaan om bepaling van de diameter (Diss. p. 55), zie A. van Helden, Measuring the Universe (1985), p. 102. De maankrater Hortensius (midden in de driehoek Copernicus, Kepler, Landsberg) is genoemd naar Martin van den Hove.
|
Voorwoord voor Lansbergen
Philippus Lansbergen had in 1629 zijn Bedenckingen gepubliceerd over de bewegende Aarde; in 1630 verscheen een vertaling in het Latijn, van Hortensius, met van dezelfde een voorwoord van 38 bladzijden, dat onder de astronomen enige opschudding verwekte. Wie was deze nieuweling die kritiek had op Tycho Brahe? En die het nodig vond eerst drie bladzijden lang te vertellen hoe moeilijk het is om op eigen houtje, zonder leraar, sterrenkunde te studeren. Pas kort geleden (waarschijnlijk in 1628) had hij voor het eerst een echte astronoom ontmoet, van wie hij nu een werk had vertaald. Op blz 4 durft hij te schrijven: |
| dat Tycho's waarnemingen niet zo uitnemend waren, als gewoonlijk wordt gemeend: dat de beweging van de Zon en van de Maan, en de plaatsen van Sterren, niet zo exact met de Hemel overeenkomen, als waarvan hij met zijn autoriteit de hele wereld tot dusver heeft overtuigd; dat hijzelf tenslotte, ook al was hij zeer slagvaardig in het verwerpen van waarnemingen van oude en recentere Astronomen zonder onderscheid, nauwelijks iets heeft geleverd dat die faam, die hij in Astronomische zaken heeft opgeroepen, waardig is. |
| Johannes Kepler gaf Hortensius al in 1630 een uitbrander, hij noemde hem: |
| Iemand die, naar het schijnt vertrouwend op het spreekwoord "Ook een groenteboer zegt wel eens iets goeds", met op astronomisch vernuft gebaseerde spitsvondigheden (over kleinigheden die onder deskundigen betwist worden) stoot tegen de fundamenten van de wetenschap, en van voortreffelijke werken daarin. |
|
De naam Hortensius (van den Hove - tuinman) had Kepler misschien doen denken aan het spreekwoord dat hij aanhaalt (Lat. 'olitor' - tuinman die voor de groente zorgt). Erasmus: 'Saepe etiam est olitor valde opportuna loquutus', in Adagia (Gen. 1612), 1.6.1. Ned. (Jeanine De Landtsheer, 2011). In 1631 publiceerde hij zijn antwoord aan Kepler (Responsio, met diens tekst); het was op aandringen van Lansbergen, hij had het zelf eerst niet gewild, omdat Kepler op 15 november overleden was. De toon is vrij rustig, maar soms bijt Hortensius fel van zich af (p. 10): |
| als ik me vrij mag uitspreken over wat het geval is, wie maar de ogen wil richten op de vorderingen vande Ouden en Copernicus, zal gemakkelijk zien, dat aan de Astronomie door niemand grotere schade is toegebracht, dan door Tycho, Longomontanus, en ook door u. |
| En op p. 14: |
| het is voor u niet vreemd, noch nieuw, waarnemingen van anderen op elke manier in overeenstemming te brengen met wat u voorstelt, en met uw opvattingen; of als dit minder goed lukt, met beschimpingen erbij, de gezindheid van de mensen met uw autoriteit te winnen voor geringschatting ervan. |
| In 1632 kwam er tegen het stuk van Hortensius een uitvoerig weerwoord (Apologia) van Peter Bartholin (Peder Bertelsen Kierulf), een landgenoot van Tycho Brahe. Ook hij kan het niet laten een zinspeling op de naam te maken (p. D): |
| In deze tuin van Hortensius zullen we dus nu uitweiden, om de voornaamste beschuldigingen als onkruid er uit te halen ... |
|
In 1673 verscheen nog een uitvoerig antwoord, in de Opera posthuma van Jeremiah Horrocks. Deze verwondert zich erover dat Hortensius niets heeft gezegd over de tijdsvereffening en bespreekt ook de vraag waarom Lansbergen het stuk van Hortensius eigenlijk heeft willen opnemen. Pas aan het eind van het voorwoord zegt Hortensius iets over de inhoud van het 'boekje' van Lansbergen, en dan citeert hij Rheticus, leerling van Copernicus en eerste uitlegger van diens nieuwe theorie. Misschien om aan te geven dat hijzelf voor Lansbergen een dergelijke stimulerende functie vervulde; wat de laatste ook beaamt in het voorwoord van Tabulae motuum caelestium (1632, p. 17): |
| ... dat ik in dit hele werk gebruik heb gemaakt van de hulp van de zeergeleerde Martinus Hortensius. En niet zonder reden. Want daar hij een dieper inzicht heeft in onze astronomische gegevens, lag het voor hem voor de hand ons werk na te zien. En ik verzeker dat hij dit even serieus heeft gedaan, als wanneer hij zich aan eigen werk had gewijd. Dus ik bedank hem ook voor zijn dienst, en wens mezelf geluk, dat mij nu in mijn zware en ziekelijke ouderdom door Gods voorzienigheid een zo flinke helper is ten deel gevallen, als eertijds de zeergeleerde Rheticus aan de grote Copernicus. |
| Zodat ik zeker durf te hopen dat hij na mijn overlijden niet alleen ons werk zal verdedigen, maar ook op veel manieren zal uitbreiden. Omdat hij niet ophoudt van dag tot dag de bewegingen aan de hemel nauwgezet waar te nemen, en ze met onze Tabellen te vergelijken. Ik wens alleen dat hij een lang leven zal hebben, waarin hij de voortreffelijke stukken waaraan hij werkt, aan het nageslacht kan doen toekomen. |
|
Hortensius toont in zijn voorwoord inderdaad veel astronomisch vernuft, zoals Kepler moest toegeven (Hortensius was hier heel blij mee, zie Antwoord, p. 7). Uit talloze verwijzingen blijkt dat de beginneling veel kennis had opgedaan bij zijn leidsman Lansbergen. Maar de spitsvondigheden en de soms nogal smalende toon werden niet gewaardeerd. Peter Bartholin schrijft in Apologia (1632, p. C) terecht: |
|
Al in het begin van dit Onderzoek toont Hortensius zowel een al te grote toewijding aan zijn Leermeester Lansbergen, als een even groot misnoegen jegens Tycho, die hij voor zich als Tegenstander had uitgekozen; alsook onervarenheid met Astronomische zaken, en vooral het naar behoren verrichten van hemelwaarnemingen, en het beoordelen ervan (om maar niets te zeggen over de eigenliefde, hem ongetwijfeld door Lansbergen ingeboezemd). |
| Als die er niet geweest waren, zou hij nooit met zoveel onbedachtzaamheid zijn opgestaan tegen een zo grote Astronoom, met wie noch Lansbergen, noch hijzelf op enige manier te vergelijken zou zijn. |
|
Zijn laatste zin eindigt met: "scrutator Majestatis opprimitur a gloria", de onderzoeker van Majesteit wordt neergedrukt door de roem, of mooier gezegd (Amama, 1623): "wie swaer dinck ondersoeckt, dien wordt het swaer". Pierre Gassendi ziet het anders; in de brief van 29 januari 1634 aan zijn 'amicus' Hortensius schrijft hij: |
| misschien hebt u Tycho soms wel een beetje gehekeld; maar hij zou zelf ook blij moeten zijn als hij nog in leven was, dat door u op veel dingen is gewezen, waarop hij niet voldoende heeft gelet. |
| Wel voegt hij eraan toe: |
| om er maar over te zwijgen ... hoeveel makkelijker het is hierbij vooral kritiek te leveren op het werk van anderen, dan zelf iets beters te presteren. Dit wil ik gezegd hebben zoals het een vriend betaamt, in het oor gefluisterd. |
|
In zijn antwoordbrief van 2 juni 1634 heeft Hortensius het over een antwoord aan Bartholin, met: "ik zal niet alleen Tycho heel beleefd behandelen, maar ook die tegenstander zo zachtzinnig als mogelijk is; en ik zal me alleen aan de waarheid wijden." en: "Mijn weerwoord voor Bartholin wordt bij gebrek aan papier nog niet gedrukt". Hetzelfde excuus staat in een brief aan Peter Crüger (28 juni 1635), waarin hij de zaak uitvoeriger behandelt: |
|
Er zijn twee dingen die allen zullen kunnen afkeuren. Het eerste is, dat ik teveel heb gezegd tegen de persoon van de heer Tycho. het andere, dat ik de Astronomie van Lansbergen heb verkondigd als met een grotere volmaaktheid dan tegenwoordig wordt bevonden. ... Het voornemen is namelijk, in mijn verweerschrift tegen Bartholinus aan te tonen, dat het inderdaad waar is wat ik over de Astronomie van Tycho heb geschreven; maar niet dat ik daarom die van Lansbergen door dik en dun wil verdedigen. |
| Later heeft Hortensius kennelijk afgezien van een gedrukt antwoord. In een brief aan Ismaël Boulliau, maart 1637: |
|
Ik denk er nu anders over, en veroordeel die jeugdige onstuimigheid, waarmee ik toen in opdracht van mijn Leermeester tegen een zo groot man ben opgestaan. ... ... zelf was hij zeker van zijn goede naam, terwijl er een spelletje werd gespeeld ten koste van mij, en mijn naam werd prijsgegeven aan de pennen en tongen van zoveel tegenstanders. |
| In de heruitgave van Commentationes (1651, opgenomen in de Opera, 1663) ontbreekt het stuk, en de naam Hortensius. Dan staan er weer Lansbergen's opdracht aan de Staten van Zeeland en zijn 'Voor-reden' van Bedenckingen (1629), beide nu in het Latijn. |
DissertatioHoeveel moeite de waarneming heeft gekost is te lezen in Gassendi's Transit en hier. Mercurius bleek voor de Zon veel kleiner te zijn dan gedacht, en dit zette Hortensius ertoe aan zelf diameters van planeten te gaan bepalen. Een overzicht staat op p. 61, waarbij 'grootte' betekent: volume. De werkelijke afmetingen van de planeten werden veel te klein geschat (b.v. Jupiter iets kleiner dan Aarde), doordat de Zon 15× zo ver staat als toen werd aangenomen. Ph. Lansbergen, Uranometria (Midd. 1631) geeft in 'Aan de lezer' een overzicht met grotere planeten en grotere sterren (b.v. Jupiter 3× Aarde). Over de gebruikte telescoop (p. 59: ook een andere) wordt niets anders meegedeeld dan dat het beeldveld overdag door de maan werd gevuld (p. 44), dus ongeveer een halve graad was, terwijl de hoek 's nachts wel 42' was (p. 51) — eerder, in het 'Voorwoord' van 1630 (p. 39), schreef Hortensius over zijn Tubus Opticus: "van een zodanige kwaliteit dat hij alles te zien geeft wat Galilei heeft gezien". Beeckman, "die vriend van u en van mij", wordt genoemd op p. 64, om zijn idee: bekijk een kaarsvlam op een afstand van 1 of 2 mijl. Daardoor werd Hortensius ervan overtuigd dat sterren kunnen worden gezien onder een hoek van maar 1 seconde. Beeckman wordt niet genoemd bij de zonsverduistering van 10 juni 1630 (wel Dordrecht, p. 82). Gassendi antwoordde met een uitgebreide en heel lovende brief (13 aug. 1633), met zelfs een afschrift erbij van enkele pagina's uit Galilei's Dialogo. Inhoud van deze 'Bespreking van Mercurius gezien op de Zon': p. 3: Voorwoord. p. 5: De waarneming van Gassendi. p. 16: Berekening, volgens Lansbergen, steun van Schickard (dankzij Golius). p. 23: 'Discours' van Gassendi, 1. Mercurius is heel klein, 2. ondoorschijnend en terugkaatsend, 3. te groot geschat vanwege omgevend licht. p. 32: Uitweiding, met "wat ik zelf heb geleerd door langdurige ondervinding" (p. 38: eigen waarneming van Venus, 1625). p. 39: Eigenschappen van de Telescoop*),
p. 55: Diameters van hemellichamen. p. 63: 'Discours' van Gassendi, vervolg, 4. lichtsterkte, Beeckman: kaarsvlam op 1 of 2 mijl te zien, 5. geen merkbare verduistering van de Zon door Mercurius en Venus, 6. zonnevlekken groter dan Mercurius en Venus, 7. Astrologie: kunnen die kleine planeten zo'n invloed hebben als de Zon? Conclusie: uitgaan van waarnemingen, niet van harmonische speculaties. p. 70: Maansverduistering van 8 november 1631. p. 78: Bij brief 2 (Gassendi aan Schickard), over Venus ongezien. p. 81: Zonsverduistering van 1630, 10 juni (Dordrecht). p. 83: Bedekking van Saturnus door de Maan, 19 juli 1632. p. 85: Conjunctie van volle Maan en Mars, 5 februari 1632. p. 88: Slotwoord van 'Dissertatio'. p. 90: Conjunctie van Mercurius en Venus, 31 juli 1632. p. 93: Maansverduistering van 27 oktober 1632. p. 94: Dagtekening Leiden 13 december 1632. p. [95]: Errata. Drukker: Wilhelmus Christianus, Leiden 1633.
*) Een verwijzing naar dit hoofdstuk is te vinden in aantekeningen bij Joh. Hudde, Specilla circularia, zie hier. |
De Proprietatibus Telsecopij
Wiskundige wetenschappen |
|
Alexandrië had altijd een overvloed zowel aan kooplieden, als ook aan zeer voortreffelijke Mathematici; en het was om zo te zeggen hun gemeenschappelijke school. ... Wat nu als U, zoals u de handel van de Alexandrijnen naar Amsterdam hebt overgebracht, dit ook zou doen met de beoefening van de Wiskundige wetenschappen? en als u na instrumenten te hebben opgesteld in ruil voor parels en edelstenen (een schat met vergankelijke broosheid), de opdracht geeft dat zo vele 's nachts lichtende juwelen, zo oud als de wereld, aan het nageslacht worden toegeteld; en als u uw namen de eeuwen door laat gaan, zoals grote helden van vroeger, Orion ... |
|
De stadsbestuurders zullen wel vreemd hebben opgekeken van deze laatste gedachte; maar de schatkist werd niet geopend voor Hortensius om instrumenten aan te schaffen.
|
Het oog |
| Ik heb onlangs geprobeerd de studie van de Optica aan te wakkeren met een oratie; ik ben er niets mee opgeschoten. Ze vonden het nauwelijks de moeite waard te komen luisteren. |
|
Weliswaar was zo'n oratie bedoeld voor een speciale gelegenheid, maar als natuurkundeleraar denk je dan: had hij maar in een eerste les zijn leerlingen enkele simpele proefjes met het oog laten doen, zoals: breng je vinger naar je neus, wat voel je en wat zie je, wanneer scherp); duw tegen één oog, ga na hoe ver de 2 beelden uiteengaan (zie de noten bij p. 12); bekijk elkaars pupilvernauwing in feller licht (p. 13) — eigenlijk is het vreemd dat de blinde vlek pas later werd beschreven*). Over breking zijn er klassieke voorbeelden: een stok schuin in water lijkt gebroken, een munt op de bodem van een beker lijkt te worden opgetild door water. En als er brillen in de zaal waren had hij vragen kunnen stellen als: heb jij een hol of een bol glas? wat zie je niet scherp zonder bril? kun je een afbeelding van de zon maken op de tafel of op de grond? Maar in het stukje over brillen (op p. 16) staat niet veel meer dan dat Aristoteles bijzienden 'myoop' noemde en degenen die dichtbij moeilijk zien 'presbyoop'. Hortensius zag onderwijs geven als het etaleren van kennis. Op p. 19 lijkt het een practicum aan de orde te komen: |
| Veel bewonderenswaarige dingen zijn er te vinden in de lichaampjes van insecten, waarmee kan worden ingezien, dat de oneindige macht van God niet minder zichtbaar is in de onaanzienlijkste diertjes, dan in de opmerkelijkste delen van de wereld. Maar die willen liever worden opgespoord door ondervinding, dan verteld in woorden. Daarom zal ik niet langer rustig verder gaan, tenslotte zal ik mij omkeren, en de koers van de oratie dichter naar u toe richten, Toehoorders. |
|
Haalt hij nu een microscoop te voorschijn? Nee, weer komt er een hoogdravend verhaal. Ook voor volgende lessen kon hij het kijken door een microscoop of telescoop waarschijnlijk niet beloven, helaas. Maar met aandacht voor de belevingswereld van zijn leerlingen had Hortensius als docent ongetwijfeld meer succes kunnen hebben. Zijn meesters hierin hadden kunnen zijn Simon Stevin en Willem Jansz. Blaeu.
*) Mariotte, 1668. De blinde vlek is makkelijk te vinden met de vinger op leesafstand schuin voor je neus: kijk recht vooruit met één oog dicht en zoek de goede hoek met de kijkrichting. Bij ca. 20° kun je de vingertop laten verdwijnen, bij grotere hoek zie je hem weer. Het lijkt waarschijnlijk dat eenogige mensen de blinde vlek allang hadden opgemerkt: als ze even naast de Maan kijken kan deze zomaar verdwijnen. |
Oost en West
|
Hortensius' bewaard gebleven handschrift 'Discours' bevat kennelijk zijn uitleg voor de Hoogmogende Heren van de Staten-Generaal van Galileï's methode voor het vinden van de lengtegraad op zee. Hij stuurde een versie aan Constantijn Huygens (brief, 1 dec. 1637: 'Diatriba de longitudinum scientia'), die er nogal wat overbodigs in vond, maar toegaf: "dat u op de meest gemakkelijke en begrijpelijke manier, zoals het behoorde, de onkundigen bent tegemoet gekomen" (antwoord, 25 jan. 1638). We kunnen vaststellen dat Hortensius uitvoerig uitlegt, met veel duidelijke tekeningen en voorbeelden, beginnend met elementaire begrippen als breedte en lengte op aarde (de Ouden kenden maar een rechthoekig stuk van de aarde), polen, evenaar en meridianen (aan de hemel en op aarde), Dierenriem, hoogte aan de hemel, zenit, parallelcirkel, begin van de lengte (nulmeridiaan op Teneriffe). Dan volgen: breedtemeting (met de poolster), declinatie, en vanaf p. 11 de hoofdzaak: - meting van de lengte (de hemelequator is de tijdmeter die een etmaal maakt in 24 uur) of van een lengteverschil, - tekens die men op afstand aan elkaar kan geven (met geluid of licht, of voorspelling van een maansverduistering), - waarom deze middelen voor lengtevinding onvolmaakt zijn; - welke andere middelen er dan zijn (loop van de maan met efemeriden, zonsverduistering, uurwerk) of al afgekeurd zijn (magneetnaald, de Havenvinding van Stevin wordt genoemd), - waarom die ook onvolmaakt zijn; - waarom het beste middel dat van Galileï is (p. 27-35): met de 'planeetjes' die om Jupiter draaien en tabellen om hun stand te voorspellen. De poolshoogte is gelijk aan de breedtegraad, dat is wel handig om te weten, maar het hewijs dat Hortensius ervan geeft (p. 8-9), lijkt voor druk bezette bestuurders toch inderdaad overbodig. De Hollandse 'verrekijcker' wordt enkele malen genoemd (met Jacob Metius als uitvinder), en zelfs werd getekend hoe klein en ruig hijzelf daarmee Jupiter zag en hoe groot en scherp Galileï de raking van een maan aan deze planeet kon zien (eerste en tweede 'figuijr'): |
|
Opdracht en 'Lectori benevolo' in Willebrord Snellius, Doctrinae triangulorum canonicae libri quatuor, Leiden 1627.
'Praefatio' in Ph. Lansbergen, Commentationes in motum terrae, Midd. 1630, Ned.
'Carmen quo ortus & progressus Astronomiae ad nostra usque tempora ostenditur', in Ph. Lansbergen, Tabulae motuum coelestium perpetuae, Midd. 1632, p. 18-24.
David Origanus & Martinus Hortensius, Ephemeris motuum coelestium ad annum Christi 1632, Leiden 1632.
Carmina in honorem ornatissimorum ac doctissimorum iuvenum DD. Adriani et Wilhelmi vander Meer, Leiden 1633.
'Candido ac benevoli Lectori M. Hortensius S. D.' in W. J. Blaeu, Institutio astronomica De usu globorum & sphaerarum Coelestium ac terrestrium, Amst. 1634, txt, Ned.
'Ad objectionem de immani distantia sphaerae fixarum responsio', Antwoord (aan Abraham van der Myle) op het bezwaar over de ontzaglijke afstand van de vaste sterren, 1635, transcriptie, Ned.
'Discours over de vindinge van Oost ende West', ca. 1636, UB Utrecht, Hs 17 B 133, transcriptie, samenvatting.
'Elegia', in Wilhelmi Schickardi ... memoria et eulogia, Tub. 1636, p. 43-45.
'Dissertatio de studio mathematico recte instituendo', p. 111-133 in Hugonis Grotii et aliorum de omni genere studiorum recte instituendo dissertationes, Lugd. Bat. 1637, Ned.
Epithalamium scriptum felici copulae D. Michaelis Pompe ... nec non D. Adrianae de Beveren, Amst 1637, pdf. Briefwisseling met Pierre Gassendi, in diens Opera, 1658, T. 6 (Ned.): |
| H. | 26 apr. 1633 p. 409 | 5 dec.'33 p. 417 | 2 jun.'34 p. 422 | 15 sep.'34 p. 424 | 15 jul.'35 p. 429 | 16 mei '36 p. 431 | 12 okt.'36 p. 432 |
| G. | 13 aug. 1633 p. 62 | 29 jan.'34 p. 67 | 1 mrt.'36 p. 83 | 4 aug.'36 p. 91 | 13 feb.'37 p. 92 | ||
|
Van Constantijn Huygens ontving Hortensius twee brieven, ze staan in de Briefwisseling van Constantijn Huygens (ed. J.A. Worp). Twee brieven van Hortensius aan Constantijn Huygens zijn "verloren gegaan" (noot 6 bij de laatste). Twee zijn er overgeleverd in P. Borel, De vero telescopii inventore (1655), 'Liber secundus de conspiciliis'. - Huygens, 29 okt. 1635 (Ned.): over een telescoop die letters laat lezen op een mijl afstand, ook genoemd in de brief aan Descartes, 28 okt. 1635 (Worp, p. 119). - Hortensius, 10 okt. 1637 (Ned.), een kort briefje: Gassendi wil naar Galilei, Hortensius wil ook (Borel 2, p. 56; en in Le opere di Galileo Galilei, vol. XVII, Fir. 1937, p. 196). - Hortensius, 1 dec. 1637, weer kort: vraagt aan Huygens bemiddeling bij St.-Gen. voor de reis; zal deze week zijn 'Diatriba de longitudinum scientia' sturen, die helemaal klaar is (Borel 2, p. 57 en Le opere XVII, p. 228). In het Nederlands is het handschrift bewaard gebleven: 'Discours over de vindinge van Oost ende West', UB Utrecht, ca. 1636, transcriptie. - Huygens, 25 jan. 1638: lichte kritiek op de 'Diatriba' van Hortensius (teveel onnodigs); aansporing om Galilei te gaan bezoeken (Worp, p. 342).
Hortensius correspondeerde ook met Schickard, Peiresc, Morin, Mersenne, Bainbridge, Boulliau, Diodati, Grotius, Galilei. |
Ondertekening van een brief aan Boulliau, maart 1637.
| Nic. Copernicus, De revolutionibus orbium coelestium, Nor. 1543 (ex. met kanttekeningen van Michael Maestlin), Bas. 1566 (ex. met kanttekeningen toegeschreven aan Philippus Lansbergen).
C. Barlaeus, Mercator Sapiens. Oratie gehouden by de inwijding van de Illustere School te Amsterdam op 9 januari 1632 (ed. Sape van der Woude), Amst. 1967.
In den Iare zestien-hondert twee-en-dertigh, wiert ook by de Majesttraet besloten, om een Gymnasium of doorluchtige schole op te rechten. Hier toe wiert het klooster van Sinte Agneta bequaem gemaekt, en terstont tot het voor-lezen en leren der historien, van Leiden beroepen D. Gerard Vossius ... Ten zelven tijde wiert ook van Leiden beroepen, de Heer Kasper van Baerle ...Reinier Boitet, Beschryving der stadt Delft, Delft 1729, p. 716. E. W. Moes, 'Martinus Hortensius', in Oud-Holland, III (1885), p. 209-216 en XVIII (1900) p. 13-14. C. de Waard, 'Hortensius (Martinus)', in NNBW, Leiden 1911, kol. 1160-1164. Le opere di Galileo Galilei. Ristampa della edizione nazionale (Fir. 1929-1939), vol. XVI-XX. C. S. M. Rademaker, 'Het Athenaeum Illustre', h. 4.1 in Gerardus Joannes Vossius (1577-1649), Zwolle 1967. K. van Berkel, 'De illusies van Martinus Hortensius', in Citaten uit het boek der natuur (1998). Rienk Vermij, Calvinist Copernicans, Amst. 2002, p. 126-129. Dirk van Miert, Illuster onderwijs, Amst. 2005, p. 50-55, 201-205; Engl. 2009. Auteurspagina bij DBNL. Annette Imhausen & Volker R. Remmert, 'The Oration on the Dignity and the Usefulness of the Mathematical Sciences of Martinus Hortensius (Amsterdam, 1634): Text, Translation and Commentary', in: History of Universities, XXI/1 (2006), 71-150. Huib Zuidervaart (mededeling), 'De Delftse familie van Martinus Hortensius (Delft 1605 - Leiden 1639)'.
|
Ad Davidse, 2017-24